Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu na 65. Yaş Armağanı EUERGETES Festschrift für Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu zum 65. Geburtstag Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations
Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu na 65. Yaş Armağanı EUERGETES Festschrift für Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu zum 65. Geburtstag II. Cilt (Ayrıbasım/Offprint) Yayına Hazırlayanlar İnci DELEMEN Sedef ÇOKAY-KEPÇE Aşkım ÖZDİZBAY Özgür TURAK Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations
SUNA - İNAN KIRAÇ AKDENİZ MEDENİYETLERİ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ SUNA & İNAN KIRAÇ RESEARCH INSTITUTE ON MEDITERRANEAN CIVILIZATIONS Armağan Kitaplar Dizisi: 1 Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu na 65. Yaş Armağanı EUERGETES Festschrift für Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu zum 65. Geburtstag II. Cilt Yayına Hazırlayanlar İnci DELEMEN Sedef ÇOKAY-KEPÇE Aşkım ÖZDİZBAY Özgür TURAK ISBN 978-605-4018-00-0 Suna - nan K raç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, Antalya 2008 Bu kitapta yayınlanan bildirilerin yayım hakkı saklıdır. AKMED ve yazarlarının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz, basılamaz, yayınlanamaz. All rights reserved. No part of this book may be used or reproduced in any manner without written permission from the AKMED and the authors. Yaz ma Adresi / Mailing Address Barbaros Mah. Kocatepe Sok. No. 25 Kaleiçi 07100 ANTALYA TÜRKİYE Tel: 0 (242) 243 42 74 Fax: 0 (242) 243 80 13 akmed@akmed.org.tr www.akmed.org.tr Yap m / Production Zero Prodüksiyon Ltd.
İçindekiler II. Cilt Kaan İren The Necropolis of Kyme Unveiled: Some Observations on the New Finds... 613 Havva İşkan Patara dan bir Demos Kabartması... 639 Ülkü İzmirligil Tarihi Süreç içinde Koruma ve Güncel Sorunlar... 649 Deniz Kaptan Sketches on the Archaeology of the Achaemenid Empire in Western Turkey... 653 Şehrazat Karagöz Travma Tarihi (Travmalogos)... 661 Ute Kelp Darüber wachen Verderben und Schrecken und Todeslos Erinyen als Grabwächter: Zum Eunuchengrab in Anazarbos (Kilikien)... 675 Zeynep Koçel Erdem İmparator Hadrianus Dönemi Mimari Süslemeleri: Sütun Yivleri arasındaki Vazo Benzeri Motifler... 699 Wolf Koenigs Die Erscheinung des Bauwerks. Aspekte klassischer und hellenistischer Oberflächen... 711 Taner Korkut Adak Sunaklar Işığında Likya da Artemis Kültü... 727 R. Eser Kortanoğlu Phrygia da Makedonia Kalkan Bezemeleri ile Süslenmiş bir Kaya Mezarı ve Mezar Sahibinin Kökeni Üzerine... 735 Veli Köse Dionysos Felicitas Bereket Küçük Asya Taş Ustalarının Roma Mimarlık Süslemelerine Katkısına bir Örnek: Kıvrımlı Sarmaşık Dalı... 747 Hasan Kuruyazıcı İstanbul da Beyazıt Meydanı: Oluşumu Gelişimi Değişimi... 759 Ingrid Laube Eine frühkaiserzeitliche Büste in Tübingen... 773
VI Wolfram Martini Perge und seine Akropolis: Zur Funktion der Akropolis in der frühen und mittleren Kaiserzeit... 779 Friederike Naumann-Steckner Eine glückbringende Pressblechfibel im Römisch-Germanischen Museum der Stadt Köln... 799 E. Emine Naza-Dönmez İznik Yeşil Camii ve Türk Mimarisindeki Yeri... 807 Mihriban Özbaşaran 9000 Yıllık Bezemeli Kireçtaşları... 833 Aşkım Özdizbay Pamphylia - Perge Tarihi ve Roma İmparatorluk Dönemi Öncesi Perge nin Gelişimi: Güncel Araştırmalar Işığında Genel bir Değerlendirme... 839 Eylem Özdoğan Trakya da bir Tümülüs Mezarlığı: Dokuzhöyük... 873 Mehmet Özdoğan Kırklareli Aşağı Pınar Kazısında Bulunan Arkaik Döneme ait bir Zar... 883 Ramazan Özgan Adana Arkeoloji Müzesi nde Bulunan Klasik Çağ Sonlarına ait bir Mezar Taşı... 891 Hüseyin Murat Özgen Latmos Dağları nda bir Sınır Yerleşimi Güzeltepe... 899 Mehmet Özhanlı Alanya Müzesi ndeki Kilikya Kaynaklı Tunç Çağı Pişmiş Toprak Figürinleri... 911 Mehmet Özsait Nesrin Özsait H. Işıl Özsait Kocabaş Senitli Stelleri... 923 Hatice Pamir Antakya (Antiocheia ad Orontes) daki Bazı Hamam Yapılarının Yeniden Değerlendirilmesi F Hamamı, Narlıca Hamamı ve Çekmece Hamamı... 945 David Parrish A Selection of Late Roman and Early Byzantine Mosaics from Constantinople-Istanbul: A Prelude to the Corpus of the Mosaics of Turkey... 963 Urs Peschlow Das Südtor von Perge... 971 Felix Pirson Akzidentelle Unfertigkeit oder Bossen-Stil? Überlegungen zur siebten Basis der Ostfront des Apollontempels von Didyma... 989 Jeroen Poblome Markku Corremans Philip Bes Kerlijne Romanus Patrick Degryse It is never too late The Late Roman Initiation of Amphora Production in the Territory of Sagalassos... 1001 Richard Posamentir Ohne Mass und Ziel? Bemerkungen zur Säulenstrasse von Anazarbos im Ebenen Kilikien... 1013
VII Friedhelm Prayon Ein Felsdenkmal in Kappadokien... 1035 Wolfgang Radt Ein ungewöhnliches Pfeilerkapitell in Pergamon... 1045 Wulf Raeck Ein attischer Skyphos mit Perserdarstellung... 1051 Matthias Recke Zwei parische Sphingen aus Kleinasien: Eine archaische Doppelweihung an Artemis Pergaia... 1057 Frank Rumscheid Ein in situ entdecktes Kohlenbecken aus dem Haus des Lampon in Priene: Neues zur Verwendung, Chronologie, Typologie und technischen Entwicklung hellenistischer Kohlenbecken... 1077 Turgut Saner Karaman-Başdağ da Hellenistik(?) Yapı Grubu II... 1091 Mustafa H. Sayar Karasis Kalesi nin (Kozan, Adana) Tarihlenmesi ve İşlevi üzerine Düşünceler... 1097 Hakan Sivas Eskişehir Karatuzla Nekropolü... 1105 M. Baha Tanman Anadolu Türk Mimarlığında Kullanılmış bir Silme Türünün Kökeni ve Gelişimi hakkında... 1123 Mete Tapan Yapı Boyutunda Koruma ve Uygarlık İlişkisi üzerine... 1135 Oğuz Tekin A Small Hoard of Drachms of Ariobarzanes I and II from Tire Museum... 1137 Recai Tekoğlu On the Epichoric Inscription from Perge... 1143 Veysel Tolun Assos Nekropolü nden Tahtta Oturan Kadın Heykelcikleri... 1147 Özgür Turak Perge Batı Nekropolisi nden bir Mezar: Artemon un Kenotaphionu... 1157 Taciser Tüfekçi Sivas Karakaya Frig Kaya Mezarı... 1169 Füsun Tülek Kilikya Aşk Öyküleri: Mozaikte İmgelenmiş Antik Yazın... 1177 Müjde Türkmen Perge Aşağı Şehir Surları... 1187 Mükerrem Usman Anabolu Tokat Müzesi ndeki Mermer Trophaion Tasviri... 1201 Burhan Varkıvanç Antalya Kaleiçi nde Taş Mimarideki Teknik Sürekliliğe ilişkin bir Gözlem... 1205
Remzi Yağcı A Grave at Soli Höyük from the Hittite Imperial Period... 1217 Oya Yağız Tekirdağ Arkeoloji Müzesi ndeki Ainos ve Maroneia Sikkeleri... 1227 Levent Zoroğlu Kelenderis ve Karaçallı Nekropolleri: Klasik Çağa ait İki Mezarlık hakkında Düşünceler... 1235 I. Cilt Suna - İnan Kıraç SUNUŞ... XIII İnci Delemen Sedef Çokay-Kepçe Aşkım Özdizbay Özgür Turak Pergeli bir Euergetes e... XV M. Taner Tarhan Anılar... 1 Özgen Acar Perge de Pandora nın Kutusu... 17 Mustafa Adak Winde am Pamphylischen Golf... 45 Hüsamettin Aksu Satrap Lahdi nin Transkripsiyonu... 55 Yıldız Akyay Meriçboyu Akhaemenid lerden Osmanlı ya Üç Benek Motifi... 61 N. Eda Akyürek Şahin Eine neue Ehrung für den Kaiser Domitian aus Bursa... 79 Güven Arsebük ~ M.S. 1492 Yılı Öncesi Dönemde Kuzey Amerika da Tarihöncesi Toplumlar (Kızılderililer)... 83 Sümer Atasoy Zonguldak - Filyos (Tios/Tieion/Tion/Tianos/Tieum) Kurtarma Kazısı... 91 İ. Akan Atila 1993 Yılı Aksu Anadolu Öğretmen Lisesi Kazısı Ön Raporu... 99 M. Nezih Aytaçlar The Collaboration of the Painters on Some South Ionian Orientalizing Vases... 109 Martin Bachmann Lichtvolle Perspektiven. Ein Fensterglasfund aus Bau Z in Pergamon... 117 Nur Balkan-Atlı Obsidiyenin Geçmişten Günümüze Yolcuğu. Yarı Bilimsel Yarı İçrek (Ezoterik) bir Yazı... 127 Cevat Başaran Parion dan Persia ya Yol Gider... 133
Daniş Baykan Assos Athena Tapınağı nın Herakles-Kentauroslar Frizi için Yeni bir Tümleme Önerisi... 139 Oktay Belli Doğu Anadolu Bölgesi nin En Eski ve Özgün Banyo Odası: Van-Yoncatepe Saray Banyosu ve Küveti... 145 Handan Bilici Binnur Gürler Kaystros Ovasında Roma İmparatorluk İmajı: Buluntularla Kültür ve Kimliği Tanımlamak... 159 Jürgen Borchhardt Erika Bleibtreu Von der Pferdedecke zum Sattel: Antike Reitkunst zwischen Ost und West... 167 Christine Bruns-Özgan Notre âme est heureuse et notre coeur en joie! Zu einer neuen Stockwerkstele aus Harran... 217 Selma Bulgurlu Gün Die Nischen der Plancia Magna an der Aussenmauer der Palästra der Südthermen in Perge... 233 Mustafa Büyükkolancı Side Dionysos Tapınağı na ilişkin Yeni Bulgular... 259 Hüseyin Cevizoğlu İonia da Arınma Gereçleri: Louterion, Perirrhanterion, Asamynthos / Pyelos... 283 Ayşe Çalık Ross Bir Kadın Portresi: Agrippina Maior (?)... 309 A. Vedat Çelgin Termessos tan Sorunlu bir Agon a Işık Tutan bir Agonistik Yazıt Fragmenti... 315 Nevzat Çevik Kitanaura: Doğu Likya da bir Kent... 327 Altan Çilingiroğlu Urartu Tapınakları Kutsal Odalarında Taht Var Mıdır?... 341 Sedef Çokay-Kepçe Saç İğnesi? Maryonet? Öreke? Perge de Bulunmuş Aphrodite Betimli bir Eser üzerine Tanımlama Denemesi... 347 Özgü Çömezoğlu Demre (Myra) Aziz Nikolaos Kilisesi nde Bulunan Cam Hacı Şişeleri... 351 Natalie de Chaisemartin Heros cavaliers et Eros chasseurs sur un sarcophage d Aphrodisias... 359 İnci Delemen Perge den bir Yemek Sahnesinde Batı Yankıları... 371 Ali Dinçol Belkıs Dinçol Neue hethitische Siegelabdrücke aus den Ausgrabungen von Soli und aus der Privatsammlung Halûk Perk... 383 Meltem Doğan-Alparslan Hititçe Metinlerde Reverans Yapmak : aruwai- ve hink- Fiilleri üzerine bir Deneme... 389
Şevket Dönmez Halûk Perk Müzesi nden Orta-Kuzey Anadolu Kökenli bir Grup Metal Eser... 405 Turan Efe Demircihüyük ve Küllüoba İTÇ I-II Katlarında Ele Geçirilmiş Olan bir Grup Boyunlu Çömlek... 413 Yılmaz Selim Erdal Perge den bir Trepanasyon: Olası Nedenleri... 421 Rifat Ergeç Gaziantep te Geçmişten Bugüne Ölü Gömme Gelenekleri... 435 Gürkan Ergin Geography-Human Relationships in Ancient Sources: Some Remarks on Geopolitics and Environmental Determinism... 449 Norbert Eschbach Eine ungewöhnliche Hydria von der Akropolis in Perge... 463 Axel Filges Die Münzbilder der Artemis Pergaia Bemerkungen zu Tradierung und Wandel von Motiven... 479 Turan Gökyıldırım Etenna Definesi (1991)... 505 Emre Güldoğan Aşıklı Höyük Sürtmetaş Endüstrisi Kesiciler ve Diğer Araç, Silah ve Aletler Grubu... 521 Ahmet Güleç İ.Ü. Rektörlüğü Mercan Kapısı Çeşmelerinde Koruma Uygulamaları... 531 Reha Günay Side Antik Tiyatrosu Sahne Binası 1992-2006 Yılları Çalışmaları Sonucu Ön Rapor... 541 Bilge Hürmüzlü Remarks on Local Imitations of Import Pottery in the Sixth Century B.C.: Clazomenian Chalices... 557 Fahri Işık Mopsos Mitosu ve Bilimsel Gerçekler: Perge ve Karatepe nin Kuruluşu üzerine... 571 Gül Işın Patara dan Terrakotta bir Portre-Büst... 587 Zühre İndirkaş Gustave Moreau Tarihselci Resim ve Oidipus ve Sfenks üzerine İkonografik Yorumlar... 601
Perge Aşağı Şehir Surları Müjde Türkmen * Antik Çağ da Pamphylia bölgesinde yer alan Perge, Antalya ili Aksu ilçesi sınırları içindedir. Akdeniz den 11 km, Aksu (Kestros) ırmağından 4 km uzaktadır. Kentin akropoliste kurulduğu ve zamanla genişleyerek güneyindeki düzlüğe yayıldığı düşünülmektedir. Perge Aşağı Şehir olarak adlandırılan bu yerleşimi çevreleyen surlar, günümüze dek ayakta kalan görkemli kalıntılarıyla askeri mimarlık açısından önemli bir anıt niteliğindedir **. Kentteki ilk bilimsel kazıları 1 başlatan Ord.Prof.Dr. Arif Müfid Mansel, kazı raporlarında surların durumuna da değinmiş, ayrıca Pamphylia daki şehir surlarıyla ilgili makalesinde Side yle birlikte Perge nin surlarını da incelemiştir 2. Strabon, Perge nin Troia Savaşı ndan sonra Pamphylia ya gelen kahramanların öncülüğünde Argoslu kolonistler tarafından kurulduğunu bildirir 3. Bu kuruluş efsanesine karşın, yapılan kazı ve araştırmalarda, yerleşimin, akropoliste Geç Neolitik e kadar indiğini gösteren kanıtlar ele geçmiştir 4. M.Ö. 334 te Büyük İskender Pamphylia ya geldiğinde, güçlü tahkimata sahip olan Aspendos ve Sillyon un aksine Perge nin karşı koymadan teslim olması, akropolisin güneyindeki düzlüğe yayılmaya başlayan yerleşimin henüz surlarla çevrilmediğinin göstergesi olarak yorumlanmaktadır 5. Büyük İskender in ölümünden İpsos Savaşı na (M.Ö. 301) kadar geçen dönemde, Antigonos devletinin bir parçası olan Pamphylia, bu tarihten sonra Ptolemaioslar ve Seleukoslar arasında * A.Gör.Dr. Müjde Türkmen, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Klâsik Arkeoloji Anabilim Dalı, Ordu Cad. Beyazıt 34134 İstanbul - Türkiye. ** Bu makalenin konusunu oluşturan Perge Aşağı Şehir surları, Perge Kazısı başkanı Prof.Dr. Haluk Abbasoğlu danışmanlığında 2001 yılında tamamladığım Perge Aşağı Şehir Surlarında Roma Dönemi Uygulamalarına ilişkin Gözlemler başlıklı Yüksek Lisans tez çalışması kapsamında incelenmiştir. Bu konuyu çalışmama izin veren ve desteğini esirgemeyen Değerli Hocam a bir kez daha şükranlarımı sunarım. Kendisine adanan bu Armağan Kitabı nda yer almaktan ve öğrencisi olmaktan büyük onur duyuyorum. 1 Perge de ilk sistemli kazı, 1946 yılında Ord.Prof.Dr. Arif Müfid Mansel başkanlığında gerçekleştirilmiştir. 1953-1957 kazı döneminden sonra ara verilen çalışmalara 1967 yılında yeniden başlanmıştır. 1975-1987 yıllarında Prof.Dr. Jale İnan başkanlığında yürütülen kazı ve onarım çalışmaları, 1988 den bu yana Prof.Dr. Haluk Abbasoğlu tarafından sürdürülmektedir. 2 Mansel 1957: 235; 1964: 226-230; 1970: 134, 136-138, 142; 1975: 60-67. 3 Strab. 16.4.2-3. Perge deki yuvarlak kulelerin kuzeyindeki Oval Avlu daki nişler içinde kent kurucusu (ktistes) bu yedi kahramanın isimlerinin yazılı olduğu Roma Dönemi ne ait heykel kaideleri vardır. 4 1994-2004 yıllarında Perge akropolisinde yürütülen kazılarda Geç Neolitik-Kalkolitik (M.Ö. 5.-4. binyıl) ve İlk Tunç Çağı na (M.Ö. 3.-2. binyıl) tarihlenen gömüler, Son Tunç Çağı na ait Orta Anadolu ve Kıbrıs tan ithal keramikler açığa çıkarılmıştır; bkz. Martini 2003: 179-180. Ayrıca Boğazköy de ele geçen, Hitit Dönemi (M.Ö. 13. yüzyıl) tunç tableti üzerindeki Parha ismi, Perge yle özdeşleştirilmektedir; bkz. Abbasoğlu 2000: 243. 5 Bu dönemde Perge de yalnızca akropoliste yerleşim vardı ve İskender e karşı koyacak güçte olmasa da akropolis bir sur sistemine sahipti. Perge akropolisinde yapılan araştırmalarla, yukarı şehrin sur sistemi de belirlenmiştir. Akropolis surları, Aşağı Şehir dekinden farklı olarak dirsekli, kulelerle desteklenen çok sayıda çıkış kapısı ile saldırıya yönelik ve daha erken döneme aittir. Abbasoğlu 2000: 244; Martini 2003: 17-46.
1188 Müjde Türkmen sürekli el değiştirmiştir. III. Antiokhos a karşı ayaklanan ve Laodikeia da (Phrygia) krallığını ilan eden Akhaios un, M.Ö. 218 de, komutanı Garsyeris i, kendilerine savaş açan Selge ye karşı yardım isteyen Pednelissos a gönderdiği bilinmektedir. Garsyeris in, Milyas tan Pamphylia ya indiğinde direnmeyle karşılaşmadan ordusuyla Perge ye girerek burayı karargâh yapması, kentin savunma sistemi olmadığını düşündürmektedir 6. III. Antiokhos un Bergama kralı II. Eumenes e yenilmesi sonucunda M.Ö. 188 de imzalanan Apameia barış antlaşması şartlarının uygulanmasını sağlamak için Roma senatosu tarafından görevlendirilen konsül Gn. Manlius Vulso, Perge ye geldiğinde buradaki Seleukos garnizonunun komutanı, kenti kendisine teslim etmeden önce Antiokhos a danışmak için süre istemiş, ancak verilen süre sonunda varılan anlaşmayla garnizon geri çekilmiştir 7. Bu dönemde Seleukosların egemenliğinde bulunduğu anlaşılan Perge nin, Roma ordusuna karşı tavrı ve bir garnizon barındırıyor olması, güçlü bir savunma sistemine sahip olduğunu göstermektedir. Kentin Aşağı Şehir surlarında, özellikle en erken evreye tarihlenen kulelerde görülen özenli işçilik büyük olasılıkla Seleukosların denetiminde planlanmış bir sur sistemine işaret eder 8. Bu dönem muhtemelen Aşağı Şehir yerleşiminin de başlangıcıdır. Şehrin gelişimine bakıldığında surlar, M.Ö. 218 ile 188 yılları arasında yapılmış olmalıdır. Pax Romana ile birlikte surların işlevini yitirdiği ve şehrin güneye doğru genişleyerek sur dışına taştığı görülür; gelişmekte olan Aşağı Şehrin yapı malzemesi ihtiyacı da surlardan karşılanmıştır 9. M.S. 141 ve 240 yıllarındaki şiddetli depremler de surların büyük ölçüde zarar görmesine neden olmuştur. Barış döneminin sona ermesiyle birlikte, M.S. 3. yüzyılın ikinci yarısında Anadolu yu da etkileyen Got ve Sasani saldırıları nedeniyle birçok şehir gibi Perge de surlarını güçlendirmek, yeniden inşa etmek zorunda kalmıştır 10. Toroslar sayesinde, M.S. 250-260 yıllarındaki Got akınları ve M.S. 260 larda Güney Anadolu kıyılarına dek ulaşan Sasani saldırılarından korunan Pamphylia bu dönemde güvenli konumunu korumuştur. Bu dönemde Perge de sürekli bir Roma birliğinin bulunduğu bilinmektedir 11. M.S. 4. yüzyıl ortalarında, Roma egemenliğini tanımayarak eşkıyalık yapmayı sürdüren ve yakınındaki kentler için tehdit oluşturan İsaurialıların saldırılarına karşı surlar güçlendirilmiş, kentin güneye doğru genişleyen kısımları surla çevrilmeye başlanmış olmalıdır. M.S. 5.-6. yüzyıllarda ise yeni yapılaşma ve surlara eklemeler yanı sıra depremler nedeniyle hasar gören yapılar da onarılmıştır 12. M.S. 7. yüzyıldan sonra İsaurialıların ve Arap akınlarının baskısıyla Aşağı Şehir terk edilmiş ve halk akropolise çekilmiştir. 6 Pol. 5.72.8; Pekman 1973: 22-23. 7 Liv. 38.37.9-11; Pekman 1973: 23-24. 8 Mansel (1964: 226-228) kulelerin duvar tekniği ve üslubu bakımından Hellenistik olduğunu belirtmekte, tarihleme için, Side yle aynı dönemi, şehrin zengin ve ferah olduğu M.Ö. 188 Apameia barışından sonra, M.Ö. 2. yüzyılın ilk yarısını önermektedir. Mancınık kullanılan kulelerin gelişimini ve tipolojisini sunduğu makalesinde Ober (1992: 168), Perge kulelerini Side dekilerle birlikte üçüncü kuşak olarak nitelemekte ve M.Ö. 3. yüzyıl ortası ya da sonuna tarihlemektedir. Aynı makalede Perge dekilerle benzerlik gösteren Latmos kıyısındaki Herakleia kuleleri ikinci kuşak olarak M.Ö. 325-285 arasına yerleştirilmektedir. Krischen 1922: res. 19-26. Perge kuleleri için diğer tarihleme önerileri: Winter 1994: 40 (M.Ö. geç 4. yüzyıl ya da erken 3. yüzyıl); Lawrence 1979: 407 (M.Ö. 3. yüzyıl); McNicoll 1983: 322 (M.Ö. geç 3. yüzyıl ya da erken 2. yüzyıl); Säflund 1935: 98 dipnot 4, 100, 104 (Erken İmparatorluk Dönemi). Perge dekilerle benzer duvar tekniğine sahip olan Diokaisareia daki kule, yazıtına göre Geç Hellenistik Dönem e tarihlenmektedir; bkz. McNicoll 1997: 178-181. Dura-Europos surlarının Hellenistik Dönem e ait bir kesiminde de aynı duvar örgüsü kullanılmıştır, bkz. von Gerkan 1959: 233-235; McNicoll 1997: 91-92. 9 Özellikle agoranın, Kuzey ve Güney hamamların yer aldığı kısımlarda eski surun izine rastlanmaması bu yapılarda sur duvarları ve kulelere ait taşların kullanılmış olabileceğine işaret etmektedir. 10 Mitchell 1993: 238. 11 Perge nin cohors I Flavia Numidarum a evsahipliği yaptığı, ayrıca M.S. 275/6 yılında Gotlar üzerine yaptığı seferde İmparator Tacitus un kenti ana karargahı haline getirdiği yazıtlardan bilinmektedir. Nollé 1986: 199-202; Bennett 2007: 141 vd. Gallienus dönemi Perge sikkeleri üzerindeki sancak betimleri, imparatorun Parthlar a karşı seferi sırasında (M.S. 262-267) ordunun kentte konakladığına işaret etmektedir, bkz. Pekman 1973: 31. 12 Klinkott 2001: 109.
Perge Aşağı Şehir Surları 1189 Kuleler Perge Aşağı Şehir surlarındaki kuleler, Hellenistik Kapı yı koruyan iki yuvarlak kule 13 dışında, dörtgen planlıdır (res. 2-3) ve sur duvarından dışarı çıkıntı yapmaktadır 14. Kulelerin çoğunun arka duvarları yoktur 15 ve sur duvarına yaslanmışlardır 16. Böyle, sur duvarından dışarıya taşan kulelerin, surlara yaklaşan düşmanı ok, mızrak ya da mancınık atışıyla uzak tutmada etkili olduğu bilinmektedir 17. Kuleler, en az iki katlıdır 18 ; katları, farklı yüzey işlenişi ve dışa çıkıntılı taş sırasıyla belli edilmiş bazı kulelerde 19 birinci katta taş yüzeyleri bosajlıdır ve kenarlarında düz bir çerçeve bırakılmıştır 20 ; düzgün perdahlanmış taşlardan örülmüş ikinci ve üçüncü kat duvarlarında ise derzler belirginliğini kaybetmiştir 21. Bazı kulelerde, birinci kat cephe duvarlarının yan duvarlardan daha kalın olduğu gözlenmiştir 22. Bu kulelerde ikinci katın taban kirişleri için cephe duvarının iç kısmında, dıştan fark edilmeyecek biçimde, bir taş sırası eksik bırakılmış; taban döşemeleri için yan duvarlarda eğimli bir oluk açılmıştır. Oluğun altındaki dörtgen delik, taban kirişlerini ortadan destekleyen hatıla aittir (res. 9). Üçüncü katın tabanı dışa çıkıntı yapan, yan kesiti L biçimli bir taş sırasının üzerine oturmaktadır. Diğer kulelerde ise duvar kalınlıkları eşittir ve katlara ait taban döşemelerini yan duvarlardaki yuvalara oturan kirişler taşımaktadır 23. Katlar arasındaki bağlantının ahşap merdivenlerle sağlandığı düşünülmektedir. Üç katı da korunagelen kulelerde 24 (res. 4, 6, 8), üçüncü katın üstündeki geison ve sima blokları, bunların üçgen alınlıklı semerdam bir çatıyla örtülü olduğunu göstermektedir 25. 13 Dr. Selma Bulgurlu-Gün, 1999 yılında tamamlanan doktora tezinde Perge nin simgesi haline gelen yuvarlak kuleleri de ayrıntılı olarak incelemiştir. Bulgurlu 1999: 38-50. Yuvarlak kulelerin üst kat pencereleri arasında yer alan kalkan kabartmaları ve bunun hemen üstündeki triglif frizinin benzeri Miletos taki bouleuterionda görülür. Yazıtına göre IV. Antiokhos dönemine, M.Ö. 175-163 yıllarına tarihlenen yapının cephesinin Seleukos mimarlığı etkisinde oluşu, Perge deki kulelerin ve buna bağlı olarak Aşağı Şehir surlarının ilk evresinin Seleukoslarla ilişkisine işaret eder. Delbrück 1907: 62; Mansel 1964: 227, dn. 43; Kleiner 1968: 77-87; Abbasoğlu 2000: 244. 14 Bunun tek istisnası, planda Mb1 olarak belirtilen ve yarısı sur içinde yarısı sur dışında kalan kuledir. 15 Yalnızca, planda Md1, Md7, Mb1, Mb2, Mb9 ve Mb11 olarak belirtilen, Geç Roma Dönemi ne ait kulelerin arka duvarı vardır. 16 Bu uygulama sayesinde, kule hasara uğradığında arkasındaki sur duvarı sağlam kalmaktadır. Akarca 1972: 146. 17 Lander 1984 :132, 259. 18 Hellenistik Dönem de yeni kuşatma (poliorketikos) tekniklerinin ortaya çıkmasıyla gelişmiş sur sistemleri uygulanmaya başlanmış, çok katlı ve mancınık atışı yapmaya uygun kuleler inşa edilmiştir. Byzantionlu Philon, eserinde kuşatma makineleri ve bunlara karşı koyabilecek surların yapımına ilişkin bilgi vermektedir. 19 Planda Md1, Md6, Md8, Md10, Md13, Md15, Mb5, Md6, Mb8 ve Mb15 olarak belirtilen kuleler bu tiptedir. Düzgün kesme taşlardan yapılmış, düzenli duvar örgüsüne sahip ve Hellenistik Dönem e tarihlenen Md6, Md8, Md10, Md13, Mb5, Mb6, Mb8 ve Mb15 in aksine Md1 ve Md15 devşirme bloklarla düzensiz olarak inşa edilmiştir ve Geç Roma Dönemi ne aittir ama katların dışarıdan anlaşılacak biçimde belirtildiği yapım tarzıyla Hellenistik geleneği sürdürmektedir. 20 Philon (1.29.31), kulelerin ilk katlarında duvarların daha kalın ve bosajlı yapılarak düşman tarafından atılan mancınık güllelerine karşı dayanıklılığının arttırılmasını önerir. Lawrence 1979: 240; McNicoll 1997: 128. 21 Belirtilen kulelerden yalnızca Md8 ve Md10 un üçüncü katı korunagelmiştir. 22 Yapım tekniği açısından Hellenistik Dönem e tarihlenen Md6, Md8, Md10, Md13, Mb5, Mb6, Mb15 te bu uygulama görülmektedir. 23 Kiriş yuvalarının yanlarda olması, cephe duvarı hasara uğradığında kat tabanlarının yıkılmasını engellemek içindir. Akarca 1972: 144-145 te, dönem belirtilmeksizin, Perge kulelerinde kiriş deliği olmadığı, kirişlerin kule bedeninden çıkan bir diş üzerine döşendiği ve üst katların da kule bedeninden çıkıntı yapan devamlı bir taş dizisi üzerine oturtulduğu belirtilmektedir. Yapılan incelemeler sonucunda bu ifadenin yalnızca Hellenistik Dönem e tarihlenenler için geçerli olduğu görülmüştür. 24 Planda Md7, Md8 ve Md10 olarak belirtilen kuleler. 25 Lanckoronski 1890: 57, res. 43 te Md8 in üçgen alınlıkla tamamlanmış çizimi yer almaktadır. Diğer kulelerin çatı durumuna ilişkin ipucu verecek kalıntı korunagelmemiştir. Bir kısmının çatıyla örtülü olmadığı da düşünülebilir.
1190 Müjde Türkmen Kulelerin birçoğunun, birinci ve ikinci katlarında V biçimli mazgal delikleri 26, üçüncü katlarında ise dikdörtgen pencereler vardır 27 (res. 4, 6, 8, 10-13). Pencerelerin üst köşelerindeki kare biçimli boşluklar, ahşap kepenklerin asılacağı tahta lentoyu oturtmak, alt köşelerindeki delikler ise kepenkleri açıp kapayacak metal kancalar için bırakılmış olmalıdır 28. Mazgal delikleri ok atışı 29 ve gözetleme, pencereler ise ok ve taş gülle atan mancınıklar 30 içindir. Mancınığın en az iki kişiden oluşan bir ekip tarafından kullanıldığı ve makinenin geri tepmesi göz önüne alınırsa, Perge Aşağı Şehir kulelerinde ancak orta ya da küçük boyda iki-üç makinenin sığabileceği kadar yer olduğu görülmektedir. Kulelerin hiçbirinde sur dışına açılan kapı gözlenmemiştir. Yalnızca iki kuleye zemin katta sur içinden açılan kapı olup 31 diğer kulelere giriş üst kattan, seyirdim yeri üzerinden sağlanmaktaydı 32. Sur Duvarları Perge Aşağı Şehir sur duvarları genellikle devşirme malzemeyle örülmüştür. Hellenistik Dönem e tarihlenen kulelerle aynı teknikte, kesme taştan örülmüş duvarlar çok az yerde korunagelmiştir 33. Sur duvarları, seyirdim yerine göre üç tipe ayrılmaktadır: 1. Düz: Sur duvarı kalınlığı kadar olan seyirdim yeri, bazı kısımlarda genişletilmiştir 34 (res. 14). 2. Konsol kornişli 35 : Alt yüzü dar, üst yüzü geniş bir eleman olan konsol korniş, seyirdim yerini genişletmek için kullanılır. Perge de konsol kornişli sur duvarının kesintisiz olmadığı, başka uygulamalarla birlikte yer aldığı gözlenmiştir 36 (res. 14). 26 Planda Md7, Md8, Md10, Md13, Mb2, Mb5, Mb6, Mb8 ve Mb15 olarak belirtilen kuleler. 27 Pencereler, üçüncü katı korunagelen Md7, Md8 ve Md10 da görülür. Bununla birlikte kısmen de olsa dört katı korunagelen Md1 in sur dışına bakan kısmında hiç bir açıklık yoktur, sur içine bakan tarafında ise kemerli bir pencere ve düz bir mazgal deliği yer almaktadır. Mb5 ve Md15 in ikinci kat cephe duvarındaki küçük pencereler gözetleme için kullanılmış olmalıdır. 28 Mansel 1964: 227; Lawrence 1979: 407, 415, res. 88e. Pencereler, düşman kenti kuşattığında hareketli kulelerden (helepoleis) gelecek saldırılara karşı koyabilmek için kepenkle kapatılmaktaydı. 29 Mazgal deliklerinden ok atışı için yayın yanı sıra yay mancınığı (gastraphetes, karından atan) da kullanılmış olabilir. Mancınığın önceli olduğu düşünülen bu alet ilk olarak M.Ö. 399 da Syrakusai da kullanılmıştır. Marden 1969: 48-55; Feugere 1993: 211-214; Karlsson 1994: 143; Landels 1996: 105-111. 30 Oksybeleis: ok atan mancınık; lithobolos, petrobolos: taş gülle atan mancınık. Ar.an. 1.22.2 de taş gülle atan mancınıkları ilk kez Büyük İskender in Halikarnassos kuşatmasında (M.Ö. 334) kullandığını bildirir. Marsden 1969: 60, 62; Amm. 22.4.1-7 de, M.S. 3.-4. yüzyılda yaygınlaşan yatay zemberekli bir mancınıktan (onager) söz edilmektedir. Feugere 1993: 205; Landels 1996: 141-143. 31 Md1 ve Mb2 nin sur içine açılan tarafında birer kapı yapılmıştır. Md7 nin sur içine açılan tarafındaki kemerli kapı, sonradan önüne bitiştirilen duvarla kullanım dışı kalmıştır. 32 Lawrence 1979: 371. Planda Md4-Md5 ile belirtilen kazematlı sur duvarından Md4 kulesine geçilen kısım oldukça iyi korunagelmiştir. 33 Md15 in kuzeyinden akropolisin güneydoğu yamacına uzanan kısım ile Mb5-Mb6 kuleleri arasındaki sur duvarında iki yüzü bosajlı, Md7 den kuzeye uzanan kazematlı sur duvarında ise düz yüzeyli taşlar kullanılmıştır. 34 Md10-Md13 ve Mb1-Mb2 de seyirdim yerinin düz olduğu, Md7-Md8 de ise devşirme bloklarla genişletildiği gözlenmiştir. 35 Bulgurlu 1999: 383. Akarca 1972: 145 te yuvarlak kulelerin üst kat tabanlarını taşıyan kirişlerin oturduğu konsol kornişler için kule bedeninden çıkıntı yapan, devamlı bir taş dizisi tanımı yapılmıştır. Konsol kornişlerin kat tabanlarını taşımak için kullanımına Lykia da Myra, Kydna/Pydnai ve Beymelek teki Hellenistik kulelerde de rastlanmaktadır. Konecny 1997: 57-58, çiz. 25-29; Adam 1982: 115-166; McNicoll 1983: 311-323, çiz. 3. 36 Md6-Md7 de tek, Md12-Md13 te çift sıra halinde kullanılan konsol kornişlerin kuzeyindeki seyirdim yeri düzdür. Md8 in güneyindeki tek sıra konsol kornişli sur duvarına, sonraki bir evrede kemerli kazematlar eklenmiştir. Bu kısımlarda konsol kornişli sur duvarı daha erken olmalıdır. Mb2-Mb3, Mb3-Mb4, Mb14-Mb15 üzerinde tek sıra; Mb12-Mb13, Mb15-K üzerinde çift sıra, Mb4-Mb5, Mb7-Mb8 üzerinde ise üç sıra halinde kullanılmıştır. Mb9-Mb10, Mb10-Mb11 ve Mb11-Mb12 de sur duvarı konsol kornişli ayaklarla desteklenmiştir.
Perge Aşağı Şehir Surları 1191 3. Kemerli kazematlı 37 : Perge Aşağı Şehir surlarının güney kısmındaki kazematlı sur duvarları 38, kemerleri sur dışından da görülebilecek şekilde ve sur duvarıyla birlikte inşa edilmiştir (res. 15-16). Kemerin altındaki, yerden yükseltilmiş üstü kapalı seyirdim yeri neredeyse kesintisiz olarak korunagelmiştir; kemerin üstü ikinci bir seyirdim yeri olarak kullanıma elverişli değildir (res. 17). Her kazematta ikişer mazgal deliği vardır 39, bunlar ok atışı ve gözetleme için kullanılmış olmalıdır. Kentin diğer kesimlerindeki kazematlı sur duvarlarında ise seyirdim yeri kemerin üstündedir; kemer, duvarı güçlendirmek ve seyirdim yerini genişletmek için inşa edilmiştir, kemerin altı depo olarak kullanıma uygun genişliktedir 40. Md7 kulesinden kuzeye uzanan sur duvarında korunagelen iki kemerli kazemat ise diğerlerinden daha özenli bir işçiliğe sahiptir (res. 5). Bu iki kazemat arasında altta kemerli geçiş ve kemerin üzerinde seyirdim yeri vardır. Bunların Perge deki kazematlı sur duvarlarının önceli, hatta korunagelen tek Hellenistik örneği olduğu düşünülebilir. Üstü kemerle örtülü, önü kapalı kazematlı sur duvarları dışında seyirdim yerini koruyan bir duvar ya da epalksion (korkuluk duvarı) korunagelmemiştir. Ama Md7 nin kuzeyindeki sur duvarı üzerinde devrilmiş olarak bulunan ve epalksis başlığı olduğu düşünülen blok, burada üzerinde epalksis başlıkları bulunan mazgallı korkuluk duvarı olabileceğini göstermektedir. Kapılar Perge Aşağı Şehir surlarındaki ana kapılar, doğu-batı ve kuzey-güney doğrultulu sütunlu caddelerin uçlarında yer almaktadır. Şehrin güneye genişlemesiyle anıtsal kapı işlevini, birden çok evreye sahip olan Geç Dönem Kapısı üstlenmiştir (res. 2). Cephesine eklenen Suriye alınlıklı tak, 41 yazıtına göre Septimius Severus dönemine ait anıtsal çeşmenin bezemeleri ile karşılaştırılarak, M.S. 3. yüzyılın ilk yarısına tarihlenmektedir 42. 37 Sur duvarına dayanmış üzeri kemer ya da tonozla kapatılmış mekanlar için kazemat terimi kullanılmaktadır. Mansel 1964: 221-224; Akarca 1972: 138. Kemerli kazematlar sur duvarının kalınlaştırılması sırasında malzemeden tasarruf sağlamakta, alt katı silah deposu ve askerler için barınak olarak kullanılabilmekte, üst katı seyirdim yeri işlevi görmekte ayrıca duvarı yükselterek düşmanın merdiven dayayıp sura tırmanmasını zorlaştırmaktadır. Lander 1984: 261, 302; McNicoll 1986: 312. Kalıntıları günümüze ulaşmayan Kartaca (App.Hann. 8.14.95) ve Rhodos (Philon 80.45-50) surlarının kazematlı tipte olduğu antik yazarların ifadelerinden anlaşılmaktadır; Garlan 1974: 348. Thessalia da Demetrios Poliorketes in M.Ö. 293 te yaptırdığı Demetrias surlarında da kazematlar yer almaktadır; Stählin 1934: 58, res. 11, lev. 13; Garlan 1974: 346. Hellenistik Dönem e tarihlenen Syrakusai daki Euryalos kalesinde, Miletos ve Latmos kıyısındaki Herakleia surlarında batarya olarak tanımlanan kısımlar da kazematlar ile benzer işleve sahiptir. Winter 1963: 379-387; Gerkan 1935: 75-76; Krischen 1922: 16; Garlan 1974: 262; McNicoll 1997: 80-81, 168. 38 Bu kısımdaki kemerli kazematlar Side dekiler ile birlikte, Philon un bildirdiği ve bugüne ulaşmayan Rhodos surlarındaki uygulamaların (Philon 80, 45-47; Garlan 1974: 293, 348; Lawrence 1979: 82) benzeri olarak görülmekte ve bazı modern araştırmacılar tarafından Hellenistik Dönem e tarihlenmektedir: M.Ö. 3. yüzyıl (Lawrence 1979: 244, 323, 371); M.Ö. 225-200 (Winter 1992: 203), M.Ö. 250-175 (Marsden 1969: 126). Aşağı Şehrin M.S. 2. yüzyıl sonrasındaki yapılaşma faaliyetlerinin gerçekleştiği güney kısmını çevreleyen kazematlı sur duvarı M.S. 4. yüzyıldan önceye ait olamaz; Mansel 1964: 226. Lanckoronski nin eserinde de bu kısmın özensiz duvar örgüsüne sahip ve kemer impostlarının Bizans tipinde olduğu belirtilmektedir. Fakat kitaptaki çizimde mazgal delikleri, muhtemelen açılı çekilmiş fotoğraftan deformasyonla aktarılmış olması nedeniyle, gerçekte olduklarından farklı yükseklikte gösterilmiştir; bkz. Lanckoroski 1890: 62, res. 49, 63. Yapılan incelemelerde bu impostlardan birinde, Latince ve Yunanca çift dilli yazıtlı bir blokun devşirme olarak kullanıldığı görülmüştür. Kemerli kazematların geç dönemde kullanımına pek çok yerde, örneğin Roma da Aurelianus sur duvarında ve Side de batı deniz surlarında rastlanmaktadır. Richmond 1930: 65, res. 8; Nash 1961: 93, res. 785, 96-97, res. 790-792; Säflund 1935: 98 dn. 4 te Roma dakiler ile paralellik kurularak Perge deki kazematlar Geç Roma Dönemi ne tarihlenmektedir. Mansel 1964: 224 dn. 30, res. 18; 1978: 67 res. 67. Latmos kıyısındaki Herakleia, Pergamon ve İstanbul un Bizans Dönemi surlarında da paralelleri görülmektedir. Peschlow- Bindokat 1996: 65 res. 82, 67; Klinkott 2001: 37-39, lev. 5.3-6; Krischen 1938: lev. 4; Meyer-Plath 1943: 21, 33-34, lev. 16, 34. 39 Seyirdim yerinden Md4 kulesine geçilen kısımda mazgal deliği bulunmamaktadır. 40 Mb8 den kuzeyde Mb11 e kadar uzanan kemerli kazematlar, derinlikleri az olması nedeniyle depo olarak değil, yalnızca seyirdim yerini genişletmek için kullanılmışlardır. 41 Mansel 1970: 142-143, res. 8; 1975: 63, res. 14-16, 22-24. Spalato daki (bugünkü Split, Hırvatistan) Diocletianus Sarayı nın peristylinin anıtsal kapısıyla benzerliği yüzünden takın M.S. 3. yüzyılın son yarısına ait olabileceği düşünülmüştür. Niemann 1910: 44, res. 46, lev. 6; Wilkes 1986: 36-37, res. 6, lev. 11. 42 Abbasoğlu 1994: 30-31; Türkmen 2007: 28-30.
1192 Müjde Türkmen Doğu-batı caddesinin batı girişindeki kapı, aynı zamanda Batı Nekropolis e giden yolun başlangıcındadır 43. Caddenin doğu girişinde, Doğu Nekropolis e ve Antik Çağ da kentin Kestros üzerindeki limanına açılan yolun başında olduğu düşünülen kapıya ait kalıntı bulunamamıştır 44. Kentteki tali kapılar, savunma amacıyla değil, ana kapıların sağlayamadığı gereksinimleri karşılamak üzere inşa edilmişlerdir. Sur sisteminde zayıf bir nokta yaratan bu tali kapıların, üzerlerindeki seyirdim yeriyle koruma altına alınmış olduğu görülmektedir. İkisi doğuda, biri batıda olmak üzere üç tali kapı saptanmıştır. Doğuda, kentin sonradan genişlediği güney kısımdaki tali kapı, eşiğindeki tekerlek izleri ve bunların yönüne bakılırsa, agoraya limandan gelen malları taşımak amacıyla yapılmıştır. Bu kapının sur dışına bakan tarafında devşirme olarak kullanılmış bir kalkan kabartması ve ortasına kazınmış bir haç vardır (res. 18). Doğudaki ikinci kapı da büyüklüğü nedeniyle araba trafiğiyle ilişkilendirilebilir. Sur duvarıyla aynı dönemde yapılan batı tali kapı ise araba trafiği için değil, Güney Hamam a gerekli yakıtın taşındığı ve hizmetlilerin kullandığı bir servis kapısı işlevinde olmalıdır. Güney Hamam ın praeforniumunun 45 kapıya yakın oluşu da bu düşünceyi güçlendirmektedir. Ayrıca kapının lentosu olarak kullanılan ve yazıtına göre M.S. 2. yüzyıla tarihlenen devşirme blok, kapının bu tarihten sonra açıldığını gösterir. Plan ve Yapım Tekniği Aşağı Şehir geniş bir alana yayılmasına karşın surlar mümkün olan en kısa ve düz yolu izleyerek kenti sarmakta, tiyatro, stadyum ve nekropoller dışarıda kalmaktadır (res. 1). Sur planında görülen birkaç noktadaki açı değişiklikleri, topografik nedenler ve Roma Dönemi nde, M.S. 2.-3. yüzyıllarda, kentin güneye doğru genişlemesiyle ilintilidir. Hızlı hareket etme olanağı sağlayan düz savunma hattı sayesinde kentin korunması için az sayıda asker yeterli olmaktadır. Düzenli aralıklarla inşa edilen, mancınık atışı yapmaya uygun kulelerle güçlendirilmiş, neredeyse kesintisiz bir seyirdim yerine sahip olan surlar pasif bir savunma hattı oluşturmaktadır. Aktif savunmanın en önemli ögelerinden olan huruç, yani yan çıkış kapılarının yokluğu da sistemin amacının surun dışına çıkmadan düşmanın saldırılarına karşı koymak olduğunu göstermektedir. Hellenistik Dönem de biçimlenmiş olan pasif savunma sisteminin Roma ve Bizans dönemlerinde de değiştirilmeden restorasyonlarla sürdürüldüğü gözlenmektedir. Bu dönemlerde surların güçlendirilmesinde amaç, tamamen kuşatmaya karşı koyacak güçte olmasa da düşmanın kenti ele geçirmesini zorlaştırmaktı 46. Ayrıca Perge nin başta İsaurialılar olmak üzere kendini savunmak zorunda kaldığı düşmanlarının kuşatma konusunda yeterli teknik bilgi ve deneyime sahip olmayışı da aktif savunmayı gereksiz ve masraflı kılmaktadır. Anadolu da Hellenistik kesme taş geleneğinin Roma Dönemi nde de sürdüğü bilinmektedir 47. Perge deki Roma İmparatorluk Dönemi yapıları için de bu durum geçerlidir. Aşağı Şehir surlarının hem Hellenistik Dönem de başlayan yapımında hem de Roma ve Bizans dönemlerindeki yenileme ve eklemelerinde kullanılan ana malzeme taştır 48. 43 Batı kapı için kesin bir tarihleme yapmak mümkün olmasa da duvar işçiliğinin, yakınındaki Kuzey Hamam dan daha geç olduğu söylenebilir. Kuzey Hamam, Mansel 1968: 102 de yapım tekniğine göre M.S. 3. yüzyıla; Farrington 1995: 170 de, duvar tekniğine göre diğer yapılarla karşılaştırılarak M.S. 2.-3.yüzyıla tarihlenmektedir. 44 Lanckoronski 1890: 34 res. 26 daki kent planında iki yanında birer dörtgen kuleyle korunan arkasında yarım daire biçimli bir avlu bulunan bir kapı görülmektedir. Yayında bu kapıyla ilgili bilgi yer almaması bunun kalıntıya dayanmayan, varsayımsal bir çizim olduğunu düşündürmektedir. 45 İnan 1987: 139. 46 Lander 1984: 159, 161. 47 Vann 1976: 172-200; Waelkens 1989: 77-78. 48 Surlarda traverten düzgün kesme taş dikdörtgen bloklar ve yine traverten, kireçtaşı ve mermerden devşirme bloklar kullanılmıştır.
Perge Aşağı Şehir Surları 1193 Kesme taş dikdörtgen bloklarla düzenli ve devşirme bloklarla düzensiz olmak üzere başlıca iki duvar örgü düzeni gözlenmektedir. İsodomos tekniğinde, düzgün dikdörtgen kesme taş bloklardan oluşan duvar sıralarının yükseklikleri birbirine eşittir. Duvar örgüsünde dar yüzü dışa gelecek biçimde kullanıldığında enleme taşı, geniş yüzü dışa gelecek biçimde kullanıldığında ise bağlama taşı olarak isimlendirilen bloklar 49, yine isodomosun bir çeşidi olan, bir sıra enleme taşı bir sıra bağlama taşı düzeninde kullanılmışlardır. Bloklar arasında kenet veya harç izine rastlanmamıştır. Bu duvar örgüsü Hellenistik Dönem e ait kuleler ve sur duvarlarında görülür. Geç Roma Dönemi ne tarihlenen, devşirme bloklarla düzensiz sıralar halinde örülmüş duvarlarda ise harç ve yer yer küçük taş ve kiremit parçalarının kullanıldığı gözlenmiştir. Perge Aşağı Şehir surlarının, her dönemde, duvar tekniği, malzeme ve izlediği plan açısından, Hellenistik Dönem deki öncelini izlediği anlaşılmaktadır. Bunun en iyi örneği M.S. 5.-6. yüzyıllara tarihlenen güneydoğudaki kazematlı sur duvarı ile bunun Hellenistik önceli olarak kabul edilebilecek doğu surlardaki kazematlardır. Kentin özellikle bu kesiminde yapılacak kazılar, Perge Aşağı Şehir surlarının yapım evrelerinin belirlenmesini sağlayacaktır. Kaynakça Abbasoğlu, H. 1994 Perge Roma Devri Mimarisinde Arşitravların Soffit Bezemeleri, Ankara. 2000 Perge Kazıları, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (1932-1999), ed. O. Belli, Ankara: 241-247. Adam, J.-P. 1982 L architecture militaire grecque, Paris. Akarca, A. 1972 Şehir ve Savunması, Ankara. Bennett, J. 2007 Roman Army in Lycia and Pamphylia, Adalya 10, 132-153. Bulgurlu, S. 1999 Perge Kenti Hellenistik Güney Kapısı ve Evreleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. Delbrück, R. 1907 Hellenistische Bauten in Latium, Strassburg. Farrington, A. 1995 The Roman Baths of Lycia: An Architectural Study, Ankara. Feugere, M. 1993 Les armes de romaine, Paris. Garlan, Y. 1974 Recherches de poliorcétique grecque, Paris. İnan, J. 1987 Perge Kazısı 1985 Yılı Çalışmaları, 8. KST, Ankara: 137-175. Karlsson, L. 1994 Thoughts about fortifications in Caria from Maussollos to Demetrios Poliorketes, REA 96: 141-153. Kleiner, G. 1968 Die Ruinen von Milet, Berlin. Klinkott, M. 2001 Die Stadtmauer. AvP 16.1. Konecny, A. 1997 Hellenistische Turmgehöfte in Zentral- und Ostlykien, Viyana. Krischen, F. 1922 Die Befestigungen von Herakleia am Latmos. Milet 3.2. Krischen, F. 1938 Die Landmauer von Konstantinopel 1, Berlin. Lanckoronski, K. 1890 Städte Pamphyliens und Pisidiens 1: Pamphylien, Viyana (=Pamphylia ve Pisidia Kentleri 1: Pamphylia, çev. S. Bulgurlu-Gün, Antalya 2004) Landels, J.G. 1996 Eski Yunan ve Roma da Mühendislik, çev. B. Barışçı, Ankara. Lander, J. 1984 Roman Stone Fortifications. BAR 206, Oxford. Lawrence, W. 1979 Greek Aims in Fortification, Oxford. Mansel, A.M. 1957 1946-1955 Yıllarında Pamphylia da Yapılan Kazılar ve Araştırmalar, Belleten 22: 211-240. 1964 Pamphylia Şehir Surları ve Şehir Kapıları, Atatürk Konferansları 1, Ankara: 215-234. 1968 1967 Perge Kazılarına Dair Önrapor, Türk- AD 16.1: 101-106. 1970 Perge de Yapılan Kazılar ve Araştırmalar, Atatürk Konferansları 4, Ankara: 133-145. 1975 Ausgrabungen in Pamphylien 1957-1972, AA: 49-73. 49 Enleme ve bağlama taşı terimleri, aynı boyuttaki taşın farklı konumlandırılmasına bağlı olarak kullanılmıştır; bkz. Bulgurlu 1999: 382.
1194 Müjde Türkmen 1978 Side. 1947-1966 Yılları Kazıları ve Araştırmalarının Sonuçları, Ankara. Marsden, E.W. 1969 Greek and Roman Artillery: Historical Development, Oxford. Martini, W. 2003 Topographie und Architektur, Historische Shlußfolgerungen, Die Akropolis von Perge 1. Survey und Sondagen 1994-1997, ed. H. Abbasoğlu W. Martini, Mainz am Rhein: 13-78, 179-186. McNicoll, A.W. 1978 Some Developments in Hellenistic Siege Warfare with Special Reference to Asia Minor, Proceedings of the Xth Congress of Classical Archaeology, Ankara: 406-419. 1986 Developments in Tecniques in Siegecraft and Fortification in the Greek World ca. 400-100 BC, La fortification dans l histoire du monde grec, ed. P. Leriche - H. Tréziny, Paris: 305-313. 1997 Hellenistic Fortifications from the Aegean to the Euphrates, Oxford. McNicoll, A. W. et al. 1983 A Hellenistic Fortress in Lycia The Isian Tower?, AJA 87: 311-323. Meyer-Plath, A.M. et al. 1943 Die Landmauer von Konstantinopel 2, Berlin. Mitchell, S. 1993 Anatolia. Land, Men and Gods in Asia Minor 1. The Celts and the Impact of Roman Rule, Oxford. Nash, E. 1961 Bildlexikon zur Topographie des antiken Rom 2, Tübingen. Niemann, G. 1910 Der Palast Diokletians in Spalato, Viyana. Nollé, J. 1986 Pamphylische Studien 1-5, Chiron16: 199-212. Ober, J. 1992 Towards a Typology of Greek Artillery Towers: The First and Second Generations, ca. 375-275 B.C., Fortificationes Antiquae, ed. S. van de Maele - J. M. Fossey, Amsterdam: 147-169. Pekman, A. 1973 Perge Tarihi, Ankara. Peschlow-Bindokat, A. 1996 Herakleia am Latmos, Mainz am Rhein. Richmond, A. 1930 The City Wall of Imperial Rome. An Account of Its Architectural Development from Aurelian to Narses, Oxford. Säflund, G. 1935 The Dating of Ancient Fortifications in Southern Italy and Greece with Special Reference to Hipponium, OpArch 1: 87-119. Stählin, F. et al. 1934 Pagasai und Demetrias, Berlin. Türkmen, M. 2001 Perge Aşağı Şehir Surlarında Roma Dönemi Uygulamalarına ilişkin Gözlemler, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Istanbul. 2007 Pamphylia ve Kilikia da Severuslar Dönemi Mimari Bezemesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Istanbul. Vann, R.L. 1976 A Study of Roman Construction in Asia Minor: The Lingering Role of a Hellenistic Tradition of Ashlar Masonry, Ann Arbor. von Gerkan, A. 1935 Die Stadtmauern. Milet 2.3,. 1959 Dura-Europos. The Fortifications, Von antiker Architektur und Topographie, Stuttgart: 233-261. Waelkens, M. 1989 Hellenistic and Roman Influence in the Imperial Architecture of Asia Minor, The Greek Renaissance in the Roman Empire, ed. S. Walker - A. Cameron, Londra: 77-88. Wilkes, J.J. 1986 Diocletian s Palace, Split. Residence of a Retired Roman Emperor, Sheffield. Winter, F.E. 1963 The Chronology of the Euryalos Fortress at Syracuse, AJA 67: 363-387. Winter, F.E. 1971 Greek Fortifications, Londra - Toronto. 1992 Philon of Byzantion and the Hellenistic Fortifications of Rhodos, Fortificationes Antiquae, ed. S. van de Maele - J. M. Fossey, Amsterdam: 185-209. 1994 Problems on Tradition and Innovation in Greek Fortifications in Asia Minor, Late 5 th to 3 rd Century B.C., REA 96: 29-52.
Perge Aşağı Şehir Surları 1195 Res. 1 Perge planı (Kule ve tali kapı numaraları yazar tarafından verilmiştir.) (A. Şakar, Perge arşivi)
1196 Müjde Türkmen Res. 2 Geç Dönem Kapısı ve yuvarlak Hellenistik kuleler Res. 3 Doğu yuvarlak Hellenistik kule Res. 4 Doğu surlarda Hellenistik bir kule (Md7)