DOĞU ANADOLU TARIM KONGRESİ

DOĞU ANADOLU TARIM KONGRESİ I. Cilt ÇAĞRILI BİLDİRİ - BİTKİSEL ÜRETİM - HAYVANSAL ÜRETİM ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ ZİRAAT FAKÜLTESİ 14-18 Eylül 1998 ERZURUM

UZUNDERE (ERZURUM) VE YUSUFELİ (ARTVİN) İLÇELERİNDE ÖRTÜ ALTI SEBZE YETİŞTİRİCİLİĞİNDE SORUN OLUŞTURAN YABANCI OTLAR, YOĞUNLUKLARI VE YAYGINLIKLARI Hüseyin ZENGİN 1 İrfan ÇORUH 1 ÖZET: Bu çalışma, Uzundere (Erzurum) ve Yusufeli (Artvin) ilçelerinde örtü altı domates ve hıyar yetiştiriciliği yapılan alanlarında görülen yabancı ot türlerini ve bunların yaygınlık oranlarını belirlemek amacıyla, 1997 yılında gerçekleştirilmiştir. İki ilçede toplam 14 adet domates ve 13 adet hıyar yetiştirilen plastik seralarda sürveyler yapılmıştır. Her bir sera alanında, 1 m 2 lik çerçeve 2 şer kez atılmış, çerçeve içine düşen yabancı otların tür veya cins düzeyinde sayımları yapılarak, yoğunluk ve yaygınlık oranları belirlenmiştir. Çalışma sonucu, Uzundere ve Yusufeli sera alanlarında 2 Monocotyledoneae, 11 adet de Dicotyledoneae sınıfından, 3 ü çok, 10 u ise tek yıllık olmak üzere 13 adet farklı yabancı ot türü saptanmıştır. Yabancı ot yoğunluğu en fazla Uzundere ilçesindeki hıyar seralarında (9.90 adet/m 2 ) tespit edilmiş olup, bunu sırasıyla Yusufeli hıyar (7.73) ve domates (7.37) ile Uzundere domates seraları (7.17) izlemiştir. Chenopodium album, Echinochloa crus-galli, Amaranthus retroflexus, Setaria viridis, Portulaca oleracea ve Trifolium repens her iki ilçenin sera alanlarında yoğun ve yaygın olarak bulunmuştur. STUDIES ON WEEDS AND THEIR INTENSITY AND FREQUENCY IN GREENHOUSES IN UZUNDERE (ERZURUM) AND YUSUFELİ (ARTVİN) SUMMARY: This study was undertaken to determine weed intensity and frequency in tomato and cucumber growth areas in Uzundere (Erzurum) and Yufuseli (Artvin). Surveys were carried out in total of 14 tomatoes and 13 cucumber plastic greenhouse in 1997. Intensity and frequency of weeds were obtained by counting the numbers and species of weeds in a 1 m 2 areas. In this study, 2 Monocotyledoneae and 11 Dicotyledoneae (3 perennial and 10 annual) were determined. Weed intensity was the highest in cucumber greenhouse of Uzundere (9.90 per/m 2 ), and followed by Yusufeli cucumber and tomatoes greenhouse (7.73, 7.37, respectively) and Uzundere tomato greenhouses (7.17). Chenopodium album, Echinochloa crus-galli, Amaranthus retroflexus, Setaria viridis, Portulaca oleracea and Trifolium repens were common in greenhouses of both study areas. 1 Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü, 25240 ERZURUM 121

GİRİŞ Türkiye, sebzecilik yönünden oldukça uygun toprak ve iklim koşullarına sahiptir. Sebze üretimi, 1996 yılı verilerine göre 20.216.295 ton olup, bunun 7.800.000 tonunu domates (Lycopersicon esculentum Mill.) ve 1.300.000 tonunu da hıyar (Cucumis sativus L.) oluşturmaktadır (Anon., 1998). Örtü altı sebze yetiştiriciliği Türkiye nin coğrafi konumu gereği önemli bir potansiyele sahip bulunmaktadır. Uzundere (Erzurum) ve Yusufeli (Artvin) ilçeleri mikroklima özelliğine sahip olan yerlerdir. Örtü altı sebze yetiştiriciliği, bu iki ilçede her geçen gün artan oranda gerçekleştirilen önemli bir tarımsal faaliyet olarak göze çarpmakta ve çiftçilerin çok önemli bir gelir kaynağını oluşturmaktadır. Yusufeli nde 1993 yılında örtü altı sebze yetiştiriciliği başlamış ve Yusufeli İlçe Tarım Müdürlüğü nden alınan 1997 verilerine göre 30.047 m 2 kapalı alanda yetiştiricilik yapılmaktadır. Uzundere'de ise 1994 yılında örtü altı sebze yetiştiriciliği başlamış ve 1997 itibariyle toplam 20.545 m 2 lik sera alanı bulunduğu bildirilmektedir (Zülkadir ve ark., 1997). Sebze bitkileri su, hava, besin elementi ve organik maddece zengin toprakları severler. Bu özellikleri taşıyan topraklar yabancı otların gelişmesi için de oldukça iyi bir ortamdır. Sebze alanlarının iyi işlenmiş olması da yine yabancı otların gelişmesi açısından avantaj oluşturur. Sebzeliklerde çiftlik gübresinin kullanılması, yabancı otların yayılmasında önemli rol oynamaktadır. İyi fermente edilmemiş gübrelerin kullanılması sonucunda, fidelikte ve serada yabancı otlar ciddi sorun oluşturabilmekte, büyük miktarda verim kayıpları meydana gelmektedir. Bu çalışma, Uzundere ve Yusufeli ilçelerinde seralarda yetiştirilen domates ve hıyar ekim alanlarında görülen yabancı ot türlerini, yoğunluklarını ve yaygınlık oranlarını belirlemek amacıyla yapılmıştır. MATERYAL VE METOT Uzundere ve Yusufeli ndeki seralar, 1997 yılı üretim mevsiminde yabancı otlar yönünden incelenmiştir. Her bir sera alanında 2 şer kez olmak üzere, Uzundere'de 9 (5 domates, 4 hıyar), Yusufeli'nde 18 (9 domates, 9 hıyar) sera alanında 1 m 2 lik çerçeve atılmış ve çerçeve içine düşen yabancı otların tür düzeyinde sayımları yapılmıştır. Tanısı yapılamayanlara ise numara verilmek suretiyle herbaryuma alınmış, teşhisleri 122

Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü herbaryumundan yararlanılarak yapılmıştır. Bitkilerin Türkçe adları Uluğ ve ark. (1993) ndan alınmıştır. Yabancı otların yaygınlık oranları aşağıda verilen formülle hesaplanmıştır. n Yaygınlık Oranı (%) = 100 m Burada; n: Bir türün rastlandığı çerçeve sayısı m: Atılan toplam çerçeve sayısıdır. ARAŞTIRMA SONUÇLARI VE TARTIŞMA Uzundere ve Yusufeli'nde yapılan sürveyler sonucu, 2 adet Monocotyledoneae, 11 adet de Dicotyledoneae sınıfından, 3 ü çok, 10 u ise tek yıllık olmak üzere 13 adet farklı yabancı ot türü saptanmıştır (Tablo 1 ve 2). Tablo 1. Uzundere ve Yusufeli Domates Seralarında Saptanan Yabancı Ot Türleri, Yoğunlukları ve Yaygınlık Oranları (%). Yoğunluk (adet/m 2 ) Yaygınlık Oranı (%) Yabancı Ot Türleri Uzundere Yusufeli Uzundere Yusufeli Chenopodium album L. (Sirken, ak kazayağı) 2.40 1.94 100.0 100.0 Amaranthus retroflexus L. (Kırmızı köklü tilki kuyruğu) 1.70 0.94 90.00 55.56 Echinochloa crus-galli (L.) P. Beauv. (Darıcan) 1.30 1.72 75.00 94.44 Setaria viridis (L.) P. Beauv. (Yeşil kirpi darı) 1.90 0.94 90.00 66.67 Portulaca oleracea L. (Semiz otu) 0.80 0.83 50.00 38.89 Trifolium repens L. (Ak üçgül) 0.10 0.44 10.00 27.78 Trifolium pratense L. (Çayır tırfılı) - 0.28-16.67 Chenopodium botrys L. (Yapışkan kazayağı) - 0.11-11.11 Solanum nigrum L. (Köpek üzümü) 0.40 0.11 30.00 11.11 Malva neglecta Wallr. (Ebegümeci) 0.10-10.00 - Xanthium strumarium L. (Domuz pıtrağı) - 0.06-5.56 Ortalama Yoğunluk 7.17 7.37 123

Uzundere ve Yusufeli domates seralarında toplam 11 yabancı ot türü tespit edilmiştir (Tablo 1). Uzundere domates seralarında 8 farklı yabancı ot türü 7.17 (adet/m 2 ), Yusufeli nde ise 10 farklı yabancı ot türü 7.37 (adet/m 2 ) yoğunlukta saptanmıştır (Tablo 1). Chenopodium album Uzundere ve Yusufeli nde atılan bütün çerçevelerde rastlanırken, Uzundere de 2.40 (adet/m 2 ), Yusufeli nde ise 1.94 (adet/m 2 ) ile en yoğun tür olarak bulunmuştur. Trifolium pratense ve Chenopodium botrys Uzundere domates seralarında bulunmazken, Malva neglecta ya ise Yusufeli nde rastlanmamıştır. Nemli ve Tepe (1989), P. oleracea, S. nigrum, Cuscuta campestris Yunck. (küsküt), Orobanche ramosa L. (canavar otu), Cyperus rotundus L. (topalak), Cynodon dactylon (L.) Pers. (köpek dişi ayrığı), Digitaria sanguinalis Scop. (çatal otu), E. crus-galli, S. viridis ve Sorghum halepense (L.) Pers. (kanyaş) nin domates alanlarının önemli yabancı otları olduklarını bildirmektedirler. Hıyar seralarında ise toplam 12 yabancı ot türü belirlenmiştir (Tablo 2). Uzundere hıyar seralarında 11 yabancı ot türü 9.90 (adet/m 2 ) yoğunlukta bulunurken, Yusufeli nde 9 yabancı ot türü 7.73 (adet/m 2 ) yoğunlukta saptanmıştır. Chenopodium album burada da bütün çerçevelerde rastlanmış olup, Uzundere de 2.38 (adet/m 2 ), Yusufeli nde ise 2.00 (adet/m 2 ) ile en yoğun tür olarak belirlenmiştir (Tablo 2). Tablo 1 ve 2 de de görüldüğü gibi, Chenopodium album, Amaranthus retroflexus, Echinochloa crus-galli, Setaria viridis, Portulaca oleracea, Trifolium repens ve Solanum nigrum hem domates hem de hıyar yetiştirilen sera alanlarında belirlenmiştir. Nitekim, C. album, E. crus-galli, S. nigrum, ve A. Retroflexus Avrupa nın sebze alanlarının en önemli yabancı otları arasında yer aldığı bildirilmektedir (Schroeder ve ark., 1993). Chenopodium botrys ve Xanthium strumarium a Uzundere de rastlanmazken, bunun yanında Malva neglecta, Anagallis arvensis ve Plantago media ya da Yusufeli seralarında hiç rastlanmamıştır. Diğer taraftan sera alanları içinde olmasa da kenarlardaki yabancı otlar üzerinde yoğun bir şekilde Cuscuta sp. (küsküt) ye rastlanmıştır. Yabancı ot yoğunluğu en fazla Uzundere ilçesinde hıyar seralarında (9.90 adet/m 2 ) rastlanmış olup, bunu sırasıyla Yusufeli hıyar yetiştirilen sera alanları (7.73), domates (7.37) ve Uzundere domates seraları (7.17) izlemiştir (Tablo 1 ve 2). Her ne kadar sera alanlarında yabancı otların problem oluşturduğuna ilişkin her hangi bir çalışma yoksa da, Artvin ve Erzurum da seracılığa yeni başlanması, 124

yetiştiricilerin yeterince bilinçli olmaması gibi nedenlerle şimdilik yöre seralarında yabancı ot problemleri görülmektedir. Tablo 1. Uzundere ve Yusufeli Hıyar Seralarında Saptanan Yabancı Ot Türleri, Yoğunlukları ve Yaygınlık Oranları (%). Yoğunluk (adet/m 2 ) Yaygınlık Oranı (%) Yabancı Ot Türleri Uzundere Yusufeli Uzundere Yusufeli Chenopodium album L. (Sirken, ak kazayağı) 2.38 2.00 100.0 100.0 Amaranthus retroflexus L. (Kırmızı köklü tilki kuyruğu) 1.75 1.00 100.0 83.33 Echinochloa crus-galli (L.) P. Beauv. (Darıcan) 1.63 1.67 87.50 94.44 Setaria viridis (L.) P. Beauv. (Yeşil kirpi darı) 1.50 0.83 75.00 83.33 Portulaca oleracea L. (Semiz otu) 1.00 1.00 75.00 72.22 Trifolium repens L. (Ak üçgül) 0.50 0.56 37.50 27.78 Trifolium pratense L. (Çayır tırfılı) 0.38 0.33 25.00 22.22 Chenopodium botrys L. (Yapışkan kazayağı) - 0.17-11.11 Solanum nigrum L. (Köpek üzümü) 0.25 0.17 25.00 11.11 Malva neglecta Wallr. (Ebegümeci) 0.25-25.00 - Anagallis arvensis L. (Fare kulağı) 0.13-12.50 - Plantago media L. (Ortanca sinir otu) 0.13-12.50 - Ortalama Yoğunluk 9.90 7.73 SONUÇ Sonuç olarak Uzundere ve Yusufeli seralarında belirlenen yabancı otlar domates ve hıyar yetiştiriciliği açısından oldukça önem arz etmektedir. Bu nedenle, yetiştiricilik için uygun olmayan sera koşullarının iyileştirilmesi, sulama ve gübrelemeye gerekli özenin gösterilmesi, özellikle yabancı ot tohumları ile bulaşık su ile sulama yapılmaması, iyi fermente olmamış hayvan gübresinin kullanılmaması, aynı ürünün ard arda yetiştirilmemesi, sera topraklarına solarizasyon veya fumigasyon uygulanması, 125

bitki artıklarının toplanıp imha edilmesi gibi kültürel önlemlere ağırlık verilmesi gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Ayrıca sera kenarlarında görülen küskütlerin ortamdan uzaklaştırılması, muhtemel bulaşmaları önlemek amacıyla oldukça önem arz etmektedir. KAYNAKLAR Anonymous, 1998. Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer) 1996. Başbakanlık Devlet İstatistik Ens. Yay., 591. Nemli, Y. ve I. Tepe, 1989. Domateslerde Hastalıklar, Zararlılar ve Yabancıotlar. Alemdar Ofset, İstanbul, 82. Schroeder, D., H. Mueller-Schaerer, C.S.A. Stinson, 1993. A European weed survey in major crop systems to identify targets for biological control. Weed Research, 33: 449-458. Uluğ, E., İ. Kadıoğlu ve İ. Üremiş, 1993. Türkiye nin Yabancı Otları ve Bazı Özellikleri. T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Yayın No: 78, Adana, 513. Zülkadir, A., A. Aydın, R. Alan, ve M. Avcı, 1997. Erzurum ili Uzundere ve Tortum ilçeleri sera potansiyeli, problemleri ve çözüm önerileri, II. Seracılık Sempozyumu, Simav-Kütahya, (Baskıda). 126