RICHARD RORTY & GIANNI VATTIMO Richard Rorty (1943-2007) ABD nin en önemli ça dafl düflünürüdür. Rorty, analitik ve pragmatik felsefenin olanaklar ndan yararlanarak Amerikan entelektüel iklimini postyap salc teorinin etkilerine açmay baflarm flt r. Rorty nin düflünsel etkisi, ça dafl demokratik siyaset teorisinde postmodern liberalizm ad yla özgül bir ak m n ortaya ç kmas na yol açm flt r. Yay mlanan kitaplar : The Linguistic Turn; Philosophy and the Mirror of Nature; Consequences of Pragmatism; Contingency, Irony and Solidarity; Objectivity, Relativism and Truth: Philosophical Papers I; Essays on Heidegger and Others: Philosophical Papers II; Truth, Politics and Post-Modernism; Achieving Our Country; Truth and Progress: Philosophical Papers III; vephilosophy and Social Hope. Türkçe de yay mlanan kitaplar : Olumsall k, roni ve Dayan flma, çev. M. Küçük ve A. Türker, Ayr nt Yay nlar, 1995; Felsefe ve Do an n Aynas, çev. F. Günsoy Kaya, Paradigma Yay nlar, 2006. Gianni Vattimo, Turin Üniversitesi nde teorik ve hermenötik felsefe okutuyor. ngilizce ye çevrilen kitaplar : The End of Modernity; The Adventure of Difference; The Transparent Society; Secularization of Philosophy; Nietzsche: An Introduction; Beyond Interpretation; Belief; Religion (Derrida ile birlikte); After Christianity; ve Nihilism and Emancipation. Türkçe de yay mlanan kitaplar : Modernli in Sonu, çev. fiehabettin Yalç n, z Yay nc l k, 1999; Nietzsche ile Diyalog: Denemeler 1961-2000, çev. D. Kundakç, Dost Kitabevi Yay nlar, 2005. Santiago Zabala, Roma daki Pontifical Lateran Üniversitesi nin felsefe bölümünde araflt rma görevlisidir. Din ve postmodern düflünce üzerine çok say da yay n n yazar d r. Gianni Vattimo nun Nihilism and Emancipation kitab n yay ma haz rlam flt r ve flu günlerde, seçkin felsefecilerin katk lar yla, Weakening Philosophy: Fetschrift in Honour of Gianni Vattimo yu yay ma haz rlamaktad r.
Ayr nt : 528 nceleme dizisi: 227 Richard Rorty & Gianni Vattimo Dinin Gelece i Derleyen: Santiago Zabala ngilizceden çeviren Rahmi G. Ö dül Yay ma haz rlayan Zafer Yörük Kitab n özgün ad The Future of Religion Columbia University Press/2005 bas m ndan çevrilmifltir. Columbia University Press Bu kitab n Türkçe yay m haklar Ayr nt Yay nlar na aittir. Kapak düzeni Arslan Kahraman Düzelti Mehmet Celep Bask ve cilt Mart Matbaac l k Sanatlar (0 212) 321 23 00 (Pbx) Mart Plaza Merkez Mah. Ceylan Sk. No.: 24 80360 Nurtepe/Kâ thane- stanbul Birinci bas m 2009 Bask adedi 2000 ISBN 978-975-539-523-4 SERT F KA NO.: 10704 AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Eminönü - stanbul Tel.: (0212) 512 15 00-01 - 05 Fax: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Richard Rorty & Gianni Vattimo Dinin Gelece i Derleyen: Santiago Zabala
N C E L E M E D Z S YEfi L POL T KA/J. Porritt Ë MARKS, FREUD VE GÜNLÜK HAYATIN ELEfiT R S /B. Brown Ë KADINLIK ARZULARI/R. Coward Ë NASIL SOSYAL ZM? HANG YEfi L? N Ç N T NSELL K?/R. Bahro Ë K B N E DO RU/R. Williams Ë YARIN/R. Havemann Ë DEVLETE KARfiI TOPLUM/P. Clastres Ë EDEB YAT KURAMI/T. Eagleton Ë EZ LENLER N PEDAGOJ S /P. Freire Ë SANAY SONRASI ÜTOPYALAR/B. Frankel Ë fikencey DURDURUN!/T. Akçam Ë ZORUNLU E T ME HAYIR!/C. Baker Ë SESS Z YI- INLARIN GÖLGES NDE YA DA TOPLUMSALIN SONU/J. Baudrillard Ë ÖZGÜR B R TOPLUMDA B L M/P. Feyerabend Ë VAHfi SAVAfiÇININ MUTSUZLU U/P. Clastres Ë GÖSTER TOPLUMU VE YORUMLAR/G. Debord Ë A IR ÇEK M/L. Segal Ë C N- SEL fi DDET/A. Godenzi Ë ALTERNAT F TEKNOLOJ /D. Dickson Ë ATEfi VE GÜNEfi/I. Murdoch Ë OTOR TE/R. Sennett Ë TOTAL TAR ZM/S. Tormey Ë SLAM IN B L NÇALTINDA KADIN/F. Ayt Sabbah Ë MEDYA VE DEMOKRAS /J. Keane Ë ÇOCUK HAKLARI/Der: B. Franklin Ë ÇÖKÜfiTEN SONRA/Der: R. Blackburn Ë SINIRLARI YIKMAK/M. Mellor Ë KAP TAL ZM, SOSYA- L ZM, EKOLOJ /A. Gorz Ë AVRUPAMERKEZC L K/S. Amin Ë AHLÂK VE MODERNL K/R. Poole Ë GÜNDEL K HAYAT KILAVU- ZU/S. Willis Ë S V L TOPLUM VE DEVLET/Der: J. Keane Ë TELEV ZYON: ÖLDÜREN E LENCE/N. Postman Ë MODERNL N SONUÇLARI/A. Giddens Ë DAHA AZ DEVLET DAHA ÇOK TOPLUM/R. Cantzen Ë GELECE E BAKMAK/M. Albert - R. Hahnel Ë MEDYA, DEVLET VE ULUS/P. Schlesinger Ë MAHREM YET N DÖNÜfiÜMÜ/A. Giddens Ë TAR H VE T N/J. Kovel Ë ÖZ- GÜRLÜ ÜN EKOLOJ S /M. Bookchin Ë DEMOKRAS VE S V L TOPLUM/J. Keane Ë fiu HA N KALPLER M Z/R. Coward Ë AK- LA VEDA/P. Feyerabend Ë BEY N FAL fiebekes /A. Mattelart Ë KT SAD AKLIN ELEfiT R S /A. Gorz Ë MODERNL N SI- KINTILARI/C. Taylor Ë GÜÇLÜ DEMOKRAS /B. Barber Ë ÇEK RGE/B. Suits Ë KÖTÜLÜ ÜN fieffafli I/J. Baudrillard Ë ENTELEKTÜEL/E. Said Ë TUHAF HAVA/A.Ross Ë YEN ZAMANLAR/S. Hall-M. Jacques Ë TAHAKKÜM VE D REN fi SANAT- LARI/J.C. Scott Ë SA LI IN GASPI/I. Illich Ë SEVG N N B LGEL /A. Finkielkraut Ë K ML K VE FARKLILIK/W. Connolly Ë ANT POL T K ÇA DA POL T KA/G. Mulgan Ë YEN B R SOL ÜZER NE TARTIfiMALAR/H. Wainwright Ë DEMOKRAS VE KAP - TAL ZM/S. Bowles-H. Gintis Ë OLUMSALLIK, RON VE DAYANIfiMA/R. Rorty Ë OTOMOB L N EKOLOJ S /P. Freund-G. Martin Ë ÖPÜfiME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ÜZER NE/A. Phillips Ë MKÂNSIZIN POL T KASI/J.M. Besnier Ë GENÇLER Ç N HA- YAT B LG S EL K TABI/R. Vaneigem Ë EKOLOJ K B R TOPLUMA DO RU/M. Bookchin Ë DEOLOJ /T. Eagleton Ë DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRK YE/A. nsel Ë AMER KA/J. Baudrillard Ë POSTMODERN ZM VE TÜKET M KÜLTÜRÜ/M. Featherstone Ë ERKEK AKIL/G. Lloyd Ë BARBARLIK/M. Henry Ë KAMUSAL NSANIN ÇÖKÜfiÜ/R. Sennett Ë POPÜLER KÜL- TÜRLER/D. Rowe Ë BELLE N Y T REN TOPLUM/R.Jacoby Ë GÜLME/H. Bergson Ë ÖLÜME KARfiI HAYAT/N. O. Brown Ë S V L TAATS ZL K/Der.: Y. Coflar Ë AHLÂK ÜZER NE TARTIfiMALAR/J. Nuttall Ë TÜKET M TOPLUMU/J. Baudrillard Ë EDE- B YAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataille Ë ÖLÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard Ë ORTAK B R fieyler OLMAYANLA- RIN ORTAKLI I/A. Lingis Ë VAK T ÖLDÜRMEK/P. Feyerabend Ë VATAN AfiKI/M. Viroli Ë K ML K MEKÂNLARI/D. Morley-K. Robins Ë DOSTLUK ÜZER NE/S. Lynch Ë K fi SEL L fik LER/H. LaFollette Ë KADINLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTU- BU GÖNDERMEZLER?/D. Leader Ë DOKUNMA/G. Josipovici Ë T RAF ED LEMEYEN CEMAAT/M. Blanchot Ë FLÖRT ÜZER - NE/A. Phillips Ë FELSEFEY YAfiAMAK/R. Billington Ë POL T K KAMERA/M. Ryan-D. Kellner Ë CUMHUR YETÇ L K/P. Pettit Ë POSTMODERN TEOR /S. Best-D. Kellner Ë MARKS ZM VE AHLÂK/S. Lukes Ë VAHfiET KAVRAMAK/J.P. Reemtsma Ë SOSYOLOJ K DÜfiÜNMEK/Z. Bauman Ë POSTMODERN ET K/Z. Bauman Ë TOPLUMSAL C NS YET VE KT DAR/R.W. Connell Ë ÇOKKÜLTÜRLÜ YURTTAfiLIK/W. Kymlicka Ë KARfiIDEVR M VE SYAN/H. Marcuse Ë KUSURSUZ C NAYET/J. Baudrillard Ë TOPLUMUN McDONALDLAfiTIRILMASI/G. Ritzer Ë KUSURSUZ N H L ST/K.A. Pearson Ë HOfiGÖRÜ ÜZER NE/M. Walzer Ë 21. YÜZYIL ANARfi ZM /Der.: J. Purkis & J. Bowen Ë MARX IN ÖZGÜRLÜK ET /G. G. Brenkert Ë MEDYA VE GAZETEC - L KTE ET K SORUNLAR/Der.: A. Belsey & R. Chadwick Ë HAYATIN DE ER /J. Harris Ë POSTMODERN ZM N YANILSAMALA- RI/T. Eagleton Ë DÜNYAYI DE fit RMEK ÜZER NE/M. Löwy Ë ÖKÜZÜN A SI/B. Sanders Ë TAHAYYÜL GÜCÜNÜ YEN DEN DÜfiÜNMEK/Der.: G. Robinson & J. Rundell Ë TUTKULU SOSYOLOJ /A. Game & A. Netcalfe Ë EDEPS ZL K, ANARfi VE GER- ÇEKL K/G. Sartwell Ë KENTS Z KENTLEfiME/M. Bookchin Ë YÖNTEME KARfiI/P. Feyerabend Ë HAK KAT OYUNLARI/J. Forrester Ë TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?/P. Connerton Ë ÖLME HAKKI/S. nceo lu Ë ANARfi ZM N BUGÜNÜ/Der.: Hans-Jürgen Degen Ë MELANKOL KADINDIR/D. Binkert Ë S YAH AN LAR I-II/J. Baudrillard Ë MODERN ZM, EVRENSELL K VE B - REY/fi. Benhabib Ë KÜLTÜREL EMPERYAL ZM/J. Tomlinson Ë GÖZÜN V CDANI/R. Sennett Ë KÜRESELLEfiME/Z. Bauman Ë ET E G R fi/a. Pieper Ë DUYGUÖTES TOPLUM/S. Mestroviç Ë EDEB YAT OLARAK HAYAT/A. Nehamas Ë MAJ/K. Robins Ë MEKÂNLARI TÜKETMEK/J. Urry Ë YAfiAMA SANATI/G. Sartwell Ë ARZU ÇA I/J. Kovel Ë KOLONYAL ZM POST- KOLONYAL ZM/A. Loomba Ë KREfiTEK YABAN /A. Phillips Ë ZAMAN ÜZER NE/N. Elias Ë TAR H N YAPISÖKÜMÜ/A. Munslow Ë FREUD SAVAfiLARI/J. Forrester Ë ÖTEYE ADIM/M. Blanchot Ë POSTYAPISALCI ANARfi ZM N S YASET FELSEFES /T. May Ë ATE ZM/R. Le Poidevin ËAfiK L fik LER /O.F. Kernberg Ë POSTMODERNL K VE HOfiNUTSUZLUKLARI/Z. Bauman Ë ÖLÜMLÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE D ER HAYAT STRATEJ LER /Z. Bauman Ë TOPLUM VE B L NÇDIfiI/K. Leledakis Ë BÜYÜSÜ BOZULMUfi DÜNYAYI BÜYÜLEMEK/G. Ritzer Ë KAHKAHANIN ZAFER /B. Sanders ËEDEB YATIN YARATILIfiI/F. Dupont Ë PARÇALANMIfi HAYAT/Z. Bauman Ë KÜLTÜREL BELLEK/J. Assmann Ë MARKS ZM VE D L FELSEFES /V. N. Voloflinov Ë MARX IN HAYALETLER /J. Derrida Ë ERDEM PEfi NDE/A.MacIntyre Ë DEVLET N YEN DEN ÜRET M /J. Stevens Ë ÇA DAfi SOSYAL B L MLER FELSEFES /B. Fay Ë KARNAVALDAN ROMANA/M. Bakhtin Ë P YASA/J. O Neill Ë ANNE: MELEK M, YOSMA MI?/E.V. Welldon Ë KUTSAL NSAN/G. Agamben Ë B L NÇALTINDA DEVLET/R. LourauË YAfiADI IMIZ SEFALET/A. Gorz Ë YAfiAMA SANATI FELSEFES /A. Nehamas Ë KORKU KÜLTÜRÜ/F. Furedi Ë E T MDE ET K/F. Haynes Ë DUYGUSAL YAfiANTI/D. Lupton Ë ELEfiT REL TEOR /R. Geuss Ë AKT V ST N EL K TABI/R. Shaw Ë KARAKTER AfiINMASI/R. Sennett Ë MODERNL K VE MÜPHEML K/Z. Bauman Ë NIETZSCHE: B R AHLÂK KARfiITININ ET /P. Berkowitz Ë KÜLTÜR, K ML K VE S YASET/Nafiz Tok Ë AYDINLANMIfi ANARfi /M. Kaufmann Ë MODA VE GÜNDEMLER /D. Crane Ë B L M ET /D. Resnik Ë CEHENNEM N TAR H /A.K. Turner Ë ÖZGÜRLÜKLE KALKINMA/A. Sen Ë KÜRESELLEfiME VE KÜLTÜR/J. Tomlinson Ë S YASAL KT SADIN ABC si/r. Hahnel Ë ERKEN ÇÖKEN KARANLIK/K.R. Jamison Ë MARX VE MAHDUMLARI/J. Derrida Ë ADALET TUTKUSU/R.C. Solomon Ë HACKER ET /P. Himanen Ë KÜLTÜR YORUMLARI/Terry Eagleton Ë HAYVAN ÖZGÜRLEfiMES /P. Singer Ë MODERNL N SOSYOLOJ S /P. Wagner Ë DO RUYU SÖYLEMEK/M. Foucault Ë SAYGI/R. Sennett Ë KURBANSAL SUNU/M. Baflaran Ë FOUCAULT NUN ÖZGÜRLÜK SERÜVEN /J. W. Bernauer Ë DELEUZE & GUAT- TARI/P. Goodchild Ë KT DARIN PS fi K YAfiAMI/J. Butler Ë Ç KOLATANIN GERÇEK TAR H /S.D. Coe & M.D. Coe Ë DEVR M N ZAMANI/A. Negri Ë GEZEGENGESEL ÜTOPYA TAR H /A. Mattelart Ë GÖÇ, KÜLTÜR, K ML K/I. Chambers Ë ATEfi ve SÖZ/G.M. Ramírez Ë M LLETLER VE M LL YETÇ L K/E.J. Hobsbawm Ë HOMO LUDENS/J. Huizinga Ë MODERN DÜfiÜNCEDE KÖTÜLÜK/S. Neiman Ë ÖLÜM VE ZAMAN/E. Lévinas Ë GÖRÜNÜR DÜNYANIN Efi /K. Silverman Ë BAKUN- IN DEN LACAN A/S. Newman Ë ORTAÇA DA ENTELEKTÜELLER/J. Le Goff Ë HAYAL KIRIKLI I/Ian Craib Ë HAK KAT VE HAK KATL L K/B. Williams Ë RUHUN YEN HASTALIKLARI/J. Kristeva Ë fi RKET/J. Bakan Ë ALTKÜLTÜR/C. Jenks Ë B R A LE C NAYET /M. Foucault Ë YEN KAP TAL ZM N KÜLTÜRÜ/Richard Sennett Ë
Aldo Giorgio Gargani için
TEfiEKKÜR Bafl ndan beri bu kitap fikrini benimseyen Richard Rorty ve Gianni Vattimo ya, Paris te tüm bir sabah diyalog bölümünü oluflturan sorular m yan tlamaya ay rd klar için minnettarl m ifade etmek istiyorum. Ayr ca yay mlanma süreci s ras ndaki ifl arkadafll klar için Columbia University Press çal flanlar na, özellikle Wendy Lochner, Michael Haskell ve Jennifer Crewe e teflekkürlerimi iletmeliyim. Son olarak, tüm metni gözden geçiren ve önemli de ifliklikler öneren Ugo Ugazio ve William McCuaig a da flükranlar m sunmak isterim. Richard Rorty nin metni, Dinsel Zümre Karfl tl ve Ateizm ilk olarak, Mark Wrathall ün editörlü ünü yapt Religion After Metaphysics (Cambridge: Cambridge University Press, 2002, 37-46) içinde yay mland. Gianni Vattimo nun metni, Yorum Ça, Santiago Zabala taraf ndan çevrildi. Diyalog, Metafizikten Sonra Dinin Gelece i Nedir? 16 Aral k 2002 tarihinde Paris te gerçekleflti. SANTIAGO ZABALA
çindekiler G R fi: Teistleri ve Ateistleri Olmayan Bir Din...9 Santiago Zabala I. D NSEL ZÜMRE KARfiITLI I VE ATE ZM...32 Richard Rorty II. YORUM ÇA I...45 Gianni Vattimo
D YALOG...57 Metafizikten Sonra Dinin Gelece i Nedir? Richard Rorty, Gianni Vattimo ve Santiago Zabala D Z N...86
Girifl Teistleri ve ateistleri olmayan bir din Santiago Zabala nsani meseleler konusunda yaflamsal ahlâki ve tinsel bir ideal olarak demokratik idealin gerçeklefltirilmesinin, do aüstü H ristiyanl n ba land temel bölünme düflüncesinden vazgeçifl olmadan nas l mümkün olabilece ini anlayam yorum. John Dewey, A Common Faith, 1934 Daha do rusu dinin gelece inin, insani ç karlar n dayan flmas na özgü yaflamsal bir düflünce yaratacak ve bu düflünceyi bir gerçeklik haline getiren eylemi esinleyecek insani deneyim ve insani iliflkilerin olabilirli ine duyulan bir inanc n gelifltirilmesi olana yla ba lant l oldu unu önerece- im. John Dewey, What I Believe, 1930 Tanr lar n arabulucular olmadan kendilerini iffla etmedikleri ilk ça lara özgü çoktanr c l n aksine, H ristiyan Tanr s kelam n do rudan müminler toplulu una ba fllam fl, sadece Dünya Resimleri Ça n [ Age of World-Picture ] de il, ayr ca iki kültür ça n da kurmufltur. ki kültür, bilim ile din aras ndaki münakafladan bafllayarak Bat kültürünü do a bilimleri ile insan bilimleri, ateizm ile teizm, analitik felsefe ile Avrupa felsefesi aras nda karfl t taraflara bölegelmifltir. Bugün, bu iki kültür ça - n n sonuna ulaflt m zda, dini kesinlikle tasfiye etmifl olduklar -
na inan lan pozitivist bilimcilik ve Marksizm gibi felsefi kuramlar n çözülüfllerine tan k oluyoruz. Modernite sonras nda, dini reddeden bir ateist olmak ile bilimi reddeden bir teist olmak aras nda seçim yapma zorunlulu unu dayatan güçlü felsefi nedenler art k mevcut de ildir. Metafizi in yap sökümü, Bat gelene- imizi karakterize etmifl bu ikiliklerin olmad bir kültürün zeminini haz rlam fl bulunuyor. Postmodern durumda, art k kendini Platonik hareketsiz Tanr imaj üzerine modellendirmek durumunda olmayan inanç, bu ikilikleri aralar nda herhangi bir çat flma nedeni tan maks z n massediyor. Üçüncü biny lda dinin yeniden do uflu, terorizm ya da ekolojik felaket gibi benzeri görülmemifl küresel tehditlerle de il, aksine Tanr n n ölümüyle, di er bir deyiflle Bat uygarl n n geliflti i sürecin merkezinde yer alan kutsal n sekülerleflmesi temelinde gerçeklefliyor. E er Tanr n n ölümünden ya da metafizi in yap sökümünden sonra felsefenin görevi, fleyleri yeniden dikiflleyerek birlefltirmek ise, o zaman sekülerleflme modern Avrupa felsefesinin kendi dinsel geçmifline, yaln zca aflma ve emansipasyonu de il, muhafazay da içeren bir iliflki içinde ba lan fl na tan kl k etmek anlam na gelir. Ça dafl teolojiye hâkim görüflün aksine, Tanr n n ölümü anti-h ristiyan de il post-h ristiyan bir olgudur; sekülarizasyonun teolojik söylemin bütünü için norm haline geldi- i, Tanr n n ölümüne dayal post-h ristiyan zamana geçmifl bulunuyoruz. Richard Rorty ve Gianni Vattimo nun zay f düflüncesi içinde, yeni din sonras kültür, yani Bat ontolojisinin yap sökümünden sonra dinin gelece i biçimlenmeye bafll yor. Michael Theunissen in belirtti i gibi, ça dafl felsefede Rorty, Kuzey Amerika n n ampirizm sonras pragmatizmini, Vattimo ise Latin Avrupa n n postmodern yönelimini temsil ediyor. Rorty ve Vattimo, John Dewey in yeni-pragmatizminden ve Hans-Georg Gadamer in hermenöti inden sadece insan bilimlerine özgü nesnel kendini-anlama elefltirisini de il, kültür kavram n da (Bildung) 10
al yorlar. Rorty ve Vattimo ya göre kültür art k, bir soyaçekim varsay m ndan kaynaklanm yor; kültür, kuflaktan kufla a geçen bilgi idealinin yerini alarak, varoluflsal bir özyarat mla sonuçlanan, her dem yeni bir kendini-betimleme iflleminden kaynaklan - yor. Zay f düflünce, metafizi i alt etmeye yönelik bir ça r d r; zay f düflünce, metafizi i, Hegelci Aufhebung tan farkl bir karfl l kl l k iliflkisi içine sokarak alt etmeye çal fl yor; çünkü yenilik, koflulland rma ya üstün gelmektedir. Ebedi ve ezeli olan ile geçici olan aras ndaki, gerçek olan ile görünür olan aras ndaki, Varl k ile olufl aras ndaki teolojik ve Platonik ayr m n üstesinden gelme, kendini tanr sal bir ikameye emanet etme ile kendini bireysel tercihlere emanet etme aras ndaki bir orta yoldur: Bu yol, eski Avrupal Varl k kavram n ve ontolojik statü fikrini zay flatmak ve feshetmekten olufluyor. Bu yeni, zay f düflünce yolu alternatif yönler açmakla kalm yor, gelene i de yeniden ele geçiriyor: Mümin ile Tanr aras ndaki iliflki, erkle yüklü olarak de il, aksine Tanr n n tüm erkini insana devretti i daha yumuflak bir iliflki olarak tasavvur ediliyor. Rorty nin kendisi de, Gelecek bir Gadamer ci kültürde, insanlar, Galileo nun Aristoteles e göre, Blake in Milton a göre, Dalton un Lukretius a göre ve Nietzsche nin Sokrates e göre yaflamas anlam nda, bir di erine göre yaflam sürdürmeyi dileyeceklerdir diyor. Halefler ile selefler aras ndaki iliflki, Gianni Vattimo nun vurgulad gibi, üstesinden gelme ye (Überwindung) özgü erkle yüklü iliflki olarak de il, yeni amaçlar a (Verwindung) dönmenin daha yumuflak iliflkisi olarak tasavvur edilecektir. 1 Tarihsel olarak Tanr figürünün tafl d a rl k, felsefenin yap sökümsel jesti sayesinde ortadan kald r lamayaca için, en iyisi bu a rl n tarihsel etkisini kabul edelim ve uygun ironiyle onun mevcudiyetini yeniden düflünelim. 1. R. Rorty, Being That Can Be Understood Is Language, London Review of Books 22, no. 6 (16 Mart 2000): 25. Almanca Überwindung terimiyle, metafizi- in alt edilmesi ni anlamal y z; ve Verwindung terimiyle de, Rorty nin hakl olarak söyledi i gibi, yeni amaçlara dönme ya da aflma, bükme, kendimizi metafizi e teslim etmemiz ve metafizi in ironik kabulü anlafl lmal d r. 11
Rorty ve Vattimo insanl n Ayd nlanma öncesinde Tanr ya karfl, Ayd nlanma dan sonra ise akla karfl da ödevleri oldu u gerçe inden yola ç k yorlar. Ne var ki, gerek nanç Ça gerekse Ak l Ça yanl fl yollara sapt lar; fleylerin hakiki do as - n kavramay beceremedikleri için de il, insanl n bu s rada daha büyük mutluluk amac yla üretmifl oldu u yeni yaflam formlar n n önemini hesaba katmad klar için. Bu kitap insanl n, Yorum Ça na girmifl oldu u görüflünden yola ç k yor; bu ça da s rf bilime, felsefeye ya da dine ait olmayan kayg lar düflünceye hâkim olmaya bafllad lar. Rorty ve Vattimo nun bafllatt klar yeni diyalog kültürü bizleri, bir yandan girifltikleri mevcudiyet metafizi ine yönelik sert yap söküm aç s ndan Friedrich Nietzsche, Martin Heidegger ve Jacques Derrida y izlemeye davet ederken, öte yandan ayn metafizi in ötesine geçmeleri bak m ndan John Dewey, Benedetto Croce ve Hans-Georg Gadamer i izlemeye ça r yor. Bu iki grup aras ndaki fark, bir ö reti sorunundan ziyade bir mizaç ve vurgu sorunudur. Bu iki grup düflünürü birlefltiren fley, varl k ile hiçlik, dil ile gerçeklik ve Tanr ile varoluflu hususundaki felsefi sorunlar n anlams z olduklar na yönelik kanaatleridir; çünkü bu sorunlar felsefenin tarihten ba ms z olarak uygulanabilece ini varsay yorlar; bu iki grubu birlefltiren bir baflka nokta ise, flimdiki ilerleme tarz m z incelemenin, insani ilerlemeye özgü tüm mümkün tarzlar n yap s na dair bir anlay fl sa layabilece idir. Tüm bu felsefeciler aç s ndan nesnellik, insani alan aflan bir fleyin do ru temsili de il, insanlar n kendi aralar ndaki özneleraras lingüistik konsensüs sorunudur. Metafizi in sonundan sonra felsefi araflt rman n nihai hedefi art k, bizlerden ba ms z olarak var olan bir fleyle temas kurmak de il Bildung tur, yani kiflinin bitip tükenmez oluflum halidir. Metafizi in afl lmas yoluyla felsefenin yenilenmesi, deneyimimizin yap land formun lingüistik a priori oldu u anlam nda lingüistik bir sonuca ulaflmaktad r. fiayet bu deneyim esas nda lingüistik ise ve varoluflumuz esas nda tarihsel ise, o zaman katiyen di- 12
lin üstesinden gelinemez ve gerçeklik olarak bütün e ulafl lamaz. Tarihsel yerleflmifllikten, tarihin d fl ndaki bir duruma geçifl, dilin kendi tarihselli i taraf ndan imkâns zlaflt r l r. Dilin tarihselli i, yorum düzleminde geliflir; bu düzlemde, lingüistik olgulardan baflka bir olgu yoktur. Hermenötik diyor Vattimo, yüzy l sonu hümanist kültürün ve genel olarak insan bilimlerinin koiné sinden daha fazlad r; ayr ca hakiki bir edimsellik ontolojisi dir, dünyan n asl nda giderek daha fazla yorumlar oyunu halinde çözüldü- ü geç-modern dünyan n bir felsefesidir. Güvenilir bir tarihsel proje olarak varsay ld ölçüde hermenötik, fley ve veri, Gegenständigkeit olarak de il de giderek insan dilinin hakikati olarak varl n kendini verme istidad n etkin flekilde kavramaktad r. Bu çizgiyi izledi inde etik tercihlerin temelini de keflfetmekte ve kendisini hakiki bir elefltirel teori olarak sunmaktad r. 2 Yap söküm sözcü ü, katmanl metafizik gelene imizin bütün yetene ini s namaktad r. Esas olarak Nietzsche, Heidegger ve Derrida taraf ndan uygulanan bu yap söküm, Bat ontoloji tarihinin, di er bir deyiflle, Parmenides ten Nietzsche ye dek uzanan, Varl k n varl klar la özdefllefltirildi i Bat metafizi ine ait olan düflünce tarihinin, y k c flekilde kayna na dek izlenmesinden oluflmaktad r. Bu yap söküm, düflünce tarihine ait spekülatif bir hat rlay fl gerekli k lmaktad r; bu hat rlay fl, Varl k n çeflitli kavramlar n tarihte ortaya ç kt klar kavramsal matrisle iliflkilendirerek, görecelefltirmeyi de il, aksine bu kavramlar ba layan, Heidegger in Varl k n yazg s ya da tarihi ad n verdi- 2. G. Vattimo, Gadamer and the Problem of Ontology, Gadamer s Century: Essays in Honor of Hans-Georg Gadamer, der. J. Malpas, U. Arnswald ve J. Kertscher, (Cambridge, Mass.: The MIT Press, 2002), 305-6. Rorty ve Vattimo, hermenöti in, metafizik taraf ndan terk edilen bofllu un, bir baflka temelci felsefe taraf ndan doldurulmas n önledi ini ve bilhassa felsefi araflt rman n amac n n art k bizden ba ms z olarak varolan bir fleyle de il, sadece kendimizin oluflumuyla, Bildung ile temas kurmak oldu unu düflünüyorlar. Felsefe için hermenöti in anlam hususunda do ru bir tahlil için bkz R. Rorty, Philosophy and the Mirror of Nature (Princeton, N.J: Princeton University Press, 1979); ve G. Vattimo, Beyond Interpretation: The Meaning of Hermeneutics for Philosophy, çev. David Webb (Cambridge: Polity Press, 1997). 13
i ortak bir düflünce çizgisini ay rmay amaçlamaktad r. Sezgisel kan t olarak hakikatin bu yap sökümü, bilhassa sözmerkezcili in [logosantrizm] sonunu temsil etmektedir; Varl k s n rl bir özne için edinilebilir k lmaya kabil Logos un enkarnasyonlar olarak mevcudiyete ve sese metafizik düflünce taraf ndan verilen ayr cal n sonunu. Metafizi e yap lan bu yap sökümsel sald r s ras nda insanl k lavuzsuz b rakan ve gerçeklefltirilmesi mümkün olmayan bir durumu ideallefltirerek sona eren, yarg n n bir tür ask ya al nmas ya da epokhe * durumu her zaman hissedilmifltir. Rorty ve Vattimo aç s ndan, metafizi in yap sökümüne katk da bulunan tarihsel olaylar nelerdir? Frans z Devrimi (dayan flma), H ristiyanl k (iyilikseverlik) ve romantizm (ironi). Bu üç olay sayesinde insan n tinsel ilerlemesi, ço unlukla, daha genifl, daha özgür olan ve bilhassa gelifltirdi i kimli i kaybetme korkusu olmayan bir ben yarat m na ba l d r. Herhangi bir metafizik kültür olmadan, gayri insani güçlere ya da kuvvetlere yönelik inanç kültürü olmadan, bafl m z n çaresine bakmay baflard - m z anda tam siyasal olgunlu a eriflirece imizi ileri sürmek, Dewey in erdemiydi. Ancak Frans z Devrimi nden sonrad r ki insanlar giderek kendi güçlerine güvenmeyi ö rendiler; Dewey, insanlara kendilerine güvenmeyi ö reten dine sevgi dini ad n verdi ( korku dini nin tam karfl t ), çünkü bu dini, somut flekilde demokrasiye kat lan yurttafl n durumundan ay rt etmek imkâns zd r. Kendimize H ristiyan diyemeyiz derken Croce, kendi aç - s ndan, günümüzün seküler kültürü içinde H ristiyan dogma ve eti inin zorunlu mevcudiyetini vurguluyordu. Bu tutum, sekülerleflmenin Bat n n dinsel gelene ini nas l tüketmifl oldu unu kabul etmekten baflka bir fley de ildir. Croce bize, sekülerleflmifl dünyaya, zay f kimliklerle, H ristiyanl n bize b rakm fl oldu u dogma miras n n birbirine kar flt bir dünya olarak bakmay ö - * Husserl fenomenolojisinde, dünyadaki varl k sav n n paranteze al nmas. (ç.n.) 14
retti; di er bir deyiflle bizler H ristiyanl k sayesinde ateistiz. Son olarak Gadamer, bilginin yerini Bildung un (benlik oluflumu ya da insan n zihni ve ahlâki geliflmesi ), di er bir deyiflle her fleyin bilimsel olarak aç klanmay gerektirmedi i bir yenilenmifl fark ndal n ald, ça dafl bir diyalog ve kaynaflma kültürünü betimlemektedir. Bu aç dan, din, evrensel bir ethos * haline, sadece hermenöti in de il, demokrasinin de önvarsay m n oluflturan bir dogma karfl t tutum haline gelmektedir. Kendi laik görevi arac l yla H ristiyanl k, evrensel bir dine dönüflebilir ve sivil hayat n yenilenmesini destekleyebilir. Nesnel tin tarihi, Nietzsche, Heidegger ve Derrida ya nazaran, Dewey, Croce ve Gadamer de kendisine daha güvenilir savunucular bulmufltur; sonuncular sayesinde maskeler ve dogmatizm olmadan din kendi rolünü üstlenebilmekte; mutlak olan art k amaçlamadan, bilimin ve siyasetin yan bafl nda modern dünyada kendi yerini bir kez daha alabilmektedir. 3 * Bir halka ya da toplulu a özgü tin, hâkim olan duygu atmosferi; bir kurumun ya da sistemin özelli i. (ç.n.) 3. Rorty, teolojik ile felsefi kanaatler aras ndaki bu analojide srar ediyor; çünkü Rorty, Bat Rasyonalist Gelene ini, Bat Tektanr c Gelene inin seküler bir versiyonu; Heidegger in onto teoloji olarak tan mlad en son bükülme olarak anl yor: Biz pragmatistler, kendinde fley olarak Mutlak Hakikate ve Gerçekli e dair bulan k görüflü, Ayd nlanma n n Tanr sal Gazab ve Tanr sal Yarg y ele al fllar gibi ele al yoruz... Dewey, bu ayr mlar n kendi dönemlerinde, bize bir hayli yard m dokundu unu itiraf etmekten mutluluk duyuyordu. Kendi zamanlar nda bu ayr mlar, ne kafa kar fl kl klar ne bask c yöntemler ne de mistifikasyonlard. Aksine, Yunanl düflünürlerin sosyal koflullar, ço u kez daha iyileriyle de- ifltirmek için kulland klar araçlard. Ne var ki birkaç bin y l boyunca bu araçlar, yararl l klar n sürdürdü. Dewey, t pk H ristiyanlara, Akide cümlelerinin nesnel gerçekli e tekabül edip etmedi ini sorma ihtiyac n n yetersiz gelmesi gibi, bir bütün olarak uygarl a da, farz edilen mutlak hakikatlere inanma zorunlulu unun yetersiz gelebilece ini düflünüyordu. Dewey Hegel den, Hegel in kendi pitoresk, fakat modas geçmifl, Tarihin sonunda özne ve nesnenin birli i hikâyesini de kapsayacak flekilde her fleyi tarihsellefltirmeyi ö rendi. Marx gibi Dewey de, Hegel in Mutlak Tin mefhumunu b rakt, fakat özgürleflme araçlar olarak bafllayan fikirlerin ve hareketlerin genellikle, zaman içerisinde bask araçlar na Dewey in uzlafl m kabu u olarak tan mlad parçalara dönüflmüfl olduklar hususundaki Hegel in kavray fl ndan vazgeçmedi. R. Rorty, Truth and Progress (Cambridge: Cambridge University Press, 1998), 76-78. 15
Rorty nin yeni-pragmatizmi ve Vattimo nun hermenöti ine ait zay f düflünce, metafizi in yap sökümü görevini miras almaktad r: Zay f düflünce taraf ndan iflletilen Verwindung, üstesinden gelinmifl bir hastal n nekahet s ras nda da mevcut olmas gibi, metafizik gelene in bükülen bir süreklili ini ya da izini sürmeyi amaçl yor. 4 Yap söküm ile hermenötik aras ndaki fark, tamam yla bu üstesinden gelme kipinde yatmaktad r: Ya biri, geçmiflimize dair geriye hiçbir fley kalmad n kan tlayarak geçmifl metafizi i ele al yor ya da di eri bu üstesinden gelmenin, metafizik geçmiflin bir yeniden canland r lmas oldu unu kabul ederek, geçmifl metafizi i ele al yor. Bilim, felsefe ve teolojinin yönetti i günümüz kültürünün nas l da gittikçe daha az keflif- 4. Metafizik alt edilemedi i, überwunden, sadece afl ld, ironik olarak kabul edildi i ya da verwunden oldu u zaman, felsefe zay f düflünce ye, hâlâ nesnelere gönderme yapan terminolojilerin zay flamas na dönüflüyor. Vattimo, zay f düflünce nin sadece, kendi s n rlar n n daha fazla fark nda olan, küresel ve metafizik görüfllere yönelik iddialar ndan vazgeçen bir düflünme ideas olmad n, ayr ca bilhassa metafizi in sonu ça nda Varl k n kurucu karakteri olarak bir zay flama kuram oldu unu da belirtiyor: Do rusu Heidegger in nesnelci metafizik elefltirisi, metafizi in daha yeterli bir (halen bir nesne olarak düflünülen) Varl k kavram yla yer de ifltirilmesi yoluyla öteye tafl namazsa, Varl k, nesnenin özelli i olan mevcudiyetle özdefl de ilmifl gibi düflünülmek zorunda kalacakt r. G. Vattimo, Belief, çev. Luca D Isanto ve David Webb (Stanford, Calif.: Stanford University Press, 1999), 35. Rorty, Vattimo nun denemelerinin, bir grup ça dafl talyan felsefecisinin tan mlad gibi zay f düflünce nin ça dafl kültürün radikal bir elefltirisine giriflmeyen, ça dafl kültürü yeniden kurmaya ya da yeniden harekete geçirmeye kalk flmayan; fakat hat rlat c fleyleri bir araya getiren ve baz ilginç ihtimaller öneren felsefi düflünüm örnekleri olarak okunmas gerekti ini söylemekle kalm yor (R. Rorty, Essays on Heidegger and Others [Cambridge: Cambridge University Press, 1991], 6), ayr ca flunlar ilave ediyor: Her zaman flu ya da bu resim taraf ndan tutsak al naca z; çünkü bu, dilden ya da metaforlardan asla kaçamayaca m z asla Tanr yla ya da Gerçekli in As l Do as yla yüz yüze gelemeyece imizi söylemektir sadece. Oysa eski resimlerin, yeni resimlerin çizimiyle önlenebilen dezavantajlar olabilir. Dewey, önyarg ve bofl inançtan kurtulman n, gerçekli in d fl görünüflünden kaçmak de il, eski ihtiyaçlar n tatmininden, yeni ihtiyaçlar n tatminine do ru kaçmak oldu unu düflünüyordu. Bu, karanl ktan ayd nl a do ru ilerleme de il, bir olgunlaflma süreciydi. Bu aç dan, Bat Rasyonalist Gelene inden kaç fl asl nda, hatadan hakikate do ru bir kaç fl olacakt r; fleylerin göründü ü tarzdan fleylerin asl nda olduklar tarza do ru bir kaç fl olmayacakt r. Rorty, Truth and Progress, 80. 16