A. İSLAM IN RİTÜELLERİ... 1 1. Nüsuk ve İbadet ilişkisi, Nüsukun amacı (ibadet)... 1 2. Nüsuk (İslamın ritüelleri) nasıl İbadete dönüşür?... 2 a) HACC:... 2 b) NAMAZ:... 3 c) ABDEST:... 3 d) EZAN:... 4 e) ORUÇ:... 4 f) KURBAN:... 4 g) DOMUZ ETİ:... 5 h) CENAZE:... 5 3. Kerim Gözle Okumak / Anlamak... 6 B. DİP NOT:... 7 A. İSLAM IN RİTÜELLERİ 1. Nüsuk ve İbadet ilişkisi, Nüsukun amacı (ibadet) Ritüel sözcüğü Hind-Avrupa kökünde ritu (saymak) imiş Oradan Letinceye ritus (ayin, tören, merasim, örf, adet) olarak geçmiş, Orta-Latincede ritüale olmuş Ordan da Fransızcaya rituel, İngilizceye ritual olarak yerleşmiş Âyin kelimesi ise Türkçeye Farsçadan geçmiş ve görenek, tören, merasim anlamına geliyor. Osmanlıcada kullanılan Şehrâyin bu anlamda tören, merasim, şenlik ayı demek. Ayna kelimesi de bu kökten. Ayin ve törende belli hareketlerin tekrar aynısı yapılır, aynada da kendinin aynısını görürsün. Aynen de bu kökten olup tekrar ifade eder Görüldüğü gibi ritüel veya ayinde bir hareketin sayısı, tekrarı ve aynılığı esastır: Her yıl Ganj nehrine girersin (Hinduizm) Her Pazar kilisede toplanırsın (Hristıyanlık) Her ramazan ayında bir ay oruç tutarsın Namazda bir rüku iki secde yaparsın Abdestte dört uzvunu yıkarsın Hacda şeytan taşlarsın Kabe etrafında yedi defa dönersin (İslam) Kur an da ritüeli karşılayacak kavramın nüsuk / menâsik olduğunu görüyoruz. Dolayısıyla İslâm ın ritüelleri aslında İslâm ın nüsukları demek oluyor. Nusuk / menâsik kelimesinin Arapçada toprağı ıslah için gübrelemek (nusuku l-ard), yeni yağmur yağıp yeşillenmiş toprak (ardun nâsike), bir adamın alıştığı yer (en-neseki) kelimelerinden da anlaşılacağı gibi gübrelemek, alışmak gibi anlamları var.
Kur an da nusuk altı yerde salât, oruç, hacc, kurban vb. ile birlikte kullanılır. Bütün ritüelleri kendinde topladığı için özellikle hacc için menâsik denir ki aslında diğerlerini de kapsar. Kur an namaz, oruç, hac, kurban vb. ritüllere ibadet demez. İbadet Kur an da 278 civarında yerde geçer ve hiç bunlarla birlikte kullanılmaz. (bkz. Din ve ibadet anlayışımız 1-2 ve Dinin direği nedir? başlıklı makaleler). Şu halde İslam ın ritüellerine nüsuk diyeceğiz. Nüsuk belirli hareketlerin sayılı, tekrarlı ve aynı tarzda yapılması bakımından ritüel ve ayine benzer. Fakat kelime kökünden de anlaşılacağı gibi bunlardan maksat sırf aynı şeyleri tekrar edip durma değildir. Amacını kaybetmiş, manasız tekrar olunca ayin, hayatın içindeki bir amaca alıştırma veya hayatta ürün almak için gübreleme olunca tekrarlanan hareketler nüsuk oluyor. Bu durumda nüsukun amacı ibadet oluyor. İbadet ise bir şeyi hayatın içinde yapmak, iş ve değer üretmek, ortaya çıkarmak, etmek, eylemek demektir. *** 2. Nüsuk (İslamın ritüelleri) nasıl İbadete dönüşür? Şimdi, bu ikili ayırım (nüsuk-ibadet; gübre-ürün) çerçevesinde İslam ın belli başlı tekrar edilen hareket, tören ve merasimlerine (ritüellerine) bakalım. a) HACC: Nüsuku: Her (kamerî) yıl sonunda Mekke deki Kabe (Beyt) etrafında toplanılır.ihrama girilir. Beyt tavaf edilir; etrafında yedi kez dönülür. Arafat da vakfe ye durulur İbadeti: Hayatta eve (beyt) dayalı yaşamı yüceltmeyi ve yaşatmayı ifade eder. İnsanlığın ve uygarlığın kökenini hatırlatır. Kabe yi Adem yapmıştır. Çünkü Adem / Adam ilk ev (beyt) kuran, aileye dayalı yaşamı başlatan, bir arada yaşama hukuku getiren (şeriat) ve insanoğlunun (yeme içme, şehvet, tutku, ihtiras) konusunda kendini frenlemesi (savm / oruç) bilinci uyanan ilk insanın / insanların sembolüdür. İlginçtir Allahuekber e benzer tek ifade Kur an da Hacc-ı ekber olarak geçer (Tövbe; 3). Dikkat ediniz; Allah yerine Hacc geçmiş. Bu durumda Hacc, insanlığın toplaşma, karışma, kaynaşma ve eşitlik ritüeli oluyor. Verdiği mesaj Allahuekber in yere indiğinde nasıl anlaşılması gerektiğinin tatbikatıdır: Allah tan (en-nâs tan / halktan / toplumdan) daha büyük değilsin! Ona dön! Hacc yöneliş veya yürüyüş demek olduğundan, etrafında dönülen Kabe bir an için yukarıya çekilip alınsa ortada esas amaç kalır. Geriye iki parça beze bürünmüş, karışmış, kaynaşmış, sınıf, tabaka ve kastlardan arınmış, eşit hale gelmiş insanlık (en-nâs) kalır. İşte tüm yeryüzünde yöneliş buna, yürüyüş buna doğrudur. Hac boyunca telbiye yapılması [Lebbeyk Allahume lebbeyk La şerike leke lebbeyk İnne l-hamde, ve n imete ve leke mülk la şerîke leke lebbeyk ] topluca yeri göğü inleterek mülkün Allah a ait olduğunun ve şirkin esasında mülk ile ilgili olduğunun apaçık ilanıdır. [Anlamı: Buyur Allahım buyur.
Senin ortağın yoktur buyur. Hiç şüphesiz övgü sanadır, nimet ve mülk (zenginlik, mal ve egemenlik) senindir; kimse sana ortak olamaz, buyur ] Demek ki hacc ritüelinin bize öğrettiği rütbe, tabaka ve kastlardan arınmış (ihram/tavaf) sınıfsız topluma yöneliş ve insanlıkta / yeryüzünde / toplumlarda bunu sağlamak için durmadan çaba, gayret ve yürüyüş halinde olmaktır. Asıl ibadet budur, diğerleri bunu öğretmeye yönelik menâsiktir. Haccın diğer bütün nüsukları (Arafat, Müzdelife, Mina, Şeytan taşlama, kurban, bayram) bunun nasıl sağlanacağına yönelik sembolik hareket ve ritüellerdir. Her biri bu amacın bir aşamasını / safhasını öğretir. Hacılar bunları öğrenmiş ve hacc menâsikinden gerekli talimatları çıkarmış olarak memleketlerine dönerler. Asıl ibadet döndükten sonra başlar. b) NAMAZ: Nusuku: Günün belirli vakitlerinde en önemli hareketleri rüku ve secde olan hareketleri yapmaktır. Hac, cuma ve bayram namazlarında saf halinde dizilinir ve topluca (cemaat halinde) yapılır. İbadeti: Hayatta hiç kimsenin önünde eğilmemek (ruku), mütevazi olmak (secde) ve eşitliktir (saf). Eğer ömrünüz onun bunun önünde eğilerek geçiyorsa yaptığınız ruku sadece nüsuk olarak kalır ve ibadete dönüşmüş olmaz. Peygamberimiz der ki: Kim birisinin önünde sırf zengin olduğu için eğilirse (ayağa kalkarsa) dininin yarısı gider. (Beyhakî) Keza kibirli, kendini beğenmiş, kasıntılı, böbürlenerek yürüyenlerin namazı boştur. Yaptıkları sadece nusuk olarak kalır; ibadet yapmış olmazlar Yine namazda safa dizildiği, önündeki bir yoksulun çorabının dibine secde ettiği halde dışarı çıkınca kâşanelerine çekilenlerin, topluma üstten bakanların, kast yaratıp sınıf oluşturanların, öksüzü korumayan ve yoksulun yanında olmayanların namazı boştur. Çünkü eşitlik ritüelinden (saf halinde diziliş) çıkıp toplumda eşitsizlik yaratmaktadırlar. Bunların yaptıkları da sadece nusuk olarak kalır, ibadet olmuş olmaz. İbadet dışarıda, hayatta olur; tapınakta değil. c) ABDEST: Nusuku: El ve yüzü su ile yıkama, baş ve ayakları da mesh etme (veya ayakları yıkama) ritüelidir. Gusl abdesti ise bütün vücudu su ile yıkamadır. İbadeti: Eline, yüzüne (gözüne, kulağına, ağzına), başına (kişiliğine) ve ayaklarına (gittiği yere) sahip olmaktır. Abdest ve gusl bu anlamda Eline, beline, diline sahip ol sözünün anlamını çağrıştırır. Çünkü su dinî sembolizmde arınmayı ifade eder. Bunları su ile yıkamak, bunlara sahip olmak, buralardan insanların zararına bir şey çıkarmamak, yapmamak demektir. Bunları yaparsınız ibadet yapmış olursunuz, aksi halde nusuk olarak kalır.
d) EZAN: Nusuku: İçinde Allahuekber ve Lailahe illallah sözlerinin en çok geçtiği bilinen cümlelerden oluşan ilan ve çağrıdır. Genellikle günde beş (Sünnîler) ve bazen de üç kez (Şiîler) camilerden yükses sesle okunur. Buna ezan (duyuru, ilan) denir. İbadeti: Allah tan (halktan) daha büyük olduklarını sananlara ve Allah a (halka) rağmen otorite tesis etmeye çalışanlara bir reddiyedir. Mülkü ele geçirerek müstağnileşen ve böylece tuğyan edenlere hatırlatma ve ihtardır. Çünkü İslam ın şiarlarının merkezinde Lehu l-mülk (Mülk Allah ındır) vardır. Bu, bir şeye reddiye değil; önce ilan ve duyurudur. Kur an ın tüm ruhuna sinmiştir. Öyle ki Kur an ın her sayfasının ortasına sanki Lehu l-mülk damgası basılıdır. Bütün kıssalar, ahkam, nüsuk ve anlatılar bunu açımlar. Konu (parağraf) bitimlerinde yerlerin ve göklerin mülkünün Allah a ait olduğu sıklıkla vurgulanır. İşte ezanda kim yeryüzünün kuvvet arçalarını (bilgi, iktidar ve servet) ele geçirip büyüklenmeye kalkarsa ona reddiye gelir: Allahuekber! [En büyük Allah tır]. Sonra kişi veya kişiler, kurum veya kurumlar bu büyüklenmeye dayanarak insanlar üzerinde otorite tesis etmeye ve hegemonya kurmaya kalkarsa ona reddiye gelir: Lailahe illallah! [Allah tan başka ilah yoktur]. (Bkz. İslam ın iki büyük şiarı başlıklı makale). e) ORUÇ: Nusuku: Ramazan ayında bir ay boyunca yemeden, içmeden ve cinsel ilişkiden uzak durmaktır. İbadeti: Hayatta Şeytanın dört büyük saptırma yolunu tıkamayı ve onlara karşı kendini tutmayı ifade eder: Servet, şehvet, iktidar, şöhret Aç kalarak servete ve biriktirmeye, cinsel ilişkiden uzak durarak şehvet ve iktidara (iktidarsızlık!) ve itikafa girerek şöhrete karşı kendinizi tutma talimi yaparsınız. Bu durumda oruç ritüelinin ibadeti servet, cinsellik, iktidar ve şöhret tutkusundan uzak durmanın bizatihi kendisidir. Çünkü her tür şehvetin panzehiri açlıktır. Yeryüzünde bir milyar aç varken, orucu zenginlerin iftar gösterişine çevirenler ibadet yapmış olmazlar. İftar ve sahur sofralarındaki oruç değildir; onun ritüelidir. Bilakis ibadet hayatta öksüzü koruma ve yoksulun yanında olmadır. Böyle bir hayat tarzını benimseme, örneğin siyaseti bunun için yapmadır. Demek ki ramazanda ritüel / nüsuk ile iş / dava öğretilmekte Ramazan ayı çıkınca da ibadeti başlamaktadır. f) KURBAN: Nüsuku: Hacda hediye olarak kesilen hayvanlara denir. Bazı İslam toplumlarında hac dışında da kurban kesmek büyük eşitlik ritüeline (hac) bulunduğu yerden katılım sağlamak amacıyla adet olmuştur. Kurbanlar üçe bölünür: Bir parçası hane halkına, ikincisi komşulara, üçüncüsü yoksullara dağıtılır.
İbadeti: Hayatta birbirine yakınlaşma, hediyeleşme, kaynaşma ve kucaklaşmadır. Oluşmuş tabakalaşma ve sınıflaşmaların kaldırılması, herkesin birbirini ziyaret etmesi, hacda ihram ve tavaf ile sergilenen sınıfsızlaşmaya yaşanılan yerden katılma, öteki için fedakarlık, onun halini anlama ve empati yapmadır. Nimetleri paylaşmalı: Bilgiyi, iktidarı ve serveti de kurbanı üçe böldüğümüz gibi taksim etmeli, paylaşmalı, dağıtmalı ve yaymalıyız. Bir tek yerde temerküz (kenz) ederek tabakalaşma ve eşitsizlik meydana getirmemeliyiz. Bunun için bayrama i ydu l-edha yani fedakarlık, öteki için kendini feda etme, diğergamlık bayramı denmiştir. g) DOMUZ ETİ: Nüsuk: Yemek olarak domuz (hınzır) etini yememektir. İbadeti: Hayatta; para, ticaret ve devlet ilişkilerinde domuzlaşmamak yani yiyicilik yapmamaktır. Çünkü öteden beri Mezopotamya-Akdeniz havzası halklarında domuz yiyiciliğin ve pisliğin sembolü olarak görülürdü. Buradan sembolize edilerek domuz eti yememek haram helal demeden her şeyi yemenin, yiyicilik yapmanın, yemede kırmızı çizgisi olmamanın sembolü olarak yasaklanmıştır. Bizzat domuz eti yememek işin ritüeli, domuzlaşmamak ise ibadetidir. Allah tan başkası adına kesilenleri yememek de böyledir. Yani kimse Allah izin vermeden birisini kesemez (öldüremez) denmek istenir. Böyle bir şey yapanın kestiği protesto edilerek yenmez. Allah ın izin vermesi ise saldırıya uğrama, kısas, meşru hayvan kesimi, av gibi hallerde söz konusu olur. Yoksa bir şehre tanklarla girip çoluk çocuk demeden binlerce insanı kesip (öldürüp) ardından lokantada helal et sormak abesle iştigal olup dindarlık falan değildir Masada kardeşinin ölü etini yeyip dururken (gıybet) garsondan kebabın helal et olup olmadığını sormak da böyledir Keza yanında asgari ücretle işçi çalıştırıp emeği sömürerek (yiyicilik yaparak) katlar yatlar sahibi olduğu halde hala işçisi kirada oturan birisinin zinhar domuz eti yemem, haram deyip durması da böyledir. Çünkü böyle birisi ritüel olarak domuz eti yemediği halde iş ilişkisinde domuzun tekidir. Nüsukunu yapmakta ve fakat ibadetine yanaşmamaktadır. Sırf nüsuk (ritüel) kişiyi kurtarmaz. h) CENAZE: Nüsuk: Ölen kişi musalla taşına konur. Er (veya hatun) kişiyi nasıl bilirdiniz? ve Hakkınızı helal ediyor musunuz? diye sorulur. Cemaat İyi bilirdik, helal olsun der ve Kıbleye dönmüş vaziyette cenaze namazı kılınır. Sonra omuzlar üzerinde mezara götürülüp gömülür. Mezarda genellikle Yasin suresi okunur. Cenaze sahiplerinin evine gelinerek taziyede bulunulur. İbadeti: Ölüm en büyük eşitleyici ilkedir. Kişi ölmekle eşitlenmiş olur. Bunu temsilen musalla taşına yatırılır. Cemaate kimin hakkını yeyip yemediği sorulur. Başka bir şey değil; sadece üzerinde kul hakkı olup olmadığı sorulur.
Bunun anlamı ölenin cemaate ( topluma / halka) tepeden bakıp bakmadığının, emek sömürüsü yapıp yapmadığının, hak ihlali yapıp yapmadığının sorulmasıdır. Adeta denmek istenir ki: Bu er (veya hatun) kişi adalet ve eşitlik ilkelerini ihlal etti mi etmedi mi? Bu konuda bir şikayeti olan var mı yok mu? Aslında bu ahiretteki sorgunun da ön tatbikatıdır. Orada da ilk buradan sorulacaktır Mezarda Yasin suresinin okunması ise ölen için değil; mezara gelen diriler içindir. Keza evdeki taziye de aynen diriler içindir. Taziye acıyı paylaşma demek olup cenaze sahiplerini hayata döndürmek için yapılan gönendirici konuşmalardır *** 3. Kerim Gözle Okumak / Anlamak Görülüyor ki İslam ın bütün ritüelleri dönüp dolaşıp aynı kapıya çıkmaktadır: Kerem! Bu ise Kitab ın kapağında yazılı olan şeydir: Kur an ı Kerim Demek ki İslam ın ritüellerini de kerim gözle okumamız gerekiyor. Kerim cömertlik ve şeref demek olup en genel anlamıyla paylaşma / bölüşme ilkesini ifade eder. Dikkat ediniz, her şey bunun gerçekleşip gerçekleşmediği, ihlal edilip edilmediği ile ilgili: Bilgide, servette, iktidarda; yerde, gökte, karada, denizde, havada Aslında diğer dini düşence sistemlerinde de birçok ritüel ve sembol bununla ilgilidir. Mesela Yahudilikte cumartesi yasağı sahip olmama veya mülkiyet edinmeme günü demekti. Altı günde kazandıklarını yedinci gün paylaşırsın. Hristıyanlıkta komünyon ayini de böyledir. Hz. İsa hep arkadaşlarıyla beraber yemek yerdi. Son akşam yemeğinde de böyleydi. Ortaklaşa yenen yemeğe agape denirdi. Onun için komünyon (cemaat / toplu) halde, hep birlikte yenen yemek deniyor. Peygamberimizin Medine deki suffe uygulaması da böyledir. Suffe, miskinlerin sığındığı yer değil; toplu halde olunan yer demektir, oraya herkes gelir ve paylaşma / bölüşme öğrenilir. Sufilikte, Ahilikte, Alevilikte de böyle uygulamalar çoktur ve hepsi de aynı mantığın ürünüdür. Zaten tekke paylaşmanın / bölüşmenin öğrenildiği yer demektir. Alevilikteki kırklar cemi de böyledir. Bunların hepsi bir zamanlar toplu halde olmayı, cemaat (comün) halinde yaşamayı ifade ediyordu. Fakat sonra gelenler bunları unutarak ritüel i yüceltip (ayin) asıl maksadı unuttu. Bugün mesela domuz etini asla yemeyip iş hayatında domuzlaşan yığınla Müslüman olduğu gibi, Cumartesi yasağının ne yasağı olduğunu unutan yığınla Yahudi bulunuyor. Keza İsa nın kanı yerine şarabı, eti yerine ekmeği yemekle komünyon ayini yapan ve fakat hayatta ne ekmeğini ne suyunu kimseyle paylaşmayan yığınla Hristıyan bulunuyor.
*** Görülüyor ki dinî düşünce dünyası sembollerin ve ritüllerin çokca kullanıldığı bir dünyadır. Bu açıdan Kur an modern tarih, fizik, matematik, jeoloji, astronomi vb. kitaplarına pek benzemez. Onun kendine özgü anlatım tarzına aşina olunca çetrefil gibi görünen bir çok mesele kolayca açıklığa kavuşur. Dinî düşünce sistemlerinin kimi sembol ve ritüellerle insanlıkta ne yapmaya çalıştığı sanırım anlaşılıyor. Bugün İslam içinde biri ritüellere diğeri maksat ve ruha vurgu yapan iki akım bulunuyor. Bunların birine Sünnîlik diğerine Alevîlik deniyor. Sunnîlik ritüelin din sosyoloji açısından önemini kavrayarak onları sık sıkıya korumak isterken, Alevilik bunların esasında ne maksatla varolduğunun mesajını veriyor. Bir kez gönül kırdın ise bu kıldığın namaz namaz değil ve Allah de ne istersen becer, oh ne ala ne şeker cümlelerindeki gönül, namaz, Allah ve Ne istersen becer sözleri ritüel ile ruhun, dolayısıyla Sünnîlik ile Alevîlik arasındaki mesajlaşmanın ayrıntısını ele verir. Birisi ritüele ve şekle, diğeri maksat ve ruha ağırlık verir. Birinin aşırı gittiği yerde diğeri ona mesaj gönderir. İyice düşünülürse Sunnîlik İslam ın klasik (tarihsel) aklı olurken, Alevîlik ruhu olmaktadır. Kanımca Peygamberin şahsında her ikisi de birleşmiş durumdaydı. Sonraki asırlarda bu sürekli parçalandı ve her biri elindeki parça ile asıl benimki doğru diye övünerek /sevinerek yol ve kimlik oluşturdu. Asla, köke inince her ikisinin de bütün içinde kaybolduğunu ve asıl yerini bulduğunu göreceksiniz 23 ARALIK 2010 PERŞEMBE http://www.ihsaneliacik.com/2010/12/islamin-rituelleri.html B. DİP NOT: Allah Kuran'da Buyuruyor ki: Hakkında bilgin olmayan şeyin ardına düşme! Çünkü kulak, göz ve gönlün hepsi bundan sorumlu tutulacaktır. (17/ İSRA/36.) Allah, sözün en güzelini, birbirine benzer iç içe ikili manalar ifade eden bir Kitap halinde indirmiştir. Rablerinden korkanların ondan derileri ürperir. Sonra da hem derileri hem de kalpleri, Allah'ın Zikri / Kur'an'ı karşısında yumuşar. Bu, Allah'ın kılavuzudur ki, onunla dilediğini / dileyeni hidayete erdirir. Allah'ın saptırdığına gelince, ona kılavuzluk edecek yoktur. (39/ ZÜMER/23.) İşte sana o Kitap! Kuşku, çelişme, tutarsızlık yok onda. Bir kılavuzdur o, korunup sakınanlar için. (2/BAKARA/2.) Allah, rızasına uyanları o Kitap la esenlik ve barış yollarına iletir ve onları kendi izniyle karanlıklardan aydınlığa çıkarıp şaşmayan ve sapmayan dosdoğru yola kılavuzlar. (5/MAİDE/16.)
Konularına göre kuran mesajı derlemesi, Ana dilimizde Doğru Bilgi Ana Kaynağı nın kullanılmasına imkan ve katkı sağlayabilmek amaç ve niyetiyle, Kuran ın ışığında bir kısım Kitap bilgisini, yorumsuz olarak doğrudan Kuran ayetleriyle, zandan azade, aklını ve gönlünü işleten Nasip Sahipleriyle paylaşabilmek için yapılmıştır. RESUL KUR'AN'IN TEBLİĞİ olan on E- Kitap ve Kuran Işığında Yorumlar E- Kitabı ile "HASENAT 4.0 KUR'AN ARAŞTIRMA PROGRAMIN" dan oluşan KONULARINA GÖRE KURAN MESAJI nı, bilgisayarınıza indirmek ve arşivlemek istiyorsanız: Aşağıdaki linki tıklayınız. Açılan yazının içinde mevcut olan güncel ve çalışan linki de tıklayınız. İndirme yapacağınız sayfa açılacaktır. İndirme yapacağınız sayfa açıldığında, 45 saniye geri sayımı takiben gözükecek "download" yazılı kutucuğu da tıklayınız. Ve yaklaşık bir dakika sonra bilgisayarınıza indirmiş olacağınız dosyanın içindeki "önce beni oku" belgesine bakıp, istediğinizi yapınız: http://www.ahmetakyol.net/index.php?option=com_content&task=view&id=5747 BU İLETİYİ YAYMANIZ DİLEĞİ İLE İLGİLENENLERE SAYGIYLA DUYURULUR. Allah ın Selam, Rahmet ve Bereketi ile Mağfiret ve Hidayeti, Dileyenin üzerine olsun. "Kim güzel bir işe aracı olursa ondan ona bir pay vardır. Kim kötü bir şeye aracı olursa ondan da ona bir pay vardır.allah her şeye, herkese gıda ulaştırır, Mukît'tir." 4. sure (NİSA) 85. ayet M. Kemal Adal