PANAZTEPE KAZISI Armağan ERKANAL-ÖKTÜ 1985 yılından itibaren yürütülmekte olan Panaztepe Kazıları, Erken Tunç Çağı ndan Osmanlı Dönemine kadar uzanan süreç boyunca kronolojik bir gelişimin varlığını ortaya koymaktadır. Bu kültürel çerçevede, kazı çalışmaları 1987 1, 1988 2 ve 1990 3-1991 4 yıllarında gerçekleştirilen çalışmaların devamı niteliğinde deniz seviyesinden yaklaşık 67 m yükseklikte Akropol alanının kuzey kesiminde 2012 5 yılında yeniden başlatılmıştır 6. Söz konusu kesimde daha önceki yıllarda yapılan çalışmalar sırasında ele geçirilen buluntulara dayanarak buradaki iskânın Erken Tunç Çağına kadar geri gittiği anlaşılmaktadır. Bu alanlardaki kültürel kalıntılar ise yerleşmenin M.Ö. 2. binyılın ilk yarısı ile Arkaik-Geç Klasik Dönemde yoğunlaştığını göstermektedir (Resim 1). 2013 yılı çalışmalarının genel hatlarıyla amacı surun güney kesiminde açığa çıkarılan ve sura bağlanan M.Ö. 4. ve 6. yüzyıl mimari yapı komplekslerinin birbiri ile olan bağlantı ve ilişkilerinin daha iyi anlaşılmasıdır. Bu amaç doğrultusunda gerçekleştirilen 2013 yılı kazı Prof. Dr. Armağan Erkanal, Limantepe Kazı Evi, Denizci mahallesi, Harbiye Caddesi, No: 2, Çeşmealtı, Urla- İzmir, erkanal@hacettepe.edu.tr. 1 Erkanal 1989, 59-65 2 Erkanal 1990, 255-260; Erkanal 1991, 37-40. 3 Erkanal 1992: 451-452 4 Erkanal 1993, 498-499 5 Erkanal-Öktü, Çınardalı-Karaaslan, Kolankaya-Bostancı (Baskıda). 6 2012 yılı Panaztepe kazı çalışmaları, Prof. Dr. Armağan Erkanal başkanlığında ve Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Döner Sermaye İşletmeleri merkez Müdürlüğü (DÖSİMM), Türk Tarih Kurumu, Hacettepe Üniversitesi (013A701006 numaralı alt yapı projesi kapsamında), İzmir Serbest Bölgesi Kurucu ve İşleticisi AŞ. (İZBAŞ), Menemen Belediyesi ve BORTAR tarafından sunulan maddi ve manevi destekle sürdürülmüştür. Kazı çalışmaları, Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü öğretim üyeleri Yrd. Doç. Dr. Nazlı Çınardalı-Karaaslan, Yrd. Doç. Dr. Neyir Kolankaya-Bostancı, Arkeolog Zülfikar Akyüz, Erden Egemen Terzioğlu, Fatih Mehmet Çongur, Malik Ejder Demirtaş, Hacettepe Üniversitesi Arkeoloji bölümü lisans öğrencileri Gizem Alpaslan, Muharrem Başpınar, Mustafa Kemal Bektaş, Merve Çelmetekin, Ahmet Çınar, Semih Tolga Çınar, Mustafa Doğan, Fatma Nur Düzyurt, Mert Gökçek, Mehmet Göktaş, İrfan Güler, Beyza Gülmez, Tarık Günce, Ayşe Gündoğan, Mine Ezgi Kahraman, Aysu Köysüren, Savaş Onurcu, Şebnem Öztürk, Utku Sabankıran, Erol Tuncer; Anadolu Üniversitesi lisans öğrencileri Barış Alan, Onur Sezgin; Harran Üniversitesi arkeoloji bölümü öğrencileri Yaşar Akkuş, Bedih Doğan, Mehmet Akif Yolcu; Trakya Üniversitesi lisans öğrencisi Yavuz Geldi ve Hacettepe Üniversitesi seramik bölümü öğrencisi Eren Semiz den oluşan bir ekip tarafından yürütülmüştür. Kazı çalışmalarına T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı adına İzmir Arkeoloji Müzesi uzmanlarından Ayşe Firuzan Caman bakanlık temsilcisi olarak katılmıştır. Kendilerine özverili çalışmalarından dolayı teşekkürlerimizi sunarız. Kazı sonrası seramik değerlendirmeleri konusunda büyük yardım gördüğümüz Trakya Üniversitesi öğretim üyelerinden Dr. İlkan Hasdağlı ya teşekkür ederiz. 1
çalışmaları sonucunda 581 m 2 lik bir alanda derinleşilerek, toplam kazılan alan 1711 m 2 ye ulaşmıştır. SUR: Gerek kazılarda açığa çıkartılan iri blok taşlardan oluşan duvar uzantıları, gerekse yüzeyde tespit edilen iri blok taşlar, söz konusu kalıntıların doğu-batı doğrultusunda uzanan bir sur duvarının varlığını ortaya koymaktadır. En az iki evreli olduğu saptanan bu sur duvarı ana kaya üzerine oturtulmuştur. Sur duvarı, 1.90-2.00 m arasında değişen bir genişliğe ve 2.25-3 m arasında bir yüksekliğe sahip olup zaman içinde kuzey cephesinin tamir edilerek yeniden kullanım gördüğü anlaşılmaktadır. Arazinin yapısından kaynaklanan bir eğim nedeniyle duvar güney yönde yükselerek devam etmektedir. Surun dönüş yaptığı doğu kesiminde ise merdiven basamakları şeklinde inşa edilen köşesinin büyük bir olasılıkla duvarın ağırlığını dağıtmak ve duvarı sağlamlaştırmak amacıyla inşa edilmiş olduğu düşünülmektedir (Resim 2). 2012 yılında olduğu gibi bu yıl yapılan çalışmaların da asıl odağını akropolün kuzey kesiminde uzun bir süre kullanım gördüğü ve dik açılarla iki dirsek ile dönüş yapan, özgün biçiminde büyük değişikliklerin olduğu söz konusu surun güneydoğu kesiminde gerçekleştirilen çalışmalar oluşturmaktadır. Mimari açıdan bakıldığında yoğun kalıntının bu kesimde birbirine paralel olarak uzanan ve çeşitli kereler kullanım gören kalın duvar parçaları ile temsil edilmektedir. Bu çalışmalar kapsamında önceki yıllara ilaveten çok sayıda duvar temeli bu bağlamda değerlendirilmektedir. Bunun yanında, mevcut veriler sayesinde mekânların stratigrafik ilişkileri ve kronolojileri hakkında bazı ön değerlendirmelerin yapılabilmesi mümkündür. 2013 yılı çalışmaları sonucunda yapılan ön değerlendirmelere göre 2012 yılında olduğu gibi burada dört farklı yapı katının olduğu kesinlik kazanmıştır. 1. Yapı Katı: 2013 yılı çalışmaları sırasında 1. yapı katına ait herhangi bir kalıntıya rastlanılmamıştır. Bunun nedeni bu yapı katına ait kalıntıların diğer yapı katını oluşturan mekanların altına doğru uzanması ve kesintiye uğramasıdır. 2. Yapı Katı 2. yapı katı ise akropolün kuzey ve doğu kısmında uzanan ve olasılıkla tamamı aynı sisteme ait olan 1-5 nolu duvarlar ile temsil edilmektedir. Güneydoğudan gelen 1 nolu sur duvarı batıya doğru bir dönüş yaparak 2 nolu duvar ile organik bir bağlantı oluşturmaktadır. 2
Her iki duvarın birbiriyle birleştiği bu kısım kuzeydoğudan desteklenerek bir diş çıkıntısı yapmaktadır. Genel görüntü 1 ve 2 nolu duvarların, dıştan bir koruma duvar çemberi ile çevrelendiğini düşündürmektedir ki bu dış sıranın meyilli yapısı da bu düşünceyi destekleyen unsurlar arasındadır. 1 ve 2 nolu duvarlar ve dışlarındaki taş sırası genel görünüm itibariyle örnekleri Klazomenai ve Phokaia dan bilinen Arkaik Dönem kent surlarını akla getirmesi açısından da oldukça önem taşımaktadır (Resim 3). 2013 yılı çalışmaları kapsamında söz konusu surun güneydoğu eksende oldukça bozularak ve arazinin doğal yapısına uydurularak devam ettiği belirlenmiştir. F /95 açmasının VI-X/a-e plankarelerinde son bulduğu ve taş örgü sırasının tek sıra halinde devam ettiği saptanmıştır. Özellikle bu kesimde sur duvarının örgü sistemine bakıldığında genel anlamda duvar örgüsündeki farklı onarım ve değişiklikler çeşitli yapı katı farklılıklarını da ortaya koymaktadır. Söz konusu durum sur duvarının yoğun erozyon nedeniyle duvar yapısındaki farklılıkları da gündeme getirmektedir. Ayrıca sur duvarına dayanan bazı kalın duvarların suru içten destekler nitelikte olması yapı ve sur bağlantıları açısından önemli verileri de ortaya koymaktadır. Ancak duvarların örgü sisteminin basit ve dayanıksız olması duvarların doğu yönde kaymasına ve yer yer tek sıraya düşmesine neden olmaktadır (Resim 4). Bunun yanı sıra geçen yıl sur duvarını destekleyen koruma çemberinin bu yıl ki çalışmalar sırasında devam etmediği vurgulanması gereken bir diğer husustur. Bunun nedenlerinden biri sur duvarının M.Ö.4.yy yapılaşması sırasında farklı bir boyut kazandığı ve arazinin doğal yapısına uygun olarak güney doğu yönde inşa edilmiş olması farklı kullanım aşamalarının bir diğer göstergesidir. Sur duvarının kuzeyinde yapılan çalışmalar sonucunda ele geçen ve M.Ö. 6. ve 4. yüzyıllara tarihlenen seramik örnekleri arasında 6. yüzyıl Chios amphorası, mutfak kapları, dalgalı-çizgili krater parçaları ile 4. yüzyıl yarı kaliteli içki kapları yer almaktadır. Söz konusu seramik örneklerinin yanı sıra bir adet pişmiş toprak ağırlık da bu alandan çıkan buluntular arasında yer almaktadır (Resim 5). 3. Yapı Katı Panaztepe Akropolü ndeki ana mimari yapılaşma ise 2012 yılı kazı çalışmaları sırasında belirlenmiş olan ve 3. yapı katı olarak tanımlanan, sırtını kuzeye dayamış, güneye bakan bitişik altı adet mekândan oluşan büyük bir yapı kompleksi ile temsil edilmektedir. Söz konusu mekanların yanı sıra geçen seneki çalışmalar sırasında, 5 nolu mekanın 3
güneybatısında yer alan ve kuzey ve batı duvarlarının bir kısmı açığa çıkarılmış olan 6 nolu mekanın devamı ile 7 nolu mekan bu seneki çalışmalar sırasında belirlenmiştir (Resim 6). 6 nolu mekan içinden ele geçen seramik parçaları arasında M.Ö. 6. yüzyıla tarihlendirilen Chios amphora kulpları, mutfak kapları, tek kulplu sürahi kaidesi, krater ayakları, minyatür bir kap ve Attika siyah firnis parçaları yer almaktadır. 7 nolu mekan içinden ele geçen ve büyük bir kısmı 4. Yüzyıla tarihlenen seramik parçaları arasında Kuzey Ege, Güney Ege, Chios, Lesbos ve Klazomenai amphoraları, Lekome parçası, küçük kaseler, sürahi, yarı kaliteli içki ve mutfak kapları ile 4. Yüzyılın 2. çeyreğine tarihlenen tabak ya da büyük kylix parçası ile sürahi parçaları yer almaktadır. Bunun yanı sıra M.Ö. 6. yüzyıla ait dalgalı çizgili seramik örnekleri, skypos parçası, siyah firnisli cup skypos, cup kantharos ve kaseler, floral bezemeli örnekler, tabaklar, mutfak kapları, mortar ve kraterler yer almaktadır (Resim 7). Bu mekanların genel planı ve duvar örgü sistemi, geçen seneki çalışmalar sırasında açığa çıkarılmış olan 1, 2, 3, 4 ve 5 nolu mekanların duvar örgü sistemi ile benzerlik göstermektedir. Söz konusu mekanların yanı sıra, bu yapıların güneyinde 1 nolu avlu ortaya çıkarılmıştır. 1 nolu avlu içinden çatı kiremiti parçalarının yanı sıra Chios amphora parçası, masa amphorası, mutfak kapları ile yerel içki kapları, gri seramik örnekleri ile 4. Yüzyıl siyah firnisli Attica kasesi ve küçük aphoriskos, kırmızı figürlü krater ile M.Ö. 6. yüzyıl skypos, kalın cidarlı kaseler, yerel üretim siyah firnisli örnekler, dalgalı çizgili ve bantlı örnekler, kandil parçaları, dalgalı-çizgili dinos, siyah firnisli cup skypos, siyah firnisli lekitos, mortar ve mutfak kapları bulunmaktadır. Bunların yanı sıra bir adet pişmiş toprak kandil, pişmiş toprak ağırşak ve üzerinde iki adet aslan figürü olan bir bronz parçası ele geçmiştir. 4. Yapı Katı Akropol kesiminde bu yıl gerçekleştirilen çalışmaların asıl odağını bu yapı katına ait açığa çıkartılan ve güneydoğu yönde gelişen mimari kalıntılar oluşturmaktadır. Önceki yıl yapılan çalışmalar sırasında açığa çıkarılan ve M.Ö.4. ve 6 yüzyıla tarihlendirilen 3. Yapı katına ait mimarinin güney kesiminde saptanan I, II ve III nolu mekânlar 4. yapı katına dâhil edilmiştir. Söz konusu mekanların güney duvarları bu dönem yapılarının kuzey duvarlarını oluşturmakta ve ikincil kullanım aşamasına işaret etmektedir. 2013 çalışmaları ile birlikte bu yapı katı ile temsil edilen mekân sayısı yediye yükselmiştir. Söz konusu mekanların oluşturduğu yapılar, bir ara duvar ile iki odaya bir mimari planı yansıtmaktadır (Resim 8). 4
IV nolu mekan içinden M.Ö. 6. ve 4. yüzyıl seramik örnekleri karışık olarak ele geçmektedir. Diğer taraftan 4. yüzyıl parçalarının seramik repertuvarı içinde ağırlıklı olarak temsil edildiği de dikkat çekmektedir. Söz konusu grup içinde 4.yüzyıl Chios ve Lesbos amphora parçaları, sürahi parçaları, mutfak ve içki kapları, kırmızı Lesbos parçaları, siyah firnisli parçaları, kantharos ve olpe parçaları ile 6. yüzyıl dalgalı çizgili krater, kase parçaları ile skyphos ve kylix örnekleri yer almaktadır. Söz konusu seramik parçalarının yanı sıra minyatür hydria, bardak, pişmiş toprak ağırşak ve bir figürin parçası ele geçen diğer buluntular arasında yer almaktadır. V nolu mekan içinden ele geçen seramik parçaları arasında M.Ö. 6. ve 4. yüzyıl seramik örneklerinin temsil edildiği dikkat çekmektedir. Bununla birlikte Geç 7. yüzyıla ait olabilecek bir parça da aynı grup içinde yer almaktadır. V nolu mekan içinden ele geçen seramik örnekleri arasında 6. yüzyıla tarihlenen dalgalı, çizgili parçalar, kandil örnekleri, kase parçaları, Lidya tipi kotileler, bantlı seramik örnekleri ve mutfak kabı parçaları yer almaktadır. Diğer taraftan 4. yüzyıla tarihlenen Chios ve Klazomenai amphoraları, mortar parçaları, içki kapları, 4. yüzyılın ikinci çeyreğine ait siyah firnisli parçalar, gri kase parçaları, 4. yüzyılın birinci çeyreğine ait balık tabağı ve erken 4. yüzyıl ile tarihlendirilen krater ağız tablası bu mekandan ele geçen seramik örnekleri arasında yer almaktadır. Ayrıca bir adet bronz halka da bu mekan içinde bulunmuştur(resim 9). VII nolu mekan içinden M.Ö. 6. Ve 4. Yüzyıl seramik örnekleri karışık olarak ele geçmektedir. Bunlar arasında 6. Yüzyıla ait gri amphora parçaları, Geç 6. Yüzyıl Chios amphorası, dalgalı-çizgili parçalar ile skyphos örneği yer almaktadır. Diğer taraftan 4. Yüzyıla tarihlenen örnekler arasında ise Chios ve Klazomenai amphoraları, kandil parçaları, içki kaseleri ve siyah firnisli örnekler bulunmaktadır. VII nolu mekan içinden ayrıca 8 adet pişmiş toprak ağırlık ile bir demir mızrak ucu ele geçmiştir (Resim 10). Bunun yanı sıra IV ve V nolu mekanlar ile VI ve VII nolu mekanların oluşturduğu yapılar arasında kalan boş alan da ikinci avlu olarak değerlendirilmiştir. Bu kısımdan ele geçen seramik örneklerinin büyük bir kısmı M.Ö. 4. Yüzyıla tarihlendirilmektedir. Söz konusu seramik örnekleri arasında 4. Yüzyıl Chios ve Klazomenai amphora parçaları, üzerinde monogram bulunan amphora örneği, siyah firnisli parçalar, mutfak kabı, sürahi ve cup skyphos örnekleri ile mortarlar yer almaktadır. Seramik repertuvarı içinde düşük bir yüzde ile temsil edilen M.Ö. 6. Yüzyıl örnekleri arasında dalgalı-bantlı seramik parçaları, kotilalar, cup skyphos parçaları, floral bezemeli krater örnekleri bulunmaktadır. Söz konusu seramik parçalarının yanı sıra 2 nolu avlu içinden bir hayvan figürini ile bir gun flint de bulunmuştur. 5
SONUÇ Sonuç olarak Panaztepe ören yeri Gediz deltasındaki konumu ile tarihi coğrafya açısından önemli merkezlerden biri olup Ionya ile Aiolya bölgeleri arasında yer almaktadır. Bu bölge genellikle Güney Aiolya olarak tanımlanmasının yanı sıra antik kaynaklarda hakkında en az bilgi sahibi olunan bir bölge olarak da dikkati çekmektedir. Bu açıdan bakıldığında, 2013 yılı çalışmalarının asıl odağını oluşturan ve Panaztepe nin Akropol alanı olarak tanımladığımız kesimde yürütülen çalışmalar sonucunda M.Ö.2.binin başına tarihlendirilen yapılaşmalar yanında özellikle Arkaik-Geç Klasik Döneme tarihlendirilen yapı kompleksleri de önemli verileri ortaya koymaktadır. Akropol olarak tanımladığımız ve 1987 yılında çalışmaların başlatıldığı bölgede yani surun kuzey ve doğu kesimlerinde M.Ö. 2. binin başlarına tarihlendirilen gerek mimarlık tarihi açısından gerekse Güney Aiolya bölgesi araştırmaları açısından önemli bilgiler de ortaya konulmaya başlanmıştır. Bununla birlikte söz konusu mimarinin özellikle Arkaik ve Klasik dönem mimarisinin inşası sırasında tahrip olduğu ve bu dönem kalıntılarının altına doğru bozularak devam ettiği elde edilen sonuçlar arasında yer almaktadır. Surun güney kesiminde açığa çıkartılan ve sura bağlanan mimari yapı komplekslerinin birbiri ile olan ilişkileri bu yılki çalışmalarda daha iyi veriler ile ortaya konulmaya başlanmıştır. Gerek yapılar arası ilişkiler gerekse farklı mimari kesitlerin topografya ve stratigrafik açıdan ortaya koyduğu veriler Arkaik ve Klasik dönem mimarisini Panaztepe özelinde çevre kültür bölgeleri arasında özgün ve önemli bir boyuta taşımaya başlamıştır. Akropol alanında önümüzdeki yıl program dahilinde sürdürülmesi planlanan çalışmalar güney ve doğu yönde mimari restorasyon ve koruma ağırlıklı olarak detaylandırılarak bilim dünyasına sunulacaktır. KAYNAKÇA ERKANAL, A. 1989, Panaztepe Kazıları 1987 Yılı Sonuçları, X. Kazı Sonuçları Toplantısı II: 59-65. ERKANAL, A. 1990, 1988 Panaztepe Kazısı Sonuçları, XI. Kazı Sonuçları Toplantısı I: 255-260. ERKANAL, A. 1991, Panaztepe Kazısı 1988 Yılı Raporu, Höyük I: 37-42. 6
ERKANAL, A. 1992, 1990 Panaztepe Kazısı Sonuçları, XIII. Kazı Sonuçları Toplantısı I: 447-455. ERKANAL, A. 1993, 1991 Panaztepe Kazısı Sonuçları, XIV. Kazı Sonuçları Toplantısı I: 495-502. ERKANAL-ÖKTÜ A., N. ÇINARDALI-KARAASLAN ve N. KOLANKAYA-BOSTANCI (Baskıda), Panaztepe 2012 Yılı Çalışmaları. 7