UJET, c., s., 6 UJET, v., n., 6 N: 7-96 (Elektronik LOGAİTMİ UETLENDİİCİLELE GEÇELEŞTİİLEN ANALOG AEÖ ALC Erdem ÖZÜTÜ Uludağ Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Elektrik-Elektronik Mühendisliği Bölümü, BUA ozuturk@uludag.edu.tr (Geliş/eceived:..; abul/accepted in evised Form:.. ÖZ: Birçok uygulamada bir sayıya karşılık gelen elektrik geriliminin karekökünü almak gerekmektedir. Bu çalışmada böyle bir analog elektronik hesaplayıcının tasarımı ve bilgisayar ortamında benzetimi yapılmaktadır. Devre kaskat bağlı bir logaritmik kuvvetlendirici ve bir antilogaritmik kuvvetlendiriciden meydana gelmektedir. Devrede yer alan devre elemanlarının değerleri, çıkış geriliminin devreye uygulanan giriş geriliminin karekökü olmasını sağlayacak şekilde uygun seçilmiştir. Tasarlanan devrenin başarımı değişik giriş gerilimi değerleri için incelenmektedir. Daha doğrudan bir yöntem olması nedeniyle böyle bir analog karekök alıcı devre dijital karekök alıcı devrelere göre daha hızlı işlem yapmaktadır. Anahtar elimeler: arekök alıcı, Logaritmik kuvvetlendirici, imülasyon Analogue quare oot Calculator Circuit Designed With Logarithmic Amplifiers ABTACT: n many applications, it has been necessary to calculate square roots of some numbers which are correspond to some voltages values. n this study such an analogue calculator has been designed and simulated in computer medium. Circuit consist of one logarithmic and one antilogarithmic amplifier connected in cascade. The component values of circuit chosen so that the output voltage of circuit is equal to square root of input voltage. The performance of designed circuit is investigated by applying different voltages to the input of circuit. uch as analogue square root calculator circuit is faster than the other digital square root calculator circuits. ey Words: quare root calculator, Logarithmic amplifiers, imulation GİİŞ (NTODUCTON Log/antilog kuvvetlendiriciler, bir analog giriş işaretinin sıkıştırılması (comprension/genişletilmesi (epansion, bir transdüserin sahip olduğu üstel veya logaritmik çıkışın doğrusallaştırılması ve analog hesaplama işlemleri gibi değişik yerlerde kullanılmaktadır. Aynı polariteli işaretler için logaritmik çarpıcı ve bölücü devreleri bunlardan birisidir ( Alçı ve ara,. Bu çalışmada ise log/antilog kuvvetlendiriciler karekök alma işlemi için kullanılmaktadır. Analog karekök alıcı devre bir logaritmik kuvvetlendiricinin çıkışına bir antilogaritmik kuvvetlendiricinin kaskat bağlanmasıyla elde edilmiştir. Aşağıda bu karekök alma işleminin nasıl gerçeklendiği öncelikle devrelerin çözümlenmesi yapılarak açıklanmaktadır. DO:.57/citech.669
E. ÖZÜTÜ Logaritmik uvvetlendirici (Logaritmic Amplifier Devrede kullanılan logaritmik kuvvetlendirici tranzistörlerle geliştirilmiş bir logaritmik kuvvetlendiricidir. Tranzistör karakteristiklerinin birbirine çok yakın olması için devredeki bütün tranzistörler eş (matched olmalıdır. Ayrıca tranzistörlerin hemen hemen aynı sıcaklıkta bulunmaları gerektiğinden devrede tranzistör olarak örneğin UA86 tümdevresi içindeki tranzistörler kullanılabilir. Logaritmik kuvvetlendirici devresi Şekil de gösterilmiştir (Türköz,, Pastacı, 998. Şekil. Tranzistörlerle geliştirilmiş logaritmik kuvvetlendirici.(logarithmic amplifier enhanced by transistors. Devredeki her iki tranzistörün tıkama yönündeki akımlarının eşit olduğu ve B<<C şartı göz önüne alınırsa A nin pozitif girişindeki gerilim, C BE ln ln ln BE T C T C T ( C olur (Pastacı, 998. gerilimi baz emetör gerilimleri arasındaki farka eşit olup, referans gerilime göre ihmal edilebilecek kadar küçüktür. Yani, T tranzistörünün baz gerilimi toprak potansiyeli seviyesindedir. B << C olduğundan, C = /, C = / ( olur (Pastacı, 998. A faz çevirmeyen bir kuvvetlendirici olduğundan çıkış gerilimi,
Logaritmik uvvetlendiricilerle Gerçekleştirilen Analog arekök Alıcı ( olur (Pastacı, 998. C ve C eşitlikleri yerine konulursa, ln( ln( T ( elde edilir (Pastacı, 998. Devrede kullanılan elemanlara göre ve değerleri şu şekilde hesaplanabilir: = k, = k, =,5k, = 9.5kΩ olmak üzere =,5 ve = olarak bulunur. Buradan = -,5ln ( (5 elde edilir. Devrede P potansiyometresi ile A in sıfırlaması yapılır. Daha sonra toplam devrenin sıfırlaması P potansiyometresi ile yapılır. Burada = için P potansiyometresi ile çıkış yani = yapılır. Antilogaritmik uvvetlendirici (Antilogarithmic Amplifier Logaritmik kuvvetlendiricisinin çıkışından alınan işaret antilogaritma devresinin girişine uygulanır. Şekil de antilogaritma devresi gösterilmiştir (Pastacı, 998. T tranzistörü sabit bir akım kaynağı olduğundan C akımı sabit olup referans gerilimine bağlıdır. A ve A ün pozitif ve negatif girişleri arasında gerilim farkı olmadığından ve kuvvetlendirici akım çekmediğinden T in baz ve kollektör gerilimleri birbirine eşittir. Yani, - = BE BE (6 yazılabilir (Pastacı, 998. Tranzistörler benzer olduğundan çok küçüktür ve yanında ihmal edilebilir. Buradan, C C (7 olur (Pastacı, 998. Girişteki gerilim bölücüden, C T ln (8 C elde edilir (Pastacı, 998. C ve C yerine konulursa;
E. ÖZÜTÜ Şekil. Antilogaritmik kuvvetlendirici. (Antilogarithmic amplifier ln( T (9 ep( ep( T ( olur (Pastacı, 998. Devrede kullanılan elemanlara göre ve şöyle hesaplanır: = k, = k, = 8Ω ve = 9,7k olmak üzere; = ve =. Buraya kadar incelenen devrelerden elde edilen bağıntılardan yararlanarak aşağıdaki işlemler yapılabilir: ep((ln( ln( ( ep( ep( ( ep(ln( ep(ln(,5 ( ( Yani devrenin çıkışından ölçülen gerilim doğrudan gerilimini vermektedir. Burada da dikkat edilmesi gereken husus devredeki 5k lık potansiyometre ile devrenin sıfırlamasının yapılmasıdır. Devrenin sıfırlamasının yapılabilmesi için = yapılır ve potansiyometre ile ( olacak şekilde çıkış gerilimi ayarlanır.
Logaritmik uvvetlendiricilerle Gerçekleştirilen Analog arekök Alıcı 5 Analog arekök Alıcı Devrenin Performans Analizi (Performance Analysis of quare oot Calculator Circuit Performans analizi devre Workbench programında simüle edilerek yapılmıştır. Devre önce ideal elemanlar seçilerek kurulmuştur. Logaritma alıcı devre kullanılmaya başlamadan önce sıfırlamasının yapılması gerekmektedir. Bunun için logaritmik kuvvetlendiricinin girişine gerilimi veren DC gerilim kaynağı bağlanır. kohm luk potansiyometre ayarlanarak logaritmik kuvvetlendirici çıkışına bağlı DC voltmetreden ln= olan a en yakın değer okunmaya çalışılır. Burada kurulan logaritmik kuvvetlendiricinin çıkışında a en yakın değer -.7m okunabilmiştir. Bu değer kohm luk potansiyometrenin % lük değeri için elde edilebilmiştir. Benzer şekilde antilogaritmik kuvvetlendiricinin de sıfırlamasının yapılması gerekmektedir. Bunun için antilogaritmik kuvvetlendiricinin girişi logaritmik kuvvetlendiricinin çıkışından ayrılarak toprağa kısa devre edilir. Bu şekilde antilogaritmik kuvvetlendiricinin girişine uygulanmış olur. Bu sefer 5kohm luk potansiyometre ayarlanarak antilogaritmik kuvvetlendiricinin çıkışına bağlı DC voltmetreden ln - = e karşılık gelen a en yakın değer elde edilmeye çalışılır. Burada potansiyometrenin %5 lik değeri için çıkışta. elde edilmiştir. ıfırlamalar yapıldıktan sonra antilogaritmik kuvvetlendiricinin girişi logaritmik kuvvetlendiricinin çıkışına bağlanmış ve logaritmik kuvvetlendiricinin girişindeki DC gerilim kaynağına değişik gerilim değerleri atayarak bunlara karşılık antilogaritmik kuvvetlendiricinin çıkışındaki gerilimler okunmuştur. İşlemsel kuvvetlendirici olarak çok bilinen ve günümüzde en çok kullanılan genel amaçlı işlemsel kuvvetlendirici olan 7 ve tranzistörlerin hepsi için de çok bilinen BC7 tranzistörü kullanılarak gerçekleştirilen pratik devrenin sıfırlaması da benzer şekilde yapılmıştır. Bu devrenin sıfırlanması esnasında kohm luk potansiyometrenin % lik değeri için logaritmik kuvvetlendiricinin çıkışında - 9.9m değerinde sıfıra en yakın değer ve 5kohm luk potansiyometrenin %5 lik değeri için antilogaritmik kuvvetlendiricinin çıkışında yine. değeri okunabilmiştir. ONUÇ (EULT İdeal işlemsel kuvvetlendirici ve ideal tranzistorlarla gerçekleştirilen ideal devre için ve 7 işlemsel kuvvetlendirici ve BC7 tranzistorlarıyla gerçekleştirilen pratik bir devre için elde edilen değerler Çizelge de gösterilmiştir. Tablo- deki değerlere bakıldığında ideal karekök alıcı devrenin pratik devreye nazaran daha iyi karekök aldığı yani teorik karekök değerlerine daha yakın karekök değerleri verdiği görülmektedir. arekök alıcı devrelerin girişine uygulanacak gerilimlerin alabileceği en yüksek gerilim değerleri, devredeki besleme gerilimi değerleri, aktif elemanların lineer çalışma bölgeleri ve devredeki elemanların dayanabileceği maksimum sınır değerleri ile sınırlıdır. Bu gerilim değerlerine yakın gerilim değerleri uygulanması durumunda devrenin verdiği çıkış gerilimleri daha hatalı olacaktır. Yukarıda incelenen logaritmik kuvvetlendiricilerle gerçekleştirilen analog karekök alıcı devre ses frekanslarında çalışabilen bir devredir. Bunun nedeni devrenin ancak ses frekanslarında çalışabilen işlemsel kuvvetlendiriciler içermesidir. Log/antilog kuvvetlendiricilerini tümdevre olarak üreten firmalar, genellikle tümdevrenin uç bağlantılarını değiştirerek her iki fonksiyonu da yerine getirebilen eleman olarak imal etmektedir ( Alçı ve ara,. Log ve antilog kuvvetlendirici tümdevreleri birbirleriyle uyumlu çalışabilecek ayrı tümdevreler halinde de gerçekleştirilmektedirler. Örneğin LA-88 (log ve LA-89 (antilog tümdevreleri gibi. Daha iyi sonuç almak için karekök alıcı devrede bu tümdevreler kullanılabilir.
6 E. ÖZÜTÜ Çizelge. Ölçülmüş değerler (Measured values Giriş gerilim i ( Teorik karekök İdeal devre çıkışı ( Pratik devre çıkışı (.6.98...87.7.77.696...957 5.6.9.87 6.9.5.9 7.66.67.585 8.88.88.76 9..999.99.6.6.86.7..6.6.6.79.65.6.56.7.76.68 5.87.866.775 6..99.898 7...8 8..6. AYNALA (EFEENCE Alçı, M. ve ara,.,, Elektronik Devre Tasarımında Op Amp ve Lineer Tümdevreler, Ufuk itabevi, ayseri. Pastacı, H.,998, Elektronik Devreler, İstanbul. Türköz, M..,, Elektronik, Birsen Yayınevi, İstanbul. LA-88, LA-89 Data heet, ntersil.