Xarici Qurğular Monitor Monitor Baxmayaraq ki, monitor kompüterin vacib qurğularındandır, monitor da kompüterin xarici qurğusudur. Monitor verilənləri visual şəkildə göstərmək üçündür. Monitorları bir neçə üsulla növlərə bölmək olar: İş prinsipinə görə: Elektron şüa borulu ( CRT Cathode Ray Tube ) monitorlar CRT monitorların əsas elementi elektron şüa borusudur. Bu elektron şüa borulu televizorlarla eyni prinsipdə işləyir. Borunun içərisi lyuminofor adlanan materialla örtülüb və içərisində elektron dəstələri vardır. Lyuminofor qatı tridalardan təşkili olunub. Triadalara 3 nöqtədən ibarət elementlərdir. Bu üç nöqtə qırmızı (Red), yaşıl (Green) və mavi (Blue) rəngi əks edən elementlərdir. Borunun dar ucunda elektron topu (elektronlar mənbəyi) yerləşir. Bunlar şüalar buraxır. Həmin şüalar triadaların üzərinə lazımi intensivlikdə düşərək lazımı rəngi verir. Məsələn ağ rəngi vermək üçün RGB(255,255,255) olmalıdır, yəni qırmızı, yaşıl və mavi elementlər maximum intensivliyə malik olur və ağ rəngi verir. Qara rəng üçün RGB(0,0,0). Beləliklə hər pixelə bir triada uyğun gəlir və pixelin rəngi triadanın elementlərinə düşən intensivlikdən asılıdır. LCD (Liquid Crystal Display Maye Kristallı Displey) bu tipli monitorların ekranları adi elektron saatlar, mobil telefonlar və s. displeylərində olan ekranlarla eynidir. Bu ekran iki təbəqədən ibarətdir. Həmin təbəqələrin arasında sterjinşəkilli molekullar yəni maye kristallı qarışıqlar vardır. Kristalla işığı şəkildə göründüyü kimi polyarizatorlardan keçirirlər. Elektrik cərəyanı mayedən keçəndə kristalları bir istiqamətdə yönəldir. Nəticədə kristallar işığı polyarlaşdıran müstəvi qatları şəkildə göründüyü kimi döndərir. Nəticədə işıq buradan keçə bilmir və həmin hissə tünd rəngdə boyanır. LCD ekranlarda cəmi 64 rəng çaları yaratmaq mümkündür. CRT ekranda isə 256. Və hər pixeldə 3 element Qırmızı, Yaşıl, Mavi (RGB) olarsa. Hər element 64 rəng çaları yarada bilər və 64*64*64=262 144 sayda rənglərdən alınan kombinasiyadan birini almaq olar. CRT ekranlarda isə 256*256*256= 16 777 216 sayda olur. LCD ekranlarda təsviri insan gözünün rahat görməsi üçün parlaqlığı artırmaq üçün elementlər yerləşdirirlər (backlight).
Printer Printer - Kompüterin xarici qurğularından biridir. Verilən məlumatı (yazı, şəkil və s.) çap etmək üçündür. Kompüter üçün ilk printer 19-cu əsrdə Çarl Bebbic tərəfindən yaradılmış Fərqlər Aparatı (Difference Engine) üçün yaradılıb. Hal hazırda printerlərdən geniş istifadə olunur. Müasir İBM tipli kompüterlərə printerlər əsasən LPT (LinePrinter Terminal) və ya USB (Universal Serial Bus) portu vasitəsi ilə qoşulur. LPT portu vasitəsi ilə 50Kbit/san sürətlə məlumat ötürülə bilir. Lakin USB portu 12Mbit/san sürətlə məlumat ötürə bilir. Bu baxımdan USB portu ilə qoşulan printer daha tez məlumat alıb-ötürə bilir. Bunlardan başqa hal-hazırda şəbəkə vasitəsi ilə də printerləri qoşmaq mümkündür. Bir kompüterə qoşulan printer şəbəkədə olan digər kompüterlərdən alınan məlumatı çap edə bilər. Printerlərin işləmə prinspilərinə və tətbiq sahələrinə görə bir neçə növləri vardır: 1. Barabanlı printerlər (Drum Printer) 1953-cü ildə Remington Rand şirkəti tərəfindən UNİVAC kompüterləri üçün yaradılmışdır. Bu printerdə çap baraban vasitəsi ilə həyata keçirilir. Məlumat ötürüldükdən sonra printer sətri götürür və sətrdə simvolları ardıcıl olaraq düzür. Yəni üzərində simvolların təsvir olunan kiçik çəkicciklər sıra ilə barabanın ətrafında, sətrimizə uyğun düzülür. Sonra həmin düzülmüş simvollar ardıcıllığı sətr kiçik çəkicciklər vasitəsi ilə kağızın üzərinə vurulur, çəkicciklərin üzərində olan mürəkkəb kağızın üzərinə keçir. Bu proses sətrlər qurtarana kimi davam edir. Hal hazırda bu tip printerlər istifadə olunmur. 2. Çiçəkli printerlər(daisywheel printer) Bu növ printerlər iş prinsipinə görə barabanlı printerlərə oxşayır. Burada simvollar kiçik ləçəklər üzərində yerləşdirilib. Çap edərkən ləçək fırlanıb lazımlı simvol seçilir və kağız üzərinə vurulur. Lakin bu tip printerlər barabanlı printerlərlə müqayisədə daha gec işləyirdi. 3. İynəli printerlər(dot-matrix printers) Bu printerin iş mexanizmi 1964-cü ildə Yaponiyanın Seiko Epson şirkəti tərəfindən ixtira edilib. Çap iynəciklərdən ibarət matrikslər vasitəsi ilə həyata keçirilir. İynələr lazım olan simvola uyğun şəkildə düzülür və rəngli lent vasitəsi ilə simvollar kağızın üzərinə vurulur. Çap olunan məlumatın keyfiyyəti matriksdə olan iynələrin sayından asılıdır. Standart olaraq 9,12,14,18 və 24 iynəli matrikslər mövcuddur. Bu printerlər maddi cəhətdən sərfəli olduğuna görə hal-hazırda da işlədilir. 4. Şırnaqlı(mürəkkəbli) printerlər( inkjet printers) bu növ printerlərin iş prinsipi bizim adi mürəkkəbli qələmlə yazmağımıza bənəzəyir. İş prinsipi azacıq iynəli printerə oxşayır. Lakin burada iynəli matriks əvəzinə katriclər var. Katriclərin içərisində mürəkkəb olur və katricin aşağı hissəsində matriksə bənzər deşiklər olur. Mürəkkəb bu deşik vasitəsi ilə tökülür. Mürəkkəbin kağız üzərinə
vurulması üçün bir neçə üsul vardır: 1) Pyezoelektrik Mürəkkəbli printerlərdə mürəkkəbi katricdən çıxarmaq üçün tətbiq olunan ilk texnologiyadır. Deşiklərin üzərində diafraqmalı pyezokristall yerləşir. Pyezoelementə cərəyan verildikdə o sıxılır və diafraqmanı özünə çəkir nəticədə damcı əmələ gəlir. Sonra həmin damcı kağızın üzərində əks olunur. Bu texnologiya Epson şirkətinin printerlərində tətbiq olunmaqdadır. 2) Köpük (bubble jet) Bu texnologiya 1970-ci illərin sonlarında Canon şirkəti tərəfindən ixtira edilib. Lakin bu texnologiyanı tətbiq etmək 1981-ci ildə mümkün olmuşdur. 1981-ci ildə Canon şirkətinin təşkil etdiyi Canon Grand Fair sərgisində bu texnologiya təqdim edildi və bir çox mütəxəssislərin diqqətini cəlb etmişdir. Burada katrincin deşiklər olan hissəsinə kiçik kanal gedir. Kanalın içərisində mikroskopik qızdırıcı element vardır. Elektrik cərəyanı gələn zaman həmin element 500 C temperatura qədər qızır. Qızma zamanı orada qaz köpükcüyü əmələ gəlir və həmin köpük mürrəkkəb damcısını itələyib çıxarır. 3) Drop-on-demand HP şikəti tərəfindən ixtira edilən bu texnologiya 1970-ci illərin sonlarında ixtira edilib və 1985 ildə işıq üzü görüb. Bu texnologiya köpük texnologiyasına bənzəyir lakin proses daha aşağı temperaturda gedir və köpük əvəzinə buxar çıxır. 2. Lazer Printerləri Bu texnologiya çoxdan yəni 1938-ci ildə Çester Karlson tərəfindən ixtira edilib. Çap lazer vasitəsi ilə həyata keçirilir. Nəticədə təsvir daha dəqiq olur və printerin daha sürətli işləyir. Bu texnologiyanı 1972-ci ildə Xerox şirkəti tətbiq edə bildi. EARS adlanan bu printer ilk lazer printeri oldu. Plotter Plotter Plotter şəkillərin, şertyojların, sxemlərin, xəritələrin yüksək dəqiqliklə çap etmək üçün qurğudur. Ona görə də çox keyfiyyətli olur. Plotter kompüterə LPT portu vasitəsi ilə qoşulur. Skanner Skanner Kompüterin xarici qurğularındandır. Bu şəkli rəqəmli formaya salmaq üçündür. Yəni hər hansı bir kağızı skanerin üzərinə qoyub onun analoqunu kompüterə köçürmək üçün. İş prinsipi aşağıdakı kimidir. Güzgü üzərinə qoyulan obyekt tərpənən işıq vasitəsilə seyr edilir.
Yəni lampa bütün obyekt boyu keçir. Sonra güzgü vasitəsi ilə hissedici matriksə(ccd element) ötürülür. Daha sonra kompüterə zolaqlar şəklində birləşdirilir. Bununla da skanerin işi bitir. Zolaqları birləşdirib bütöv şəkil formasına salmaq isə proqram təminatının ixtiyarına verilir. Skanerlərin skan etmə üsuluna görə bir neçə növləri vardır: Planşet şəkilli istifadəçi üçün çox rahatdır. Şəffaf şüşənin üzərinə lazım olan obyekt qoyulur və skaner öz işini görür. Əl skaneri Bu növ skanerlərdə lampa hərəkət etmir. Skanerin özünü obyektin üzərində biz özümüz hərəkət etdirməliyik. Bu skanerin müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki, ölçüsü kiçik olur və daha ucuz olur. Lakin mənfi cəhətləri də vardır. Təsvir dəqiq alınmır. Çünku əllə bərabərsürətli hərəkət etdirmək mümkün deyil. Bəzən əyri hərəkət etdirə bilərik. Bu amillərinə görə bu tip skanerlər səliqəli təsvir vermir. Səhifələyən skanerlərə kağızı çoxlu miqdarda qoymaq olar. O özü səhifələyib hər səhifəni skanerlə skan edəcək. Kitabları bu cür skanerlərlə rəqəmli formaya salırlar. Lakin xarici kitabxanalarda qədimi və qiymətli kitabları bu cür skanerin ixtiyarına vermirlər. Çünki nazik və köhnə kağızları zədələyə bilər. Bunlardan başqa skanerlərin digər növləri də vardır. Mikrofon Mikrofon mikrofonu məhz kompüterin xarici qurğusu kimi qələmə vermək düzgün olmazdı. Çünki kompüter üçün istifadə etdiyimiz mikrofon bütün səs qurğularında istifadə olunan eyni mikrofondur. Onun iş prinsipi elektromaqnit induksiya hadisəsinə əsaslanıb. Bunun rəqəmli formatla heç bir əlaqəsi yoxdur. Mikrofonla kompüterə məlumat(səs) elektromaqit dalğalarının ötürülməsi səs kartı vasitəsi ilə həyata keçirilir. Səs kartı səsi tezliklərə görə rəqəmli formata salır.
Speaker Speaker mikrofon haqqında dediklərimizi speakerə də aid etmək lazımdır. Burada da səsin çıxması səs kartı vasitəsi ilə həyata keçirilir. Rəqəmli məlumat səs kartına ötürülür və səs kartında həmin səs elektromaqnit dalğaları şəklində speakerə gəlir və həmin dalğalar təqribən 20-20 000Hz diapozonunda olduqda biz onu eşidirik. Klaviatura Klaviatura Düymələrdən ibarət bir qurğudur. Klaviaturasız kompüteri təsəvvür etmək çətindir. Çünki məlumatları əsasən klaviatura ilə daxil edirlər. Klaviaturada adətən hərflər, rəqəmlər və digər funksional düymələr olur. Lakin bəzən xüsusi məqsədlər üçün xüsusi klaviaturalar olur. Məsələn, musiqiçilər üçün pianinonun klavişlərinə bənzər klavişləri olan klaviaturalar, fotostudiolarda görəbiləcəyimiz klaviaturalar, bu klaviaturalarda bir çox düymələr ixtisar olunub. Bəzən kalkulyator kimi istifadə etmək üçün yalnız rəqəmlərdən və əməl işarələrindən ibarət klaviaturalar da olur. Biz özümüz də öz məqsədlərimiz üçün klaviatura düzəldə bilərik. Burada yalnız lazım olan kodu göndərmək üçün qurğunu düzəltmək lazımdır. Bunu isə qurğumuzun içərisinə mikroçip qoyub mikroçipi isə proqramlaşdırmaq kifayət edər. Mikroçipin proqram təminatını isə Assembler dilində yaza bilərik.
Flash Disk Flash Disk - FlashDisk USB vasitəsi ilə kompüterə qoşulan xarici qurğudur. Məlumat daşımaq üçün istifadə olunur. Bunun Floppy disk və CDROM disklərindən fərqi məlumatıneeprom (Electrically Erasable Programmable Read-Only Memory ) tipli mikroçipdə yerləşməsidir bu da Floppy disklə müqayisədə daha çox məlumatı yerləşdirməyə imkan verir. İrDA (İnfrared Data Association) Sensor İrDA (İnfrared Data Association) Sensor İrDA infraqırmızı şüalar vasitəsi ilə məlumatı ötürmək və qəbul etmək olar. İnfraqırmız şüalar vasitəsi ilə şəbəkə qurmaq da mümkündür. İrDA sensor kompüterə USB port vasitəsi ilə qoşulan xarici qurğudur və infraqırmızı şüalarla əlaqəni təmin edir. Bu texnologiya müasir mobil telefonlarda və mobil kompüterlərdə də tətbiq olunur.
Costik(joystick) Costik(joystick) Costik əsasən nəqliyyat vasitələrinin simulyatorlarını idarə etmək üçün xarici qurğudur. Əsasən oyunlarda, gəmi, vertolyot, təyyarə və s. simulyatorlarında maşını idarə etmək üçün istifadə olunur. Costikləri iki yerə bölmək olar: Diskret costiklər işləyən zaman iki siqnal göndərə bilir 0 və 1. Bu tip costiklər demək olar ki, hal-hazırda işlədilmir. Analoq costiklər siqnal 0-dan yuxarı, tutacağın əyilmə bucağından asılı olaraq bir çox qiymətlər ala bilər. Costiklər ailəsinə daxil edilən sükan da mövcuddur. Avtomobil simulyatorlarında maşını idarə etmək üçündür. Veb kamera Veb kamera - veb kamera adından göründüyü kimi internetdə istifadə etmək üçün kameradır. Çox ucuz başa gəlir. Məlumat isə o qədər də keyfiyyətli olmur. Lakin internet vasitəsi ilə tez ötürmək üçün elə bu cür lazımdır. Çünki təsvirlərin keyfiyyətli alınması üçün kamera keyfiyyətli olmalıdır. Bu isə kameranın qiymətinin bir az baha olması deməkdir. İkinci tərəfdən isə keyfiyyətli məlumatın həcmi böyük olur ona görə də internet vasitəsi ilə videotəsvirin ötürülməsi çətinləşir. İşıq qələmi İşıq qələmi İşıq qələmi adi qələmə oxşar bir qurğudur. Kompüterlə birləşdirilir və onun vasitəsi ilə monitorda yazı yazmaq olur. Qələmlə monitorda yazdıqda qələmin ucundakı fotoelement vasitəsi ilə onun olduğu nöqtənin parlaqlığının dəyişməsi qeyd olunur və xüsusi proqram təminatı onun koordinatlarını hesablayır. Sonra lazım olan əməliyyatı icra edir.
Modem Modem Modem sözü Modulator Demodulator sözlərindən əmələ gəlib. Modem kabel və ya telefon xətti vasitəsi ilə iki kompüteri birləşdirmək üçün qurğudur. Modemlər həm kompüterin daxili həm də xarici qurğuları sırasına daxil edilə bilər. Aşağıdakı növləri vardır: Daxili modem kompüterin ana platasına İSA və ya PCİ slotu vasitəsi ilə qoşulur. Xüsusi drayver tələb edir. Deyərdim ki, proqramı təminat olmadan yararsız bir hissədir. Xarici modem Kompüterə COM port və ya USB port vasitəsi ilə qoşulur. Ayrıca cərəyan mənbəyinə də qoşmaq tələb olunur Apparat modem bütün əməliyyatlar apparatın özündə Digital Signal Processor vasitəsi ilə həyata keçirilir. Proqram modem bütün əməliyyatlar proqram təminatı vasitəsi ilə həyata keçirilir. Telefon xəttinin qoşulması üçün oyuq və cərəyanı şiddətini tənzimləmək üçün kiçik qurğusu olur.
İlk modem Hayes Microcomputer Products şirkəti tərəfindən 1979-cu ildə Apple II kompüteri üçün yaradılıb. Onun qiyməti 380$ idi. TV Tuner TV Tuner TV Tuner adından göründüyü kimi Televizor üçün nəzərdə tutulmuş siqnalları rəqəmli formaya çevirir. Yəni bu qurğu vasitəsi ilə antenanı və ya TV üçün PAL, SECAM və ya NTSC formatlı siqnalları göndərəbiləcək qurğu ilə birləşdirilir. Sonra bu qurğunun içində həmin siqnallar emal olunur və kompüterə ötürülür. Bu üsulla kompüterdə televizora baxa bilərik, istənilən videotəsvirləri rəqəmli formata sala bilərik. Barcode Reader Barcode Reader Barcode Reader adından göründüyü kimi barkodları oxumaq üçün bir qurğudur. Barkod readerin əsas hissəsini işıq mənbəyi, linza və optik impulsları elektrik impulslarına çevirmək üçünfotokonduktor təşkil edir. Müasir barkodlar oxuduğu məlumatı emal edib şəkil formatında kompüterə göndərir. Sonra müvafiq proqram təminatı həmin barkodda yerləşən məlumatı oxuyur. Haqqında danışdığımız barkodlarbirölçülü barkodlardır.bu cür barkode readerlərə mağazalarda rast gələ bilərik. Birölçülü barkodlarda yalnız sütunlar üzrə məlumat yerləşir. Sətirlərin uzunluğu heç bir rol oynamır. Passport Reader Passport Reader Passport Reader bir çox ölkələrdə passportların(şəxsiyyət vəsiqələrinin) üzərində olan məlumatları oxumaq üçündür. İş prinsipi azacıq skanerə oxşayır. Passportu (şəxsiyyət vəsiqəsini) qurğuya daxil edəndən sonra qurğunun içərisindəki güzgüyə işıq düşür, sonra həmin işıq hissedici CCD matriksin üzərinə düşür və həmin matriksdənmikrokontrollerə ötürülür.
Mikrokontrollerdə məlumat emal olunur və rəqəmli formata çevrilir və həmin məlumat kompüterə ötürülür. Bu proses nəticəsində Passport Reader qurğusu şəkildə görünən məlumatları oxuyur. Şəkildə gördüyümüz kimi cihaz passportu(şəxsiyyət vəsiqəsini) bütöv olaraq yox yalnız xüsusi kodlar olan hissəsini oxuyur və bu kodlara uyğun olaraq xüsusi(açıq yayımlanmayan) proqram təminatı həmin şəxs haqqında məlumatı çıxarır. Bu isə o deməkdir ki, yəni bütün fərdi identifikasiya məlumatlarını (ad, soyad, atanın adı, təvəllüd, doğulduğu yer, cins və s.) təkcə şəxsiyyət vəsiqəsinin üzərində deyil həmin şifrələnmiş hissəsində yerləşir. Bu isə ilk növbədə sərhədlərdə və digər lazımi yerlərdə passportun(şəxsiyyət vəsiqəsinin) yoxlanması prosesini tezləşdirir və bundan əlavə saxta passportların düzəldilməsinin qarşısını alır. Digər DVD-ROM, CD-ROM, ZİP Drive, Floppy Disk sürücürləri, Sərt Disk sürücüsü kompüterin daxili qurğusu olduğu kimi onların xarici qurğu şəklində olan variantları da vardır. Bunlardan başqa mağazalarda USB Lampa, USB Vintelyator, USB Akvarium hətta USB Külqabı və s. kimi qurğular görə bilərik. Saydığımız qurğularla kompüterlərin xarici qurğuları bitmir. Müasir texnologiya inkişaf etdikcə, tələbat yarandıqca yeni qurğular yaradılır. Bu qurğuları tələbələr və məktəblilər də yarada bilər. Əsas həmin qurğunu qoşacağımız portun(və ya slotun. Məqsədimizdən asılıdır.) arxitekturasını öyrənib həmin port vasitəsi ilə həmin qurğu və qurğunu idarə edəcək proqram təminatı arasında əlaqə yaratmaqdır və qurğunu düzgün yığmaqdır.