Mumcular Barajý (Muðla-Bodrum)'nýn Fiziko-Kimyasal Özellikleri 13, 50, 10-17 2004 Fevzi YILMAZ Muðla Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü, Kötekli - MUÐLA Özet Bu çalýþma, Bodrum ilçesi Mumcular kasabasýnda bulunan Mumcular Barajý'nýn, fiziksel ve kimyasal özelliklerini ortaya çýkarmak amacýyla yapýlmýþtýr. Sulama suyu, içme suyu ve sanayi suyu temini gibi amaçlarla DSÝ tarafýndan yapýlan baraj, yöreye önemli katkýlar saðlamýþtýr. Çalýþma süresince tespit edilen beþ istasyondan her ay su örnekleri alýnmýþ ve elde edilen yýllýk ortalama deðerler(minimum, maksimum, ortalama) þu þekilde bulunmuþtur: Su sýcaklýðý (11,5-30,6-20,7ºC), ph (7,6-9,0-8,3), çözünmüþ oksijen (3,1-10,2-7,3 mg/l), BOÝ 5 (ALA-6,6-1,8 mg/l), amonyum (ALA-2,7-0,6 mg/l), fosfat (ALA-1,5-0,2 mg/l), sülfat (ALA-180-66,2 mg/l), klorid (0,3-3,3-1,2 mg/l), asit baðlama yeteneði (1,9-8,2-3,4), toplam sertlik (6,9-22,1-11,1 mg/l), toplam alkanite (98-260-136,3 mg/l), kalsiyum (49,3-157,8-79,4 mg/l), magnezyum (29,5-94,6-47,6 mg/l), konduktivite (114-623-291,6 µs/cm), buharlaþma kalýntýsý (86-467-220,2 mg/l), seki disk (35-130-83,4 cm), turbidite (2.5-26-7,4 NTU), Renk (4-40-10,2 birim). Çalýþma sonunda ýlýman bir tatlý su gölü olan barajýn iyi sayýlabilecek bir su kalitesine sahip olduðu, önemli bir kirlilik problemi olmadýðý, ancak bazý mineral tuzlarýn yetersizliði ve su kýtlýðý sýkýntýlarý olduðu anlaþýlmýþtýr. Anahtar Kelimeler: Mumcular Barajý (Bodrum), su kalitesi, fiziko-kimyasal özellikler. Physico-Chemical Features of Mumcular Dam Lake (Mugla-Bodrum) Abstract This study was conducted to identify physico-chemical features of water of Mumcular Dam Lake, Mumcular town, Bodrum-Mugla. The aims of building of the dam lake were; irrigation, drinking water and industrial water supply. During the study, the water samples were taken periodically from five choosen stations in every month. The measured data were given as following (minimum, maximum and average for one year): Water temperature (11.5-30.6-20.7ºC), ph (7.6-9.0-8.3), dissolved oxygen (3.1-10.2-7.3 mg/l), BOD 5 (UDL-6.6-1.8 mg/l), ammonium (UDL-2.7-0.6 mg/l), phosphates (UDL-1.5-0.2 mg/l), sulphates (UDL-180-66.2 mg/l), clorid (0.3-3.3-1.2 mg/l), acid bound ability (1.9-8.2-3.4 mg/l), total hardness (6.9-22.1-11.1 mg/l), total alkalinity (98-260-136.3 mg/l), calcium (49.3-157.8-79.4 mg/l), magnesium (29.5-94.6-47.6 mg/l), conductivity (114-623-291.6 µs/cm), evaporation remainder (86-467-220.2 mg/l), visibility secchi-disc (35-130-83.4 cm), turbidity (2.5-26-7.4 NTU), colour (4-40-10.2 unit). According to the results it was identified that Mumcular Dam lake has warm and good quality water without a serious pollution problem, but some nutrients are insufficent and there is a water depletion in the dam lake. Keywords: Mumcular dam lake (Bodrum), water quality, physico-chemical features. GÝRÝÞ Ülkemiz doðal su kaynaklarý bakýmýndan oldukça zengindir. Buna raðmen pek çok bölgede düzensiz yaðýþ rejimi ve coðrafik þartlarýn etkisi ile su problemleri ortaya çýkmaktadýr. Su problemine çözüm olarak en çok baraj gölleri inþa edilmesi düþünülmektedir. Baraj gölleri genellikle enerji üretimi, sulama, içme suyu ve taþkýndan korunma gibi amaçlarla kurulmaktadýr. Ülkemizdeki yýllýk yaðýþ miktarý 220-2500 mm arasýnda deðiþmekte olup ortalama 642,6 mm'dir. Bu deðer, yýllýk ortalama 501 km 3 yaðýþ miktarýna tekabül etmektedir. Bu miktarýn takriben 186 km 3 lük kýsmý akýþ halinde denizlere geçmektedir. Devlet Su Ýþleri (DSÝ) tarafýndan yapýlan etütlere göre iþletmede ve inþa halinde olan yaklaþýk 684 baraj ve 495 adet hidroelektrik santral vasýtasý ile akarsularýmýz düzenlenecek ve azami fayda saðlanabilecektir (Anonymous 1992). Baraj gölleri sürekli alýcý ortam özelliði gösterirler. Bir baþka deyiþle çevre kirliliðinden birinci derecede etkilenirler. Evsel, endüstriyel, tarýmsal aktivitelerden kaynaklanan kirleticiler ilk olarak akarsulara karýþmakta ve yine akarsular yoluyla göllere ve denizlere ulaþmaktadýr. Akarsulara boþaltýlan bu atýklar öncelikle akarsuda yaþamýný sürdüren canlýlarý olumsuz yönde etkilemekte, bu olumsuz etki besin zinciri yolu ile insana kadar ulaþmaktadýr. Doðal kaynaklarýn sürekli izlenmesi ve gerekli önlemlerin alýnabilmesi için sürvey çalýþmalarýnýn 10 No: 50, 2004
Mumcular Barajý (Muðla-Bodrum)'nýn Fiziko-Kimyasal Özellikleri yapýlmasý gerekmektedir. Su ortamlarýnda kirlenmeyi belirleyen belli baþlý kriterler fiziko-kimyasal ve biyolojik faktörlerdir. Ülkemizdeki göl ve akarsularda yaþayan organizmalarla ilgili (Tanatmýþ 1993, Ustaoðlu ve ark. 1998) ve baraj göllerinin fiziko-kimyasal özelliklerinin incelendiði çalýþmalar mevcuttur (Yýlmaz 1994, Yýlmaz 1997, Gül 1994, Alaþ 1998). Bölgemizde bulunan önemli akarsular arasýnda yer alan Büyük Menderes, Küçük Menderes, Gediz ve Dalaman akarsularý ile bunlardan bazýlarýnýn da önemli kollarý üzerinde fiziko-kimyasal analizler yapýlarak su kalitesi incelenmiþ, ancak biyolojik incelemelere yer verilmemiþtir (Anonymous 1995) Muðla il sýnýrlarý içerisinde ise Köyceðiz-Dalyan Estuarini ve Köyceðiz gölüne dökülen akarsularla ilgili fiziko-kimyasal ve biyolojik araþtýrmalar yapýlmýþtýr (Gökçe 1993, Dügel 1995, Özdemir ve ark. 1998, Barlas ve ark. 1995). Ayrýca Ýkiel (1997), Muðla ve çevresi iklimi üzerine ayrýntýlý bir araþtýrma yapmýþtýr. Araþtýrma sahasý olarak seçtiðimiz Mumcular Barajý'nda þu ana kadar yapýlmýþ bilimsel bir çalýþmaya rastlanýlmamýþtýr. Bu çalýþma ile içme suyu, sulama suyu ve sanayi suyu temini gibi amaçlarla kurulan bu tesis hakkýnda ilk kez böyle bir çalýþma yapýlmýþ olacaktýr. Bu çalýþma ile Bodrum Ýlçesine içme suyu saðlayan baraj gölünün bazý biyolojik parametreleri ile fiziko-kimyasal parametreleri aylýk periyotlarla düzenli olarak takip ve tespit edilmiþtir. Bu çalýþmalarýn sonunda baraj bölünün kirlenme ve diðer sorunlarýnýn ortaya konulmasý ve gerekli tedbirlerin alýnabilmesi için ilgili mercilere iletilmesi amaçlanmýþtýr. Çünkü, kalkýnma süreci yaþayan ülkemizde doðal kaynaklarýmýzdan azami þekilde faydalanýlmasý büyük önem taþýmaktadýr. Kirletilen bir su kaynaðýnýn temizlenmesinin, korunmasýndan çok daha güç ve pahalý bir iþlem olduðu unutulmamalýdýr. MATERYAL VE METOT Çalýþma Alaný Araþtýrma alaný olarak seçilen Mumcular Barajý Muðla-Bodrum yolu üzerinde bulunan Güvercinlik mevkiine 12 km'lik karayolu ile baðlanmakta olup, Mumcular kasabasýnýn kuzeyinden geçen Kocadere üzerinde inþa edilmiþtir (Harita). Mumcular kasabasý ile bitiþik konumda yer alýr (Anonymous 1986). DSÝ tarafýndan barajýn inþaatýna 1986 yýlýnda baþlanmýþ ve 1990 yýlý Aðustos ayýndan itibaren su tutulmaya baþlanmýþtýr. Maksimum su seviyesinde göl alaný 143 ha, minimum seviyede su alaný 28,5 ha, maksimum göl hacmi 18,2 hm 3, aktif hacim 17,2 hm 3, ölü hacim ise 1,0 hm 3 'tür. Sulamaya verilecek yýllýk su miktarý 10,25 hm 3, içme suyuna verilecek yýllýk su miktarý ise 5 hm 3 'tür (Anonymous 1993). Baraj etrafýnda kurulu herhangi bir sanayi tesisi yoktur. Ancak 11 zeytinyaðý fabrikasý bulunmaktadýr. Bu tesislerden býrakýlan atýk su ancak yoðun yaðýþ olduðu zamanlarda baraja u- laþabilmekte ve olumsuzluklara yol açabilmektedir. Bunun dýþýnda önemli bir kirlilik kaynaðý yoktur. Baraj gölünün yapýlmasý ile 1364 ha'lýk alanda kuru tarýmdan sulu tarýma geçilmiþtir. Böylece yöredeki 15 000 civarýndaki kiþi projeden fayda saðlamaktadýr. Ayrýca Bodrum Ýlçesinin sebze ve diðer sulu tarým ürünleri ihtiyacý önemli oranda buradan saðlanmaktadýr. Proje ile amaçlanan içme suyu temini de önemli bir turizm merkezi olan ve içme suyu problemi had safhada olan Bodrum için düþünülmüþtür. Halen daha çok barajýn alt sahasýnda yer alan kuyulardan ve kýsmen ve giderek artan oranda da baraj gölünden içme suyu alýnmaktadýr. Bu bölgede yer alan Bodrum Belediyesi'ne ait oldukça geliþmiþ arýtma tesisi mevcuttur. Baraj suyu ve kuyu sularý buradan ilçeye gönderilmektedir. Gerek baraj yeri temeli gerekse göl sahasýnýn büyük bir kýsmý oldukça yaþlý Paleozoik arkoz þistleri ile kaplýdýr (Anonymous 1989). Ýstasyonlarýn Seçimi ve Tanýtýmý Mumcular Baraj Gölünde fiziko-kimyasal özelliklerin belirlenmesi için aylýk olarak su örnekleri alýnmýþtýr. Bu amaçla 5 adet istasyon belirlenmiþtir (Harita). Bunlar; 1. istasyon: Mumcular Baraj Gölünün tek su kaynaðý olan Kocadere'nin barajla birleþtiði noktadadýr. 2. istasyon: Baraj gövdesine yakýn yaklaþýk 18-20 m derinliðe sahip bölgede yüzeyden su alýnan istasyondur. 3. istasyon: ikinci istasyonun bulunduðu bölgede 5m derinliðe inilerek nansen þiþesiyle su numunesi alýnmýþtýr. 4. istasyon: Baraj gölünün ortasýna yakýn bir yerden Harita. Çalýþma alanýnýn yeri. No: 50, 2004 11
F. YILMAZ ortalama derinliði 7-8 m olan bölgenin yüzeyinden su alýnan istasyondur. 5. istasyon: dördüncü istasyonun bulunduðu bölgede 5 m derinliðe inilerek nansen þiþesiyle su numunesi alýnmýþtýr. Fiziksel ve Kimyasal Analizler Sýcaklýk (ºC) ve ph HI 8314 Hanna marka phmetre ile, elektriki iletkenlik (µs/cm) LF 330/Set WTW marka konduktivitometre ile, seki disk (cm) özel imal edilmiþ Hydro-Bios marka disk yardýmýyla arazide ölçülmüþtür. Turbidite (NTU), Nephla-EU marka Neflometre ile kör numune þahit tutularak, renk (birim) tayini, renk tayin cihazý ile yapýlmýþ ve birim olarak verilmiþtir. Çözünmüþ oksijen (O 2 mg/l) ve biyolojik oksijen ihtiyacý (BOÝ 5 mg/l) Winkler metodu, nitrit (NO 2 mg/l) ve nitrat (NO 3 mg/l) hidrazýn bakýr indirgeme reaktifi kullanýlarak, amonyum (NH 4 mg/l) nitroso pürsiyat, fosfat (PO 4 mg/l) amonyum heptomolibdat metodu ile kalorimetrik, sülfat (SO 4 mg/l) turbidimetrik, klorür (Cl mg/l), toplam sertlik (CaCO 3 mg/l), asit baðlama yeteneði (mg/l), alkalinite (bikarbonat (HCO 3 mg/l): toplam alkalinite, (karbonat (CO 3 mg/l): fenolfitalein alkalinitesi) tayini titrimetrik olarak tayin edilmiþtir. Kalsiyum (Ca mg/l), magnezyum (Mg mg/l) asit baðlama miktarýndan hesapla bulunmuþtur (Günay 1974, Giritlioðlu 1975, Höll 1979, Anonymous 1985). Yapýlan analizler sonunda hiçbir deðer elde edilememiþ ise, Analiz Limitlerinin Altýnda (ALA) deðerlendirilmesi yapýlmýþtýr. Elde edilen su analiz sonuçlarý kýta içi su kalite, içme suyu gibi çeþitli kriterlere göre deðerlendirilmiþtir (Anonymous 1984, Anonymous 1988, Barlas 1995). BULGULAR VE TARTIÞMA Çalýþma süresince tespit edilen beþ istasyondan aylýk periyodik su örnekleri alýnmýþ ve su sýcaklýðý, ph, çözünmüþ oksijen, seki disk, konduktivity, buharlaþma kalýntýsý, nitrit, nitrat, amonyum, klorür, sülfat, fosfat, fenolftalein alkalinitesi, metil oranj alkalinitesi, toplam alkalinite, turbidite, renk, kalsiyum, magnezyum, asit baðlama yeteneði, geçici sertlik, toplam sertlik, kalýcý sertlik, BOÝ 5 deðerleri tayin edilmiþtir. Bu parametrelerin her bir istasyon için minimum maksimum ve ortalama deðerleri Tablo 1 de ve ortalama aylýk deðiþimleri ise þekillerde sýrasýyla verilmiþtir (Þekil 1-5). Sýcaklýk Su sýcaklýðý deðerlerine göre Mumcular Baraj Gölü ýlýman su karakteri göstermektedir. Ortalama su sýcaklýðý deðerleri bakýmýndan 1. sýnýf su kalitesi karakterinde olan baraj suyunda Temmuz-Aðustos 12 aylarýnda özellikle yüzey sularý daha düþük kaliteli özellikleri göstermiþtir (Tablo 2). Bu özellikteki sularda Cyprinidae familyasýna ait balýklar iyi geliþebilmektedir. Burada gözden kaçýrýlmamasý gereken nokta istasyonlarýn özellikleridir. 1. istasyon dere giriþidir ve oldukça sýðdýr. Bu yüzden ortalama sýcaklýk deðerleri daha yüksek bulunmuþtur (Þekil 1). Ayrýca burada Aðustos ayýnda 33,5ºC ile en yüksek anlýk sýcaklýk deðeri ölçülmüþtür. Baraj gölü yüzeyinde tespit edilen 2. ve 4. istasyonlar ile 5 metre derinlikte bulunan 3. ve 5. istasyonlarýn sonuçlarý arasý paralellik te beklenen bir sonuçtur (Tablo 1). Þekil 1. Ortalama sýcaklýk deðerlerinin aylara göre deðiþimi. ph Mumcular Barajýnda ortalama ph deðerleri istasyonlarda 8,0 üzeri, aylara göre ise Mayýs ayý hariç (7,9) ortalama 8,0 ve üzeri deðerler ölçülmüþtür. En yüksek ortalama deðer de 8,6'yý göstermiþtir. Ancak anlýk deðerler bakýmýndan Aðustos ayýnda 4. istasyonda 9,0 gibi çok yüksek bir deðer elde edilmiþtir. (Tablo 1, Þekil 2). Ýç su kalitesi bakýmýndan baraj suyu 1. kalite karakterinde, nadiren daha düþük kalitede anlýk deðerler göstermiþtir (Tablo 2). Ancak hafif alkali olan suyun bu özelliði çoðunlukla bikarbonat iyonlarýnýn varlýðýndan kaynaklanmaktadýr. Çözünmüþ Oksijen Suda yaþayan canlýlar ve su kalitesi için oldukça önemli bir deðer olan çözünmüþ oksijenin yýllýk ortalama deðeri 7,3 mg/l olarak bulunmuþtur. Bu deðer bakýmýndan istasyon ortalamalarý ve aylýk ortalamalar 2. sýnýf su kalitesi, Baraj gölü sularý organik kirlilik derecesi bakýmýndan vasat kirli ve II. kalite su sýnýfý özelliði göstermektedir (Tablo 2). Baraj gölü yüzey sularýnda daha yüksek olan çözünmüþ oksijen deðerleri 5 metre daha derinde olan istasyonlarda düþüþ göstermiþtir. Aylara göre ortalama deðerler yüzey sularýnda daha büyük deðiþiklikler gösterirken dip sularý daha duraðandýr. Ancak asýl büyük farklýlýklar 1. istasyonda görülmüþ ve anlýk deðerler ocak ayýnda en yüksek olarak 10,2 No: 50, 2004
Mumcular Barajý (Muðla-Bodrum)'nýn Fiziko-Kimyasal Özellikleri mg/l, ve haziran ayýnda 4,0 mg/l olarak ölçülmüþtür (Tablo 1, Þekil 2). BOÝ 5 Sudaki biyolojik aktivitelerin bir göstergesi olan BOÝ 5 deðerleri oldukça düþüktür. Bu da bize kýta içi su kalite deðerleri bakýmýndan 1. sýnýf su özelliðini vermektedir. Organik kirlilik derecesi ortalama deðere göre az kirli ve kalite sýnýfý I-II þeklinde deðerlendirilmiþtir (Tablo 2). Bu deðerler bakýmýndan 1. istasyon olan dere sularý ile yüzey sularý olan 2. ve 4. istasyon deðerleri paralellik arz e- derken, 3. ve 5. istasyon deðerleri daha düþüktür. Bu da bize ýþýk geçirgenliði deðerleri oldukça düþük olan baraj gölünde 5 metre derinlikte daha düþük bir biyolojik aktivite olduðunu gösterir (Tablo 1, Þekil 2). Nitrit, Nitrat ve Amonyum Mumcular Baraj Gölünde hiçbir istasyonda nitrit deðeri ölçülememiþtir. Bu deðer kýta içi su Tablo 1. Fiziko-kimyasal özelliklerin istasyonlardaki yýllýk ortalama deðerleri. Þekil 2. Ortalama ph ve çözünmüþ oksijen deðerlerinin aylara göre deðiþimi. kriteri bakýmýndan 1. kalite su sýnýfý özeliði göstermiþtir. Ýçme suyunda hiç bulunmasý arzu edilmeyen nitrit bakýmýndan baraj gölü suyu içme suyu olarak uygundur. Organik kirlilik derecesi bakýmýndan çok az kirli olan baraj gölü suyu I. kalite su özelliði gösterir (Tablo 2). Nitrat deðerleri de sadece þubat ayýnda 10-25 mg/l olarak ölçülmüþtür. Bu deðerler yýllýk deðerleri olmadýðý için saðlýklý karar vermemize engel teþkil etmektedir. Ancak bu kadarla iktifa edecek olursak baraj gölü suyu kýta içi su kalitesi sýnýfý bakýmýndan II- IV arasý. Organik kirlilik derecesi bakýmýndan ise az kirli ve I-II. sýnýf özellik gösterir (Tablo 2). TSE standartlarýna göre nitrat müsaade edilen sýnýrlar içinde bulunmuþtur (Tablo 2). Doðal sularda nitratýn bulunmamasý düþünülemez. Ancak araþtýrma alaný olarak seçilen Mumcular Barajý ve çevresinde demir oraný yüksek olan toprak yapýsýnýn varlýðý jeolojik bilgilerden anlaþýlmaktadýr. Yapýlan testlerde Analiz limitlerinin altýnda deðerler bulunmuþtur. Sonuçta içme suyu ve kýta içi su kriterleri bakýmýndan problem sayýlabilecek seviyede nitrat bulunmadýðý anlaþýlmýþtýr. Suda fazla miktarda nitrat bulunmasý o suyun içilemeyeceðine delalet etmez. Ancak bunun menþei araþtýrýlmalý ve ona göre karar verilmelidir. Ýçme sularý için No: 50, 2004 13
F. YILMAZ Tablo 2. Fiziko-kimyasal sonuçlarýn deðerlendirilmesi. 45 mg/l üzerindeki deðerler tehlikelidir. Çocuklarda methemoglobinemia denilen bir hastalýða yol açar. Bu da kanýn oksijen baðlama kapasitesini düþürür (Günay 1974). Sularda total olarak azotun fazlalýðý kanserojen etkilere de yol açar (Yýlmaz 1997). Amonyum deðerleri de oldukça düþüktür (Tablo 1). Yýllýk ortalama amonyum deðerleri açýsýndan baraj gölü sularý I. kalite su sýnýfý, organik kirlilik derecesi bakýmýndan ise kritik kirli, sýnýf II-IV özelliði gösterir (Tablo 2). Fosfat Seçilen istasyonlardaki ortalama Fosfat iyonu deðerleri 0,2 mg/l ölçülürken, bu deðer istasyonlara göre ve aylýk olarak ortalama 0,1-0,5 mg/l arasýnda olmuþtur (Tablo 1). Fosfatýn evsel ve organik atýklarla artmasý sonucu sularda istenmeyen alg artýþý ve ötrofikasyon olayý görülebilir. Fosfat miktarý 0,3 mg/l'den yüksek ise kirlenmeden söz edilebilir. Doðal sularda toplam fosfor yoðunluðu; havzanýn morfometresine, bölgenin jeolojik yapýsýnýn kimyasal içeriðine, suya karýþan organik madde olup olmadýðýna ve sudaki organik metabolizmaya baðlýdýr (Tanyolaç 1993). Fosfat su depolarýnda alglerin üremesini kolaylaþtýrýr. Bu nedenle içme suyunda koku ve tad problemlerine yol açabilir. Bu sebepten içme suyunda fazla bulunmasý istenmez (Giritlioðlu 1975). Kýta içi su kriterleri bakýmýndan 2. sýnýf olan Mumcular Baraj Gölünde önemli bir fosfat kirliliði yoktur. Organik kirlilik derecesi bakýmýndan ise baraj suyu vasat kirli, sýnýf II özellik göstermiþtir (Tablo 2). 14 Sülfat Sülfat iyonu deðerleri yýllýk ortalama 66,2 mg/l olarak bulunmuþtur. Yýllýk deðerler hep 200 mg/l'nin altýnda bulunmuþtur. Dünya Saðlýk Teþkilatý ve Ýçme Suyu Standartlarýna göre izin verilebilir deðer 200 mg/l ve maksimum deðer 400 mg/l'dir (Tablo 2). Çok sülfat içeren, jipsli ortamlar ve kirlenmiþ sularda, özellikle alkali sülfatlar ve magnezyum sülfatlar barsaklarý etkiler, 1000 mg/l'nin üzerine çýktýðýnda barsak bozulmasý nedeniyle vücut su kaybeder ve sinir sisteminde bozukluklar baþlar (Günay 1974). Ýçme suyunda bulunabilecek fazla sodyum ve magnezyum sülfat laksatif etki gösterir (Giritlioðlu 1975). Ýç su kalite sýnýfý bakýmýndan 1. sýnýf özellik gösteren sülfat deðerleri, içme suyu için tavsiye edilen miktarýn içindedir (Tablo 2). Klorür Klorür doðal sularda 30 mg/l kadar olabilir. Klorür deðeri sertliðe baðlý olarak hesaplandýðýnda 8,87 0 Fr x 7,1 mg/l: 62, 97 mg/l klorür eder. Mumcular Baraj Gölünde oldukça düþük deðerlerdedir ve içme suyu için müsaade edilen 200 mg/l'nin çok altýnda deðerler bulunmuþtur (Tablo 2). Klorür deðerleri sadece 1. istasyon olan derede biraz daha yüksek diðer istasyonlarda birbirine yakýndýr (Þekil 3). Su kalite sýnýflarý açýsýndan ise klorür deðerlerine göre baraj suyu I. sýnýf özellik göstermiþtir (Tablo 2). Sulama sularýnda yüksek konsantrasyonda tuz bulunmasý istenmez, çünkü çoraklaþmayý hýzlandýrýr (Giritlioðlu 1975). Ýnsan ve hayvanlarda içme suyundan klora maruz kalmakla çok net olmayan ters saðlýk raporlarý belirtilmiþtir. Sularýn dezenfeksiyonunda kullanýlan klor, bu bakýmdan 0,5 mg/l'nin altýnda olmasý, klor temasýnýn 30 dakika ile sýnýrlandýrýlmasý ve ph'ýn 8 civarýnda olmasý gerekir (Doðan 1998). Ýçme suyu bakýmýndan dezenfeksiyonda bu standartlara mutlaka uyulmasý gerekir. Þekil 3. Ortalama klorür ve BOÝ 5 deðerlerinin aylara göre deðiþimi. No: 50, 2004
Mumcular Barajý (Muðla-Bodrum)'nýn Fiziko-Kimyasal Özellikleri ABY ve Sertlik Asit baðlama yeteneði (ABY) suyun asitliðe karþý tamponlama kapasitesini belirtir. Bikarbonat iyonu miktarýna baðlý olan bu deðer geçici sertliðin hesaplanmasýnda da kullanýlýr. Sertlik önemli bir kalite özelliðidir ve sudaki Ca, Mg tuzlarýndan ileri gelir. Sertlik deðerleri alman sertliði cinsinden verilmiþtir. Toplam sertlik çoðunlukla geçici sertlik yani Ca ve Mg'un bikarbonat bileþikleri tarafýndan tayin edilmiþtir. Ýçme suyu kriterleri bakýmýndan Mumcular Baraj Gölü ortalama sertlik deðerleri oldukça düþüktür. Ýçme suyu bakýmýndan tavsiye edilebilir deðerler içindedir (Tablo 2). Toplam sertlik deðerleri 1. istasyon olan derede biraz daha yüksek diðer istasyonlarda birbirine yakýn deðerlerdedir (Þekil 4). Þekil 4. Ortalama sertlik deðerlerinin aylara göre deðiþimi. Alkalinite Fenolfitalein alkalinitesi, karbonat iyonlarý varlýðýnda ölçülür. ph 8,3'ün üstündeki deðerlerde tespit edilebilir. Ortalama 1,2 mg/l olan bu deðerlerin alkaliniteye önemli bir tesiri yoktur. Metiloranj alkalinitesi çoðu zaman toplam alkaliniteyi belirlemiþtir. Bu da bize bikarbonat iyonu deðerlerini verir. Toplam alkalinite OH -, CO 3 ve HCO 3 iyonlarý varlýðýný gösterir. ph deðerinin de yüksek olmasýna sebep olur (Günay 1974). Toplam alkilinite deðeri derede diðer istasyonlara göre daha yüksek bulunmuþtur (Tablo 1). Kalsiyum ve Magnezyum Sularýn besleyiciliði bakýmýndan önemli olan kalsiyum ve magnezyum deðerleri ortalama olarak 79,4 mg/l ve 47,6 mg/l olarak bulunmuþtur (Tablo 1). Kalsiyum, kireç taþý ve benzeri jeolojik yapýnýn çözünmesiyle suya karýþýr. Magnezyum ise daha kolay çözünerek suya karýþýr. Magnezyum klorofilin merkez atomudur. Bu bakýmdan sularda bulunmasý önemlidir. Suda karbonat ve sülfat da varsa kalsiyum karbonat ve sülfat çökerek kabuk meydana getirir. Su borularýnda az miktarda kalsiyum karbonatýn çökerek, iç yüzeyi bir tabaka halinde örtmesi durumunda borularýn korozyona uðramasý engellenir. Yine sulama sularýnda kalsiyum bulunmasý topraðýn yapýsý ve geçirgenliði yönünden faydalýdýr (Giritlioðlu 1975).Granit ve silisli kumlarda bulunan sularda 5 mg/l kadar magnezyum bulunur. Kireçtaþý ve dolomit bulunan sulardaki magnezyum miktarý ise en az 10-50 mg/l civarýndadýr. Magnezyumun sülfat ve klorürleri suda kolayca çözünür. Magnezyum suyun sertliðini meydana getiren iyonlardan bir tanesidir. Sýcak sularda kýrýlgan bir kabuk meydana getirir. Ýçme sularýnda 125 mg/l'den fazla konsantrasyonlarda pürgatif ve diüretik olarak etki eder (Giritlioðlu 1975). Türk içme suyu standartlarýnda müsaade edilebilen deðerler, kalsiyum için tavsiye edilen 75mg/l, maksimum 200 mg/l, magnezyum için tavsiye edilen 50 mg/l, maksimum deðer 150 mg/l olarak verilmiþtir. Kalsiyum ve magnezyum tavsiye edilen deðerlerin biraz üstünde, ancak içme suyu için müsaade edilen deðerlerin oldukça altýndadýr (Tablo 2). Elektriksel Ýletkenlik ve Buharlaþma Kalýntýsý Çözünmüþ organik maddelerin miktarý yada bir baþka ifade ile tuzluluða göre belirlenen iletkenlik deðeri ortalama olarak 191 µs/cm olarak bulunmuþtur. Bu özelliði ile iyon bakýmýndan pekde zengin olmayan bir tatlý su özelliði gösteren baraj suyu, içme suyu ve balýklar için yine de uygun sayýlabilecek deðerlere sahiptir. Elektriki iletkenliðin 0,75 ile çarpýmý ile elde edilen buharlaþma kalýntýsý deðerleri ortalama 220 mg/l olarak bulunmuþtur (Tablo 1). Elektriki iletkenlik ve buna baðlý olarak hesaplanan buharlaþma kalýntýsý deðerleri 1. istasyon olan derede diðer istasyonlara göre oldukça fazla bulunmuþtur. Buharlaþma kalýntýsý deðerleri içme suyu standartlarýna uygundur (Tablo 2). Seki Disk (cm) Baraj Gölü yüzeyinden 2. ve 4. istasyonlardan seki diski deðerleri ölçülmüþtür. Ortalama 80 cm ila 86 cm arasýnda ölçülen bu deðerler, yýllýk olarak en fazla 170 cm en az 35 cm olarak ölçülmüþtür (Tablo 1). Oldukça düþük olan bu deðerlerin daha çok toprak yapýsýndan kaynaklandýðý sanýlmaktadýr. Çünkü gölde bulanýklýk yapan bir karýþým yoktur. Ancak renk ve bulanýklýk deðerleri ile paralel olan bu deðerler balýklarýn solungaçlarý üzerine olumsuz etkiler yapabilir. Ýçme suyu açýsýndan da bu deðerlerin düþük olmasý arzu edilir. Türbidite (Bulanýklýk) Süspansiyon halindeki maddeler bulanýklýðý meydana getirir. Bulanýklýk deðerleri Tablo 1 ve Þekil 5'te gösterilmiþtir. Su içindeki canlýlarý ve No: 50, 2004 15
F. YILMAZ primer prodüktiviteyi olumsuz etkiler. Ýçme suyunda türbidite deðerleri en fazla 25 birim olmasýna müsaade edilir (Tablo 2). Sularda 25 mg/l'nin altýndaki deðer normal temiz su olarak kabul edilir. 25-80 mg/l arasýndaki süspansiyon halde madde bulunduran sularýn verimi düþmeye baþlar. 80-400 mg/l arasýnda balýk sayýsý belli bir þekilde azalýr. 400 mg/l'nin üzerinde ise balýk verimi son derece düþüktür (Egemen ve Sunlu 1996). Þekil 5. Ortalama turbidite ve renk deðerlerinin aylara göre deðiþimi. Renk Renk birimi platin-kobalt cinsinden ölçülür. Ýçme suyu ve kýta içi su kriterleri bakýmýndan ö- nemlidir. Ortalama 10,2 birim olan renk deðerleri, Türk içme suyu standartlarý içme suyunda müsaade edilebilen deðer olan 25 birimin hep altýnda bulunmuþtur (Þekil 5). Sudaki herhangi bir renklilik þüphe ile karþýlanmalý ve içme suyu renksiz olmalýdýr (Günay 1974). Kýta içi su kriterleri bakýmýndan baraj suyu 2. sýnýf özellik göstermektedir (Tablo 2). Su Seviyesi ve Hacmi Mumcular Barajý su seviyesi 47,30 m ile 51,08 m arasý deðiþmiþtir. Bu deðer en düþük kasým ayýnda ölçülmüþtür. Aralýk ayýndan itibaren aylara göre sýrasýyla 47,32, 48,50, 50,88, 50,88, 50,32, 49,89, 49,09, 51,08, 49,08, 49,68, 48,17, 47,38 ve 47,30 m þeklinde ölçülmüþtür. Göl alanýnda bulunan su miktarý da ayný paralelde deðiþmiþ ve sýrasýyla 5,4, 6,3, 8,4, 8,4, 7,9, 7,5, 6,7, 8,5, 7, 3, 6,1, 5,5 ve 5,4 milyon metreküp su hesaplanmýþtýr SONUÇ Elde edilen analiz sonuçlarýnýn yýllýk ortalama deðerleri; içme suyu, iç su kalite sýnýflarý ve organik kirlilik basamaklarý yönlerinden kýyaslandýðýnda Tablo 2 deki sonuçlar görülmüþtür. Buna göre; Mumcular Baraj Gölü, içme suyu bakýmýndan uygun ve çok az kirli, yöre için önemli bir su kaynaðý konumundadýr. Kara ova yöresinde sulu tarýma geçilmesini saðlayarak önemli girdilere 16 sebep olmuþtur. Bodrum gibi önemli bir ilçenin hem meyve sebze ihtiyacý, hem de içme ve kullanma suyu ihtiyacý baraj gölü suyundan karþýlanmaktadýr. Baraj gölünün 5 km altýnda bulunan Bodrum Belediyesi içme suyu arýtma tesisleri bu konuda son derece önemli iþlevler görmektedir. Kuyulardan ve baraj gölünden gelen su, fiziksel ve kimyasal özellikleri ile takip edilmektedir. Mumcular barajýna karýþan önemli bir kirlilik kaynaðý yoktur. Bu durum içme suyu da alýnan baraj için sevindiricidir. Bu konuda bundan sonrasý için de özen gösterilmelidir. Burada üzülerek belirtmek gerekir ki barajýn su kaynaklarý son derece yetersizdir. Özellikle son yýllarda görülen kuraklýkla birlikte bu durum iyice gün ýþýðýna çýkmýþtýr. Yazýn uzun süre içme suyu alýnamayan baraj gölünden, sulama suyu da kýsýtlý olarak verilebilmiþtir. Ne yazýk ki bu konuda yapýlacak fazla bir þey yoktur. Baraj gölünden içme suyu alýnmasý ve su kaynaklarýnýn az olmasý sebebiyle, balýkçýlýk için uygun þartlar bulunmamaktadýr. Balýklarýn çoðaltýlmasý içme suyu kalitesini bozabilir. Mumcular Baraj Gölüne aynalý sazan (Cyprinus carpio) ile aþýlanan ancak daha sonra baskýn duruma geçen, fazla bir ekonomik deðeri olmayan, et verimi düþük ve diðer balýklar üzerinde baský oluþturan Carassius carassius baraj gölünden mutlaka ayýklanmalý ve olabildiði kadarýyla aynalý sazan kültürü yapýlmalýdýr. Baraj havzasý içerisinde bulunan ancak kuraklýðýn etkisiyle acý sularý baraja ulaþmayan zeytin yaðý fabrikalarýnýn atýk sularý alternatif olarak gübre, besin, besi yeri gibi amaçlarla kullanýlarak deðerlendirilebilir. Bu sular kesinlikle dere yataklarýna verilmemelidir (Yeþilada 2000). Teþekkür Bu çalýþmayý destekleyen Muðla Üniversitesi Araþtýrma Fonuna (Proje No: 2000-01), çalýþma sýrasýnda destek ve ilgilerini esirgemeyen Bodrum Belediyesi ve DSÝ Milas Þube Müdürlüðüne, arazi çalýþmalarýnda yardýmcý olan Araþtýrma Görevlileri; Bülent YORULMAZ, Özlem ÝMAMOÐLU, Seher DÝRÝCAN, Fatih ÖÐRETMEN, Fatih MUMCU, Erkan KÝRÝÞ ve C. Nadir SOLAK ile sonuçlarýn yorumlanmasýnda yardýmcý olan Prof. Dr. Murat BARLAS'a teþekkür ederim. No: 50, 2004
Mumcular Barajý (Muðla-Bodrum)'nýn Fiziko-Kimyasal Özellikleri KAYNAKLAR Alaþ A (1998) Kayaboðazý (Tavþanlý-Kütahya) Baraj Gölünde Yaþayan Leuciscus cephalus L. 1758 ve Tinca tinca (L., 1758)'nýn Biyo-si Üzerine Bir Araþtýrma. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Anonymous (1984) Türk Ýçme Suyu Standartlarý, UDK 662.6:543, TS 266, Ankara. Anonymous (1985) Standard Methods for the Examination of Water and Wastwater, American Public Health Association, 16th edition, Washington. Anonymous (1986) Muðla-Bodrum Karaova Projesi Mumcular Barajý. Tanýtým Broþürü, XXI. Bölge Müdürlüðü, Aydýn. Anonymous (1988) Su Kirliliði Kontrolü Yönetmeliði, TSE, Sayý 19919, Ankara. Anonymous (1989) Muðla-Bodrum Karaova Projesi Mumcular Barajý. Tanýtým Broþürü, Devlet Su Ýþ. Gn. Müd. Ankara. Anonymous (1992) Türkiyedeki Barajlar ve Hidroelektrik Santraller, Ankara. Anonymous (1993) Muðla-Bodrum Karaova Projesi Mumcular Barajý. Tanýtým Broþürü, XXI. Bölge Müdürlüðü, Aydýn. Anonymous (1995) Çine Projesi. Çine Barajý ve Hid. Santrali. Tanýtým Broþürü, XXI. Bölge Müdürlüþü, Aydýn. Barlas M (1995) Akarsu Kirlenmesinin Biyolojik ve Kimyasal Deðerlendirilmesi ve Kriterleri. In: Doðu Anadolu Bölgesi I. ve II. Su Ürünleri Sempozyumu Bildirileri, 14-16 Haziran 1995, Erzurum, 465-479. Barlas M, Ýkiel C, Özdemir N (1995) Gökova Körfezine Akan Tatlý Su Kaynaklarýnýn Fiziksel ve Kimyasal Açýdan Ýncelenmesi. In: Doðu Anadolu Bölgesi I. ve II. Su ürünleri Sempozyumu Bildirileri, 14-16 Haziran 1995, Erzurum, 704-712. Doðan F (1998) Uygulamalý Çevre Bilimi ve Çevre Epidemiyolojisi. Ege Üniv. Ödemiþ Saðlýk Yüksek Okulu Yayýnlarý, No:1, Ýzmir. Dügel M (1995) Köyceðiz Gölüne Dökülen Akarsularýn Su Kalitesinin Fiziko-Kimyasal ve Biyolojik Parametrelerle Belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Fen Bil. Enst., Ankara. Egemen Ö, Sunlu Ö (1996) Su Kalitesi. Ege Üniv. Su Ür. Fak. Yayýnlarý, No: 14, Ýzmir. Giritlioðlu T (1975) Ýçme Suyu Kimyasal Analiz Metotlarý. Ýller Bankasý Yayýný, No: 18, Ankara. Gökçe D (1993) Köyceðiz Dalyan Eustarin Ekosistemindeki Bentik Makroinvertebratlarýn Ýncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Fen Bil. Enst., Ankara. Gül A (1994) Kapulukaya Baraj Gölünde Yaþayan Stizostedion lucioperce (L., 1758) ve Leuciscus cephalus (L., 1758)'un Biyo-leri Üzerine Bir Araþtýrma. Doktora Tezi, Gazi Üniv. Fen Bil. Enst., Ankara. Günay Y (1974) Arazide Uygulanacak Kimyasal Analiz Metodlarý Kýlavuzu. Ýller Bankasý Yayýný, No: 11, Ankara. Höll K (1979) Wasser (Untersuchung, Beurteilung, Aufbereitung, Chemie, Bakteriologie, Virologie, Biologie), 6. Auflage, de Gruyter, Berlin. Ýkiel C (1997) Muðla ve Çevresi Ýklimi. Doktora Tezi, Fýrat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazýð. Özdemir N, Barlas M, Özdemir N (1998) Dalaman Kapukargýn Köyünde Bulunan Kocagöl'ün Limnolojik Açýdan Ýncelenmesi. In: Doðu Anadolu Bölgesi III. Su Ürünleri Sempozyumu Kitabý, 28-30 Haziran 1998, Erzurum, 89-102. Tanatmýþ M (1993) Sakarya Nehir Sistemi Ephemeroptera Faunasýnýn Tespiti ve Yayýlýþlarý. Anadolu Üniversitesi Yayýný, Eskiþehir. Tanyolaç J (1993) Limnoloji (Tatlý Su Bilimi). Cumhuriyet Üniversitesi Yayýný, Sivas. Ustaoðlu R, Balýk S, Sarý H, Özbek M (1998) Tahtalý Baraj Havzasýnýn (Gümüldür-Ýzmir) Hirudinea Faunasý. Ege Üniv. Su Ür. Dergisi, 15, 1-2, 111-116. Yeþilada, Ö (2000) Zeytinyaðý Fabrikasý Atýksuyunun Deðerlendirilmesi ve Arýtýmý. Biyoteknoloji Dergisi 24, 2, 69-81. Yýlmaz M (1994) Kapulukaya Baraj Gölünde Yaþayan Sazan (Cyprinus carpio Linnaeus,1758) ve Ýn Balýðý (Capoeta tinca (Heckel, 1843))'nýn Biyo-k Özellikleri. Doktora Tezi, Gazi Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Yýlmaz F (1997) Porsuk Baraj Gölünde Yaþayan Cyprinus carpio (L., 1758) ve Tinca tinca (L.,1758)'nýn Biyo- si Üzerine Bir Araþtýrma. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. No: 50, 2004 17