Sayı: 2 22 Ocak 2010 Adl-i İlahi Birinci Bölüm: KONUNUN BELİRLENMESİ Konular: Adl Ne Demektir? Tereddüt ve İtirazlar Kaynaklar: Murtaza Mutahhari, Adl-i İlahi, Türkçesi: Prof. Hüseyin Hatemi, Kevser Yayınları, 2005, s.61-70.
Adl Ne Demektir? Karşılaşılan ve aydınlanması gereken ilk sorun şudur: Adl ne demektir? Zulm ne demektir? Adl'in öz ve titizce belirlenmiş anlamı açıkça ortaya konmadıkça, bu konudaki her çaba, her uğraş boşuna olur ve yanılgılardan kurtulmamız mümkün olmaz. Bu konuda, "adl" kelimesine verilen dört anlam veya "adl" kelimesinin dört kullanma yeri vardır: a) Ölçülü olmak: İçinde çeşitli öğeler, çeşitli cüzler bulunan bir bütünü göz önünde tutalım. Bu bütünün özel bir amacı varsa, gelişigü-zel değilse, her unsurun miktarında, nitelikleri de göz önüne alınarak, belirli ve gerekli ölçü gözetilmelidir. Ancak bu şekilde bu bütünlük sürdürülebilir ve kendisinden beklenen etkiyi gösterebilir, görevini yerine getirebilir. Meselâ bir toplum varlığını sürdürmek istiyorsa, ölçü ve dengeyi gözetmelidir. Diğer bir deyişle, onda her şey belli ve gerekli bir miktarda bulunmalıdır. İktisat, siyaset, kültür, yargı, eğitim dengesi gözetilmelidir. Bu alanlara giren işlerde bireyler arasında işbölümü olmalıdır. Bireylerin sayısı açısından da, gerekli denge açısından da zorunlu olan; ihtiyaçların ölçü ve dengesinin göz önünde tutulmuş olmasıdır. İşte burada "maslahat" (yarar) konusu ortaya çıkar. Bütünün yararı, toplum yararı, "maslahat-ı küll" düşüncesi ortaya çıkar. Bu "maslahat"da "küll"ün, bütünün sürdürülmesi, varlığını koruması ve bu "kül-l"ün varlığından beklenenler yer alır. Bu açıdan "cüz", "bütünün parçası", yalnızca bir araçtır, başlı başına göz önünde tutulmayıp bütünü meydana getirişte hizmeti bakımından hesaba katılır. Fiziksel denge de böyledir. Bir aracın yapımında da gereken maddelerin miktarlarındaki ölçü ve oran gözetilmelidir. Kimyasal denge ve ölçüde de durum aynıdır. Evrende de ölçü ve denge vardır. Nitekim Kur'ân-ı Kerim'de de: "Yükseltti göğü ve mizanı koydu." buyurulur. I Müfessirlerin (Kur'ân-ı Kerim'i yorumlayanların) söyledikleri gibi, burada evrenin yapısındaki ölçü ve denge söz konusudur. Her madde gereken miktarda mevcuttur, gereken uzaklık ve aralarda da belirli ölçü gözetilmiştir. Nitekim Resul-i Ekrem'in (s.a.a) bir hadis-i şerifinde de şöyle buyurulur: Gökler ve yer, adl ile durur. II Bu anlamda "adl"in karşıtı ölçüsüzlük ve oransızlıktır, günlük dildeki anlamı ile "zulm" değildir. Şu hâlde, yalnızca bu anlamı ile sınırlı kalan "adl" terimi; bizim konumuz dışında kalır. Birçok kişi, "adl-i ilâhî" konusunda ortaya çıkan sorunlara cevap vermeye kalkıştıklarında, ayırım ve ayrıcalıklar, fark gözetmeler ve kötülükler gibi görünen hususları açıklamak isterlerken, sorunu "zul-m"ün karşılığı olan "adl" açısından cevaplandıramamış ve ölçü-oran konusunda bir açıklama ileri sürmekle kalmışlardır. Bütün bu ayırım ve ayrıcalıkların, farklılık ve kötülüklerin, evrenin genel düzeni açısından gerekli ve zorunlu olduğunu ileri sürmüş ve savunmuşlardır. Şüphesiz evren düzeni ve evrenin yapısındaki oran açısından, var olan, zorunlu demektir. Fakat böyle bir açıklama -hâşâ- zulm şüphesini gidermiş olmaz. Ölçü ve oran açısından "adl", ölçü ve oransızlık kavramının karşıtıdır ve tüm evren düzeni, diğer bir deyişle "bütün" düzeyindedir. Buna karşılık, "zulm"ün karşıtı olan "adl", birbirinden ayrı olan her "cüz" her "birey" düzeyindedir. Ölçü ve oran anlamında "adl" konusunda "maslahat-ı küll", bütün açısından yarar ve elverişlilik söz konusudur. "Zulm"ün karşıtı olan "adl"de ise, bireyin hakkı söz konusu olur. Böylece, "adl" konusunda tereddüde düşen ve açıklama güçlüğü çeken bir kimse, şöyle diyebilir: Ben, evrendeki ölçülü düzeni inkâr etmiyorum. Ne var ki, bu düzenin ve ölçünün, I - Kur'ân-ı Kerim, Rahmân Suresi, Ayet 7. II - Safî Tefsiri -Yukarıda anılan ayetin açıklaması. 1
ister istemez bazı ayrıcılık ve ayırımların ortaya çıkmasına sebep olduğunu düşünüyorum. Bu ayrıcalıklar, "küll" (bütün, genel)nazara alındığında haklıdır, uygundur; ancak, "cüz"(bölüm, parça) ve "birey" nazara alındığında aynı şeyi söyleyemeyiz. Ölçü ve oran anlamında "adl", Allah'ın hakîm ve alîm oluşunun tezahürlerindendir. Allah'ın ilmi, bilgisi, her şeyi kapsar. Hikmeti de böyledir, her şeyi kapsamına alır. Bu ilim ve hikmetin tecellisi olarak evrende tabiatıyla her şey gerektiği gibi ölçülü ve oranlıdır. b) Eşitlik: her türlü ayırımcılığın, ayrıcalık gözetmenin giderilmesidir. Meselâ "filan kişi adildir" denilince, insanlar arasında ayırım gözetmediği anlaşılır. Burada "adl"in anlamı eşitliktir. Esasen eğer bu tanımdan adaletin, hiçbir şekilde "istihkak" gözetmediği, her şeye, herkese eşit gözle bakmak olduğu kastediliyorsa, bu "adalet" zulmün ta kendisidir. Herkese eşit olarak vermek "adl" demeye geliyorsa, eşitlik gözeterek kimseye bir şey vermemek de adalet demek olur. Buna karşılık, kastedilen, herkesin istihkakını, hak ediş derecesini gözeterek, eşit istihkakı olana eşit davranmak ise, burada adaletin doğru bir anlamı söz konusudur, adalet böyle bir eşitlik anlayışını gerektirir. Böyle anlaşılan ve uygulanan eşitlik; adaletin gereklerindendir. Ancak, adalete bu anlam verilmekle, aslında adaletin hemen şimdi belirteceğimiz üçüncü anlamı söz konusu edilmiş olur. c) Adl, İstihkakların göz önünde tutulması ve her hak sahibine hak-kının verilmesi, zulm ise, başkalarının hakkını çiğnemek ve müdahale etmek demektir. İşte bu, insan toplumlarında gözetilmesi ve bireylerin saygı duyması gereken toplumsal adalet anlayışının gerçek anlamıdır. Bu adalet iki esasa dayanır. Birisi, haklar ve öncelikler konusudur. İnsanlar, toplumun bireyleri, belli konularda diğerlerine oranla haklar ve önceliklere sahip olabilirler. Meselâ emeği ile bir ürün meydana getiren kimsenin, tabiatıyla o ürün üzerinde bir tür önceliği vardır. Bu önceliğin doğuş sebebi, kökeni ise, onun emeği, çabasıdır. Yine, çocuğun, kendisini doğuran anasının sütünde önceliği vardır. Bu önceliğin ve başkalarından önce hak sahibi oluşun kökeni de hilkat (yaratılış) düzeninin özündeki amaçlı, hedefli oluş niteliğidir. Ananın sütü, o doğan çocuğun beslenmesi için verilmiştir. Bu anlamdaki adaletin dayandığı ikinci esas ise, insanın yaratılış özelliğidir. İnsan öyle yaratılmıştır ki, işlerinde bazı tasavvur ve düşünceleri göz önünde bulundurur ve bu "itibarî" düşünceleri ile tabiî amaçlarına varır. Bu düşünce ve tasavvurlar bir dizi "inşaî" düşünce ve tasavvurlardır ki, "...olması gerekir... olmalı!"larla belirlenirler. Meselâ, bir toplumun bireylerinin daha üstün bir düzeyde mutluluğa erişebilmeleri için hakların ve önceliklerin gözetilmesi "gerekir". İşte beşerî adaletin anlamı budur ve her bireyin vicdanı bunu kabul eder, bunun karşıtı olan zulmü ise mahkum eder. Mevlana Celâleddin-i Rumî, (1) Mesnevî'de bunu şöyle ifade eder: Adl çib(u)ved? Vaz' ender mevzi'eş Zulm çib(u)ved? Vaz' der nâ-mevzi'eş Adl çib(u)ved? Âb deh eşcâr-râ Zulm çib(u)ved? Âb dâden hâr-râ Mevzi-i Rokh Şeh nehi, viranî-ist Mevzi-i Şeh Pîl hem nâdânî-ist. Adl nedir? Bir şeyi yerine, konumuna koymaktır. Zulm nedir? Yerli yerince koymamaktır. Adl nedir? Meselâ ağaçları sulamaktır. Zulm nedir? Dikene su vermektir. Ruh yerine, (satrançta) Şah'ı sürmek, oyunu kaybetmek demektir. Şah yerine Fil'i sürmek, Fil'i koymak bile bilgisizliktir. I I - Mesnevî, 6. cild, Tirmid Padişahı Seyyid'in Delkak ile hikâyesi. Nicolson basısında 2596 ve 2594. beyitler. Nahîfî'de 2618 ve 2619. beyitler. "Dikene ve ağaca su verme" örneğine ilişkin beyit burada yoktur. (H. Hatemi) 2
Adl ve zulmün bu anlamı; bir yönden "yeğlikler, öncelikler ilkesi"ne dayanmakta, bir diğer yönden de insanın bir yapısal özelliğinden doğmaktadır, şöyle ki insan, bir dizi itibarî düşüncelere başvurma ve "olması gerekenler" ve "olmaması gerekenler" diye iki kısımdan söz etme, "hüsn ve kubh" (güzellik ve iyilik, çirkinlik ve kötülük) değerlendirmesinde bulunma zorundadır. Bu yüzden adl ve zulmün bu anlamı sadece insan hakkında geçerli olup, yüce ve ulu Allah katı için düşünülemez. Çünkü daha önce de değinildiği gibi, Allah mutlak ve sınırsız mülk sahibi olduğu için, hiçbir var olan da hiçbir açıdan O'nunla mukayese edilemez, karşılaştırılamaz. O, mutlak "Malik" olduğu gibi, aynı zamanda mutlak "ilk" (öncelik sahibi)dir. O, ne de tasarruf ederse etsin, bütün varlık O'ndan kaynaklandığı için ken-di mutlak egemenlik alanında tasarruf etmiş olur. Bu sebeple "başkasının önceliğine saygı göstermeme, başkasının hakkında tasarruf etme, başkasının özel yetki alanına tecavüz etme" anlamında zulmün, Allah için gerçekleşmesi mantıken imkânsız, muhâldir. d) Varlık vermede istihkakları gözetme ve varlık imkânına veya olgunluğuna sahip olanlardan rahmeti esirgememe: Her varlık, hangi aşamada olursa olsun, ilâhî feyzi alabilme yeteneği açısından kendine özgü bir istihkaka sahiptir. Cenab-ı Hakk'ın Zat-ı Mukaddes'i; Kemal-i Mutlak, Hayr-i Mutlak ve Feyyaz-i Ale'l-Itlak'tır (2). Her yaratılmışa, her var kılınmışa varlıktan ve varlık kemalinden, onun için mümkün olanı bağışlar ve bağışlamazlık etmez. Adl-i ilâhînin bu alanda ve bu görüş açısından anlamı da budur. Yaratılış düzenindeki her varlık, her aşamadaki varlıklar, kendi istihkak ve imkânlarına uygun olanı elde ederler. İlâhî hikmet alanı hakîmleri açısından, Rabb'in zatına mahsus bir kemal sıfatı olarak "adl"in anlamı budur. "Zulm" bir "nakîsa" (noksanlık, kusur) olarak Rabb'in zatına izafe edilmeyeceği de yine işaret edilmiş olduğu gibi, bu anlamdadır. Hakîmlerin (filozofların) inancına göre; hiçbir yaratılmışın, var kılınmışın Allah üzerinde bir hakkı yoktur ki, bu hakkın verilmesi Allah için bir "yükümlülük ifası" veya bir "borcun ödenmesi" sayılabilsin ve Alla-h'ın "adil" oluşu da dolayısı ile "başkalarına karşı yükümlülüklerini tam bir dikkatle yerine getirme" anlamına gelebilsin! Rabbin "adl"i (adaleti), O'nun "fazl"ı ve mutlak varlığının aynıdır. Diğer bir deyişle Allah'ın adaleti, Allah'ın, fazlını (ihsanını) bu fazlı alış yeteneği var olan hiçbir yaratılmıştan esirgememesi demektir. Hz. Ali'nin (a.s.) Nehc'ül-Belâğa'nın 214. hutbesindeki sözünün anlamı da budur: Hak tek taraflı değildir, kimin başkası uhdesinde bir hakkı varsa, bu başkasının da onun uhdesinde bir hakkı ortaya çıkar. Ancak Zat-ı Ahadiyyet'tir ki var kıldıkları üzerinde hak sahibidir ve bu var kılınanların O'nun karşısında vazife ve sorumlulukları doğmuş iken, hiçbir yaratılmışın O'nun üzerinde hakkı doğmuş değildir. Yegane doğru ölçü olan bu ölçüt ile bu konuyu ele aldığımız taktirde, "şer" ve "ayırımcılık", zulüm" ve saire olarak telakki edilen bir hususta, acaba gerçekten de bir varlığın genel varlık düzeninde var ol-ma imkânı varken var olmadığını ve yine genel varlık düzeninde bir kemal (olgunlaşma) imkânı varken ondan esirgendiğini görebilir miyiz? Diğer bir deyişle, Cenab-ı Hakk'ın "hayr ve rahmet" verecek yerde hayır ve rahmet bir yana şerr ve felâket, kemal değil nakîsanın ta kendisi olacak bir şey verdiğini söyleyebilir miyiz? Sadr'ul-Müteellihîn (3) Esfar adlı eserinin ikinci cildinde "suver-i nev'iyye"den, yaratılmışların suretlerinden söz ederken, zamanı hudus ile hadis olan, diğer bir deyişle "kadim" olmayıp yaratılan varlıkların varlığının anlamını belirtirken, buna ayırdığı fasılda "Adl-i İlâhî" kavramına da hakîmlerin görüşlerine uygun bir şekilde değinmektedir: Önceki bahislerden bilmiş oldun ki madde ve suret tabiî olaylar âleminde iki yakın sebeptir. Madde ve suretin birbirinin varlığını gerektirmesi, suretsiz madde, maddesiz suret olamayacağı konusunda da şu sonuca vardık: Maddenin üzerinde bir fail, bir sebeb-i failî vardır. İleride "harekat-ı külliyye" bahsinde isbat edeceğiz ki, hareketlerin de madde üzerinde nihaî gayeleri vardır. Böylece, madde düzeyi üzerinde bir fail ve madde düzeyi üzerinde bir gaye; maddî varlıklar için iki uzak sebep olarak bulunmaktadırlar. 3
Bu iki uzak sebep maddî olayların, görüngülerin (fenomenlerin) meydana gelmesinde yeterli olsa idi, maddî varlıklar varlıklarını sona ermeksizin sürdürürlerdi. Onlar için fanilik ve yokluk söz konusu olamazdı. Başlangıçtan beri bütün olgunluklarına sahip olurlar, önleri de sonları da bir olurdu. Ne var ki bu iki uzak sebep yeterli değildir. İki yakın illet (sebep) olan madde ve suret de etkilidir. Ayrıca, suretler arasında karşıtlık söz konusudur. İlk nitelikler (keyfiyyat-ı evveliyye) fesada uğrayabilmekte, bozulabilmektedir. Her madde, birbirinin zıddı olan suretleri, karşıt biçimleri kabul etme yeteneğine sahiptir. Böylece her varlık birbirine karşıt olan iki tür liyakat, kabiliyet elde etmektedir, iki tür birbirine karşıt gereklilik söz konusu olmaktadır. Birisi madde, birisi de suret yönünden gelmektedir. Suret, baki kalmayı ve o varlığın konumunu sürdürmeyi gerektirmekte, madde ise durum değiştirmeyi ve önceki suretine karşıt bir suret almayı gerektirmektedir. Bu iki birbirine karşıt yetenek ve gereğin ikisinin birden aynı zamanda gerçekleşmesi ise mümkün değildir. Çünkü maddenin aynı zamanda farklı suretler alması mümkün değildir. İlâhî inayet ise, âlemlerin en aşağı derecesinde bulunan bu âlemdeki maddenin tekamülünü gerektirir. Bu tekâmül de suretler aracılığı ile olur. Bu sebeple, ilâhî hikmet hareket-i devriyi, kesintisiz zamanı ve değişken maddeyi mukadder buyurmuştur. Böylece, suretler, zamanın sürüp gidişi boyunca değişirler, yer değiştirme söz konusu olur ve zorunluk gereğince her durum ve suret belirli bir sûreye özgüdür. Her suret ve her durum (hâlet), varlıktan behresini alır. Madde, bu suretler için ortaktır (aynı maddedir), böylece her suret, diğerinden, maddenin kendisine teslimi hususunda hak sahibidir, "adl", suretlerin maddesinin karşılıklı el değiştirmesini, değiş-to-kuş edilmesini gerektirir. Böylece madde, suretler arasında el değiştirir. "Adl" ilkesi ve istihkaklara riayet dolayısı iledir ki, nizam-ı âlem (evren düzeni) türlerin (enva') bekası ile kaimdir, bireylerin (efradın) değil. Söz buraya erişince, bir başka soru ortaya çıkar: Her şey, eşitçe düzenlenmiş bir oranla Yaratıcı Allah'ın karşısında durur, istihkak söz konusu değildir ki, "adl", istihkaklara riayet anlamında olarak uygulama alanı bulabilsin "ilâhî adalet"den söz edilmesi gerçeğe dayanıyorsa, mümkün ise, burada adaletin (adl) "eşitliğin gözetilmesi" anlamında olması gerekir. Çünkü "istihkaklar" açısından bir fark söz konusu değildir. Şu hâlde istihkakları, herkesin hakkediş derecesini gözetme anlamında adl ile, eşitliği gözetme anlamında adl, Tanrı katında tek sonuç verir. Böylece, adl-i ilâhî, hiçbir ayrıcalık ve ayırımın mahluklar arasında gözetmemesini icap ettirir. Oysa ki farklılıklar, ayırımlar vardır. Görülen ne varsa, ayırım, çeşitlilik ve düzey karşıtlığını göstermektedir. Cevap şudur: Tanrı katında eşyanın hakkı ve istihkakının anlamı şudur: Eşyanın vücuda, varolmaya, varolma olgunluğuna erişmeye ihtiyacı vardır. Varolma imkânını veya varolma olgunluklarından birisinin imkânını haiz olan her varlık, "Tamm'ul-Failiyye" ve "Vacib'ul- Feyyaziyye" olan (tam etkinlik ve feyz ıssı bulunan) Yüce Allah'tan var olma veya daha üst bir anlamda var olma bağışını alır. Sadr'ul-Müteellihin'den naklettiğimiz gibi, adl-i ilâhî, varolma imkânını haiz veya varolmada bir olgunluk derecesine erişme, tekamül etme imkânına sahip her mevcuda, hiçbir ayrıcalık gözetmeksizin ve feyz bağışlamadan kaçınmaksızın, genel ve yaygın feyzini saçar. İmkânların ve istihkakların farklılığı olgusunun kökeninin nerede olduğuna gelince; Yüce Allah'ın herkese yaygın ve sınırsız feyzine rağmen, eşyanın özlerinde kabiliyet, imkân ve istihkak bakımından farklılıklar oluşunun açıklanmasını Allah'ın yardımı ile ileride cevaplandıracağız. 4
Bu Konuda Tereddüt ve İtirazlar Şimdi bu alanda ne gibi sorular ileri sürüldüğünü görelim. İlk soru şudur: Evrende niçin ayrıcalık ve ayrılık vardır? Niçin birisi ak, diğeri karadır? Niçin biri güzel iken bir başkası çirkindir? Niçin birisi sağlam iken bir diğeri sakattır? Hatta, niçin bir varlık insan iken diğeri koyun suretindedir? Bir başka varlık da solucan olarak dünyaya gelmiştir? Birisi kaya, diğerinin bitki oluşu nedendir? Birisi şeytandır da diğeri melek? Niçin herkes, her şey, birbirlerinin eşi değildir? Niçin tümü ak veya tümü kara değildir? Niçin tümü güzel veya çirkin değildir? Fark olması gerekiyor idiyse niçin ak olanı kara, kara olanı da ak olmamıştır da şimdiki gibi olmuştur? Güzel niçin çirkin olmadı veya çirkin niçin güzel olmadı? Başka bir soru da fanilik ve yokluk konusundadır: Niçin eşya önce var, sonra yok olabiliyor? Ölüm niçin yazılmıştır ki? Niçin insan dünyaya gelir, yaşamanın tadına varır, ebedi yaşam dileğinde iken yokluğa gönderilir? Bu sorunun "adl ve zulm" konusu ile ilişkisi şu yoldandır: Adem-i mahzın vücud-i nakıstan evlâ olduğu (tam yokluk, eksik var oluştan yeğdir) söylenir. Henüz varlık kazanmayan bir şeyin hakkı da yoktur. Var olur olmaz ise varlığını sürdürmeye hak kazanır. Dolayısıyla bilgisizlik, acizlik, zaaf, yoksulluk, açlık vb. şeyler bir tür hak edilen şeyi vermemektir. Bu da zulm demektir. Bir başka soru da şudur: Varlıkların fani oluşlarından geçelim, var oldukları sürece eksiklikler ve ayıpların hikmeti nedir? Bilgisizlik, güçsüzlük, zayıflık, yoksulluk niçindir? Bu konunun "adl" ve zulüm" konusu ile ilişkisi de şuradadır: Bir varlığın bilgiye, güce, servete ihtiyacı varsa, ondan bunları esirgemek zulüm değil midir? Var olmadan önce hakkı da yoktur, varolduktan sonra ise artık yaşamanın gerektirdiği şeylere hak kazanır. Şu hâlde bilgisizlik, güçsüzlük, zaaf, yoksulluk, açlık ve benzerleri bir tür hakkından yoksun kalmak, hakkının verilmemesi demek değil midir? Yine bir başka soru: Ayrıcalık ve ayırımları, ölümlü oluşu, yoksunlukları bir yana bırakalım, yolunu henüz tamamlamamış olan bir varlığa birden gelip çatan, onu yok eden hayatı boyunca eziyet çekmesine ve rahatının kaçmasına sebep olan belâ, afet ve musibetlerin sebebi nedir? Mikroplar, hastalıklar, zulüm ve baskılar, hırsızlıklar, su baskınları, depremler, ayrılıklar, musibetler, savaşlar, karşıtlık ve düş-manlıklar, şeytan, nefs-i emmare... (4) bütün bunlar niyedir? Bunlar, "adl ve zulm" alanında ortaya çıkan sorulardır. Bu sorular, az bir farklılıkla başka ilâhiyat konularında da ortaya atılabilir. Meselâ sebep-sonuç ilişkisinde, illet (sebep) ve malulde (sonuç) gayeler (amaçlar, hedefler) bahsinde, ilâhî inayet bahsinde, Allah'ın vacib sıfatları bahsinde bu sorular meydana çıkabilir. Denilmektedir ki, Yaratılışın bir gayesi, bir hedefi olsa idi, bu işin içinde açık ve tam bir hikmet olsa idi, her şeyin yararlı olması, yararsız bir şeyin yaratılmamış olması gerekirdi. Zarar verici bir şeyin de var olmaması lazım gelirdi. Hiçbir yararlı şeyin de yararlanılmaksızın kalmaması, ziyan olmaması uygun olurdu. Bunca ayrıcalık, farklılık, yokluklar, bilgisizlik ve güçlükler şunu göstermektedir: Eşitlik, varlığını sürdürme, ilim ve kudret ve bunun gibi görünümler yerine, yararsız veya zarar verici görünümler, hastalıklar, depremler, afetler... yaratılmıştır. Bu gidiş eksiksiz ilâhî hikmete ve "adl"e, denge ve ölçü anlamında adalete bile uygun düşmez. Aynı konular yine az bir ayrılaşma ile "hayır ve şer" başlığı altında "Tevhid" bahsinde de ortaya çıkabilir. Ortaya çıkan güçlük şudur: Varlık âleminde bir bakıma ikilik hüküm sürmektedir. Şu hâlde iki ayrı kaynağın varlığı söz konusu olmaz mı? Hakîmler, hayır ve şer sorununu bazen "Tevhid" babında ve "Seneviyye"(5) kuramını reddetmek için, bazen Allah'ın eksiksiz hikmeti konusuna ilişkin olduğu için ilâhî inayet bahsinde ele alırlar. İşte burada ilâhî inayetin, var olan her şeyin hayr ve kemal, iyilik ve olgunluk demek oluşunu gerektireceği söylenir, var olan düzenin en güzel düzen olması gerektiği söylenir. 5
Şu hâlde kötülükler ve eksiklikler bu en güzel düzen düşüncesini ihlal ederler, bunların var olmamaları gerekirdi, oysa vardırlar. Biz bu sorunu sadece "adl" ve "zulm" açısından ele alıyoruz. Fakat ister istemez konunun diğer yön ve boyutları da ortaya çıkacak ve çözülecek, cevaplandırılacaktır. Burada, daha önce de değindiğimiz bir hususu hatırlatalım: "Zulm"ün karşıtı olan "adl", körü körüne bir eşitlik değil, herkese hak ettiğinin verilmesi, istihkakların gözetilmesi demektir. Ancak "herkese hak ettiğinin verilmesi" derken hakîmlerin açıkladıkları ve algıladıkları anlamda diyoruz, başkalarının açıkladıkları şekilde değil. { Adl kavramı konusunda farklı yorumları da öğrenmek isteyenler Prof Dr. Colin Turner'ın "Adl ismi: Risale-i Nur da Adalet Kavramı ve Ontolojik Açılımı" başlıklı çalışmasına bakabilirler (The Divine Name al- Ādil: The Concept and Ontology of Justice in the Risale-i Nur, http://www.nursistudies.org/teblig.php?tno=464 ). } 6
Açıklamalar: (1) Mevlana Celâleddin-i Rumî: İran'da Mevlevî bizde Mevlânâ olarak anılır. Celaleddin Muhammed, Merhum Abadulbaki Gölpınarlı'ya göre 1184 yılında Belh'de doğmuştur. On üçüncü yüzyıl başlarında babası Bahaeddin Muhammed Veled'in muhtemelen yaklaşan Moğol istilası üzerine Belh'den göç etmesi dolayısı ile O'nunla birlikte Konya'ya gelmiştir (1229). 1244 yılında, bir ulema ailesinden gelen ve babası gibi bilginlerden olan Mevlânâ, 60 yaşında iken, Konya'ya gelen bir çağdaşı ve yaşıtı Şemseddin Muhammed (Şemsi Tebrizî) ile tanışmıştır. Şemseddin Muhammed ile Celâleddin Muhammed'in (Mev-lânâ) sohbeti Mevlânâ'nın hayatında bir dönüm noktası olmuştur. Merhum Mutahharî'nin de sık sık iktibasta bulunduğu "Mesnevî"; Şems ile tanıştıktan sonraki coşkunluk dönemini izleyen nisbî sükun döneminin ürünüdür. İslâm irfanının en önemli eserlerinden birisidir. 17 Aralık 1273'de Konya'da vefat eden Celaleddin-i Rumî de, birçok büyük insan gibi, bilgili düşmanları yanında bilgisiz dostlarının da isnat ve iftiralarından kurtulamamıştır. Merhum Mutahharî'nin yaptığı gibi, uydurmalar ve isnatlar bir yana bırakılarak Mesnevî'nin irfan ha-zinesinden yararlanılmalıdır. (2) Cenab-ı Hakk, mutlak ve sınırsız kemal, kemal kaynağıdır, olgunlaşma, tekamül etme O'ndandır, O'nun olgunlaşmaya, tekamüle ihtiyacı yoktur, mutlak hayır kaynağıdır, O'nda buhl yoktur, herkese istihkakını veren Feyyaz'dır, feyz O'ndandır. (H. Hatemi) (3) Sadr'ul-Müteellihîn: İran'da on yedinci yüzyılın ilk yarısında yaşamış ve İslâm Hikmeti'nde, Nübüvvet Evi dışındakiler arasında belki de en üstün noktaya varmış olan zattır. Mollâ Sadrâ diye de anılır. Adı Muhammed İbn İbrahim (Şirazî)'dir. 1640 veya 1641 tarihinde vefat etmiştir. Fikirleri hakkında bk. A. Suruş, Evrenin Yatışmaz Yapısı, çeviren: H. Hate-mi, İstanbul 1984 ve Henry Corbin, İslâm Felsefesi Tarihi, çeviren ve notlandıran: H. Hatemi, İstanbul 1986, özellikle; s. 314-322. (4) Nefs-i emmare: "Nefs", "Ben"i, "Ego"yu karşılar. İnsan "ruh"u anlamında da kullanılır. Kısaca, insanın "beden"i değil, manevî benli-ğidir. Nefs-i emmare, sapmış içgüdülerine kapılan "nefs" türüdür. Böy-lece, kötülüğe meyleder. Kur'ân-ı Kerim'de Yusuf Suresi'nin 53. ayet-i kerimesinde "nefsin kötülüğü emrettiği" Yusuf'un (a.s) dilinden buyu-rulur. Nefsin kötülüğe sapmasını önlemenin yolu, gönülde ilâhî sevgiye ortaksız yer vermektir.{nefis mertebeleri konusunda bakınız Nefs-i Mutmainne, Hüseyin Destgayb, İnsan yayınları, 1998 } (5) Seneviyye: İkicilik, düalizm, bozuluş Zerdüşt (Mazdek) Dini'nde olduğu gibi Hayır ve Şer Tanrısı olmak üzere iki Tanrı kabul etme. (H. Hatemi) 7