Eğitim Ve Kültür Alanında Yapılan İnkılaplar Ünite 5 5İ Ortak Dersler ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ Yrd. Doç. Dr. Mehmet AYDIN 1
Ünite 5 EĞİTİM VE KÜLTÜR ALANINDA YAPILAN İNKILAPLAR Yrd. Doç. Dr. Mehmet AYDIN İçindekiler 5.1. TEVHID-I TEDRISAT (ÖĞRETIMIN BIRLEŞTIRILMESI) KANUNU (3 MART 1924)... 3 5.2. TÜRK HARFLERININ KABUL VE TATBIKI HAKKINDA KANUN (1 KASIM 1928):... 3 5.3. ÜNIVERSITE REFORMU (DARÜLFÜNUN DAN ÜNIVERSITEYE GEÇIŞ)... 5 5.4. TÜRK TARIH KURUMU NUN KURULMASI (12 NISAN 1931):... 6 5.5. TÜRK DIL KURUMUNUN KURULMASI (12 TEMMUZ 1932)... 6 5.6. KAYNAKÇA... 7 2
Eğitim Ve Kültür Alanında Yapılan İnkılaplar Ünite 5 5.1. TEVHID-I TEDRISAT (ÖĞRETIMIN BIRLEŞTIRILMESI) KANUNU (3 MART 1924) Türklerin İslamiyet i kabulünden sonra medreseler dini ve dünyevi bilimleri öğreten yegâne kuruluşlar olmuşlardı. Batı dünyasında on beşinci yüzyılın sonlarından itibaren ileri derecede bir canlanma meydana geldi. Coğrafi keşifleri, Rönesans ve reform, aydınlanma çağı ve sanayi inkılabı izledi. Bilgi kaynaklarına ulaşmak kolaylaştı, bilim kolları ayrışmaya başladı. Medreseler bu yeniliklere ayak uyduramadı, geriye düştü. Hem Avrupalı hem birinci sınıf bir devlet olmak iddiasını sürdürmek isteyen Osmanlı Devleti mektepleri açmak suretiyle batı ile arasındaki mesafeyi kapamak istedi. Böylece ülkede eğitim alanında medreseli ve mektepli olmak üzere iki yapı ortaya çıkmış oldu. Cumhuriyetin ilanından sonra ele alınan konulardan biri de öğretim birleştirilmesi idi. 3 Mart 1924 te üç ayrı kanun TBMM de kabul edildi. Bunlardan ilki 429 Sayılı Şeriye ve Evkaf Vekâleti ve Erkânı Harbiye-i Umumiye Vekâleti nin kaldırılmasına dair kanundu. 430 Sayılı Tevhid-i Tedrisat Kanunu teklifinin gerekçesinde, yurttaşlar arasında duygu ve düşünce birliğini sağlamanın ilmi ve çağdaş bir prensip olduğu, Gülhane Hattı Hümayunu ndan (Tanzimat Fermanı) itibaren Osmanlı Devletinin tevhid-i tedrisata geçmek istediği ancak başarılı olamadığı gibi aksine ikiliğin otaya çıktığı belirtiliyordu. Kanun teklifinde şöyle denilmekteydi: Bir millet bireyleri ancak bir eğitim görebilir. İki türlü eğitim bir memlekette iki türlü insan yetiştirir. Bu ise duygu ve düşünce ve dayanışma amaçlarını bütünüyle imkânsızlaştırır. Yedi maddelik kanunun ilk beş maddesi hüküm ifade etmekte, birinci maddede bütün eğitim -öğretim kuruluşlarının, ikinci ve üçüncü maddede Şeriye ve Evkaf Vekâletine bağlı mektep ve medreselerin bütçeleriyle birlikte Milli Eğitim bakanlığına bağlandığı, dördüncü maddede, din uzmanları yetiştirilmek üzere Darülfunun da bir İlahiyat Fakültesi, imamlık ve hatiplik hizmetlerinin ifası için ayrıca mektepler açılacağı, beşinci maddede Milli Savunma ve Sağlık Bakanlıklarına ait okulların da Milli Eğitim Bakanlığına bağlandıkları belirtiliyordu. 1924 Anayasasının kabulünden sonra TBMM 23 Nisan 1924 ten itibaren altı ay çalışmalarına ara verdi. Milli Eğitim Bakanlığı kanun gereğince çalışmalara başladı. 7 Mayıs 1924 te Darülfünun da İlahiyat Fakültesi açıldı, Fıkıh Tarihi Müderrisi Seyit Bey ilk dersini verdi. Rize de bir İmam Hatip Okulu açıldı ve öğrenci kayıt kabul şartlarını gazetelere ilan vermek suretiyle duyurdu. Buna göre adı geçen okul, 10 Eylül 1924 tarihine kadar öğrenci kabul edecekti. Medreselerin kapatılması, bazı yerlerde medrese öğrencilerinin açıkta kalması, uygulamadan kaynaklanan problemler olmakla birlikte, TBMM 18 Ekim 1924 te açılır açılmaz parti içi muhalefet iki önemli konuda hükümeti sıkıştırmaya, soru yağmuruna tutmaya başladı. Bunlardan birincisi mübadillerin iskânıyla, ikincisi Milli Eğitim işleriyle ilgili idi. Bu iki konu İsmet Paşa Hükümetinin sonunu hazırladı. Ayrıca bu durum ve bu muhalefet TBMM de yeni bir partinin (Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası) kurulmasıyla sonuçlandı. 5.2. TÜRK HARFLERININ KABUL VE TATBIKI HAKKINDA KANUN (1 KA- SIM 1928): Yazı ya da alfabe çok önemlidir, öncelikle insanlar arasında iletişimi sağlayan araçlardan biridir. Tarih ve medeniyet yazı ile başlar, yazısı olan milletler medeni sayılırlar. Alfabe ya da yazı dili, milleti bir arada tutan unsurlardan biridir. Bunları çoğaltmak mümkündür. Çok geniş coğrafya- 3
Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi ya yayıldıklarından tarihte Türkler değişik alfabeler kullandılar: Orhun Alfabesi, Soğd Alfabesi, Mani Alfabesi, Arap Alfabesi, Kiril Alfabesi, Latin Alfabesi. En yaygın ve uzun süreli kullanılan Arap Alfabesi olmuştur. Bu da Türklerin İslamiyet i kabulüyle ilgilidir. İlk Müslüman Türk devletlerinin ardından Osmanlı İmparatorluğu bu yazıyı kullanmış ve geliştirmiştir. Osmanlı Devleti, Tanzimat ile birlikte yönünü batıya çevirince Arap Alfabesi de bundan nasibini aldı. Alfabe tartışmaları başladı. Arap Alfabesinin yeniden düzenlenmesini isteyenler ve Latin Alfabesinin alınmasını isteyenler olmak üzere iki karşıt düşünce ortaya çıktı. İkinci Meşrutiyet ortamında tartışmalar daha da şiddetlendi. Milli Mücadele günlerinde Mustafa Kemal in Erzurum da Mazhar Müfit (Kansu) Bey e zaferden sonra yapılacak işler hakkında söyledikleri arasında Latin Alfabesinin alınacağına dair notlar da bulunuyordu. Büyük zaferden sonra 12 Eylül 1922 de İstanbul gazetecileriyle basın toplantısında Hüseyin Cahit Beyin, Niçin Latin yazısını almıyoruz? Sorusuna Büyük Gazi, Henüz zamanı gelmemiştir. cevabını verdi. Beş ay kadar sonra Kâzım Karabekir Paşa nın başkanlık ettiği İzmir İktisat Kongresi (17 Şubat-4 Mart 1923) nin üç işçi delegesi, başkanlığa verdikleri önergede Latin Alfabesinin alınmasını istediler. Bir iktisat kongresinde alfabe konusunun görüşülemeyeceği gerekçesiyle teklif reddedildi. Öte yandan Bakü Türkoloji Kongresi (26 Şubat-6 Mart 1926) alfabe meselesini tekrar alevlendirdi. Akşam Gazetesi 28 Mart 1926 da bir anket düzenledi. Anketin konusu Latin harflerinin kabul edilip edilmemesiyle ilgili idi. Burada taraftarların ve karşıtların görüşlerine yer verildi. Bunlar olurken bazı kişisel çalışmalar da yapıldı. Latin esaslı yeni Türk alfabesi denemeleri yapıldı. 1927 de Hidayet İsmail, otuz beş harflik, 1928 de Mithat Sadullah, Latin Harfleriyle Türkçe Elifba Tecrübesi unvanlı kitabında Latin esaslı 29 harfli birer alfabe önerdiler. 1928 yılı Mayısında İbrahim Necmi (Dilmen) Bey Milliyet gazetesinde Latin Alfabesiyle Türkçe Elifba başlıklı yazı dizisinde harfler konusundaki çalışmalarını okuyucularıyla paylaştı, çabalarını uygulamaya koydu. Hazırladığı alfabe ile 26 Haziran 1928 tarihli Milliyet te Ekmek Ucuzlayacak haberini yayınladı. Resmi faaliyetler adım adım ilerliyordu. 1927 de Cumhuriyet Halk Fırkası Kongresi sırasında Latin Alfabesinin alınacağına dair açıklamalarda bulunuldu, 1928 yılı başlarında Başvekil İsmet Paşa, aynı amaçla dil uzmanlarıyla bir toplantı yaptı. Müteakiben Hamdullah Suphi Beyi n başkanlığında bir kurul oluşturuldu. 10 Nisan 1928 değişikliğinde Türkiye devletinin dini, din-i İslam dır ifadesi anayasadan çıkarıldı. 20 Mayıs 1928 de 1288 Sayılı Kanunla uluslararası rakamlar kabul edildi. Sıra alfabe değişikliğine geldi. Bunun için öncelikle bir Dil Encümeni kuruldu. Milli Eğitim Bakanlığının teklifi ve Bakanlar Kurulunun onayı ile kurulan söz konusu encümen, üçü dil uzmanı, üçü Milli Eğitim Bakanlığı temsilcisi, üçü mebus olmak üzere dokuz kişiden oluşuyordu. 26 Haziran dan 12 Temmuza kadar Latin esaslı yirmi kadar alfabeyi inceleyen encümen, raporunu yetkililere sundu. Bu proje, aynı günlerde İstanbul da bulunan ve harfler meselesiyle yoğun biçimde uğraşmakta olan Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Paşa ya 1 Ağustos 1928 de sunuldu. Gülhane Parkında 9/10 Ağustos gecesi bir şenlikte Mustafa Kemal Paşa tarafından halka duyuruldu. Henüz yasalaşmamasına rağmen yeni harflerle okuma yazma seferberliği başlatıldı. Seferberliği başlatan ve başında olan Mustafa Kemal Paşa gittiği yerlerde memurlara ve halka yeni harfler hakkında dersler veriyor, başarılı olanları takdir, geride kalanları teşvik ediyordu. Basın da yeni harflerle yazılmış haberlere daha geniş yer veriyordu. 10 Ağustos tan ilgili yasanın yürürlüğe girdiği 3 Kasım 1928 tarihine kadar iki buçuk üç ay kadar yoğun faaliyet sürdürüldü. Uzun süren ve geniş kapsamlı gezisinden 21 Eylülde Ankara ya 4
Eğitim Ve Kültür Alanında Yapılan İnkılaplar Ünite 5 döndü. TBMM 1 Kasım 1928 de toplandı. Mustafa Kemal Paşa açış konuşmasında bu hususu işaret etti. Aynı gün Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki hakkında Kanun TBMM de kabul edildi. 11 maddelik kanunda evvela, Latin esasından alınan harflerin Türk Harfleri unvan ve hukuku ile kabul edildiğine vurgu yapılmıştır. İkinci olarak zorluk derecelerine göre belli geçiş süreleri konulmuştur. Bunlar bir ay, iki ay ve yedi ay ile şarta bağlı geçiş süreleridir. Mesela levha, tabela, reklam, ilan afiş için geçiş süresi bir aydır. Devlet kurumlarının kendi aralarındaki yazışmalarda süre iki ay, vatandaşla devlet arasındaki yazışmalarda geçiş süresi yedi aydır. Para, hisse senedi bono, tahvil, pul vb. değiştirilmedikçe geçerli olacaktı. 9. Maddede eski harflerle basılmış kitaplarla eğitim öğretim yasaklanıyor, bu hususta bir talimatname yapılacağı belirtiliyordu. 23 Aralık 1931 de hükümet tarafından kabul edilen söz konusu talimatname, 4 Ocak 1932 de yürürlüğe girdi. Buna göre Arap Alfabesiyle öğretim yapmak, gizli ve aleni dershaneler açmak suç sayılıyordu. Türk harfleri ile kısa sürede okuma yazmayı öğretmek amacıyla yaygın öğretime başvuruldu. Bakanlar Kurulu tarafından 11 Kasım 1928 de kabul edilen Millet Mektebi Talimatnamesi 24 Kasım 1928 de Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girdi. 52 maddelik söz konusu talimatnamenin 4. Maddesi Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Paşanın, teşkilatın başkanlığını ve başöğretmenliği kabul buyurduklarını belirtiyordu. Millet Mektepleri okuma yazma yaşını geçmiş olanlar içindi. Teşkilatı iki türlüydü. Birincisi hiç okuma yazma bilmeyenler için dört, Arap alfabesiyle okuyup yazanlar için iki aylık süreyi kapsıyordu. 1929 yılı Ocak ayında faaliyete başlayan bu kuruluşlara ilk senesinde bir milyondan fazla kişi devam etmiş ve bunların yarıdan fazlası diploma almışlardır. Sonraki yıllarda sayı giderek azaldı. 1935 te nüfusun yüzde on beşine okuma yazma öğretilmiş bulunuyordu. Yedi yılda örgün öğretimden gelen yüzde iki buçukluk oran eklendiğinde toplamda yüzde on yedi buçukluk bir sonuç elde edilmiştir ki bu azımsanmayacak bir sayıdır ve önemli bir başarıdır. 5.3. ÜNIVERSITE REFORMU (DARÜLFÜNUN DAN ÜNIVERSITEYE GEÇIŞ) Batıdaki gelişmeleri izlemek isteyen Osmanlı Devleti, medreselerin yanında pozitif bilimleri okutmak üzere bu kurumu açmış, fakat çeşitli nedenlerden dolayı sık sık kapanmalarına engel olamamıştır. 1900 lerde Darülfünun-ı Şahane, 1908 de Darülfünun-ı Osmani isimleriyle mükerreren açılmış ve bu isimle Cumhuriyet Türkiyesi ne intikal etmiştir. İstanbul Darülfünunu Tıp, Fen, Edebiyat ve Hukuk olmak üzere dört medreseden kurulu idi. Rektöre Darülfünun Emini, dekana Medrese Reisi, bilim heyetindekilere Müderris (profesör) ve Muallim (doçent) deniliyordu. Rektörlük için, müderris ve muallimler seçim yaparlar, en çok oy alan iki kişiden biri Maarif Vekili tarafından iki yıllığına atanırdı. Cumhuriyet döneminde Darülfünun da iyileştirilmelere gidildi, öğretim kadrosunun özlük hakları genişletildi, kurum bilimsel ve yönetsel özerkliğe kavuşturuldu. Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile medreseler Maarif Vekâletine bağlandı, Darülfünun da bir İlahiyat Fakültesi açıldı. Mustafa Kemal Paşa 1925 te Ankara Hukuk Mektebi nin açılışında İstanbul Barosu seçimlerinden ve hukuk anlayışından dolayı Darülfünun Hukuk Fakültesinden memnuniyetsizliğini dile getirdi. Milli Eğitim Bakanı Dr. Reşit Galip Bey de Darülfünun hakkında eleştirilerde bulunuyordu, kendini yenileyememesinden şikâyet etti. Neticede İsviçreli Prof. Albert Malche Türkiye ye davet edildi. Darülfünun un iyileştirilmesi hakkında ondan rapor istendi. 29 Mayıs 1932 de Prof. Malche bir rapor hazırladı, burada mevcut durumu tespit etti ve 5
Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi görüşlerini bildirdi. Darülfünun reformunun ne kadar zorunlu olduğu rapordan anlaşılıyordu. O nedenle 31 Mayıs 1933 te İstanbul Darülfünunu kaldırılması yerine yeni esaslar dahilinde bir İstanbul Üniversitesi kurulmasına dair kanun kabul edildi. Kanunun birinci maddesine göre İstanbul Darülfünunu ve ona bağlı bütün kuruluşlar kadro ve teşkilatlarıyla beraber 31 Temmuz 1933 tarihinden itibaren kaldırıldı. İkinci madde ise 1 Ağustos 1933 tarihinden itibaren en geç 1 Nisan 1934 tarihine kadar İstanbul Üniversitesi adıyla bir üniversite kurulması için kanun tasarısı hazırlayıp meclis başkanlığına sunmaya Maarif Vekaletini memur etmiştir. Yine bu kanuna bağlı olarak, müderris, muallim ve asistan olmak üzere 240 kişilik kadrodan çoğu açığa çıkarılmış, geride 87 kişi bırakılmıştır. Yerli ve yabancı yeni alınanlarla 1 Ağustos 1933 te 180 kişilik kadro oluşturulmuştur. İstanbul Üniversitesi Teşkilat Yasası 29 Mayıs 1934 te kabul edildi. 5.4. TÜRK TARIH KURUMU NUN KURULMASI (12 NISAN 1931): Türk Ocaklarının 1930 kurultayında Atatürk ün isteği üzerine Türk Tarihini araştırmak üzere Ocak bünyesinde bir kurulun oluşturulması kararlaştırıldı. 16 kişiden oluşan Türk Tarih Heyeti, 4 Haziran 1930 da ilk toplantısını yaptı, yönetim kurulu üyelerini belirledi. Heyet, Türk Tarihinin Ana Hatları unvanlı bir kitap yayınladı. 24 Mart 1931 de Atatürk ün isteği doğrultusunda Türk Ocaklarının Cumhuriyet Halk Fırkası ile birleştirilmesi kararlaştırıldı ve 10 Nisan 1931 de son olağanüstü kongresinde bu husus gerçekleştirildi, bütün malları, her şeyi Cumhuriyet Halk Fırkasına devredildi. Türk Ocaklarının bünyesinde yer alan Türk Tarih Heyeti, 12 Nisan 1931 de Türk Tarihini Tetkik Cemiyeti adı altında çalışmalarını sürdürdü. 1935 te Türk Tarihi Araştırma Kurumu, daha sonra Türk Tarih Kurumu adını aldı. 1937 de Belleten dergisini çıkardı ve günümüze kadar çok sayıda yayın yaptı. Atatürk İş Bankasındaki hisselerinin gelirinin bir kısmını Türk Tarih Kurumu ile Türk Dil Kurumuna bıraktı. 1982 Anayasasının 134. Maddesi ile kurulan Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu nun bünyesine alındı. 5.5. TÜRK DIL KURUMUNUN KURULMASI (12 TEMMUZ 1932) Türk Tarihini Tetkik Cemiyeti nden bir yıl kadar sonra 12 Temmuz 1932 de Mustafa Kemal Paşa nın talimatıyla Türk Dili Tetkik Cemiyeti kuruldu. Derneğin kuruluş amacı Türkçenin güzelliğini ortaya koymak, dünya dilleri arasında değerine layık bir yüksekliğe ulaşmasını sağlamaktı. 26 Eylül-5 Ekim 1932 tarihleri arasında ilk kongresini gerçekleştirdi. Herkese açık olan bu kongre çok ses getirdi. Bunu 1934 ve 1936 kongreleri izledi. Sonradan Türk Dil Kurumu adını aldı. Çok sayıda bilimsel yayın yaptı. 1982 Anayasası ile oluşturulan Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Kurumunun bünyesine alınmıştır. 6
Eğitim Ve Kültür Alanında Yapılan İnkılaplar Ünite 5 5.6. KAYNAKÇA Atatürk, M. Kemal, Nutuk (1919 1927), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1991, (Bugünkü Dille Yayına Hazırlayan: Prof. Dr. Zeynep KORKMAZ) Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi I, I/1, II (Bozkurt, G., Çağan, N., Ergün, M., Genç, N., Güneş, İ., Kürkçüoğlu, Ö., Taşdemirci, E.), YÖK Yayınları, Ankara, 1995 Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, (Çakmak, M.A., Dönmez, C., Hayta, N., Safran, M., Şahin, M., Turan, R.), Okutman Yayıncılık, Ankara, 2009 Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, (Arslanhan, İ., Bahadır, Ö., Eken, H., Ünlü, H., Yerebasmaz, A.), Marmara Yayınları, Bursa, 1998 Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, (Ed. Ertan, T. F.), Siyasal Kitabevi, Ankara, 2001 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, c.7. Devre II, c.8. Devre IV, c.2. Türkiye Cumhuriyeti Tarihi II, (Akbıyık, Y., Akbulut, D.A., Avcı, C., Balcıoğlu, M., Eraslan, C., Köstüklü, N., Süslü, A., Tural, M.A., Turan, R., Yalçın, D.), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara, 2000 Kili, Suna, Türk Anayasa Metinleri, T. İş Bankası Yayınları, İstanbul, 1982 7
Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi 8