HR.Ü.Z.F.Dergisi, 2005, 9 (2): 63-67 J.Agric.Fac.HR.U., 2005, 9 (2): 63-67 ELAZIĞ, DİYARBAKIR ve MARDİN İLLERİ BADEM AĞAÇLARINDA ZARARLI OLAN LEPİDOPTERA TÜRLERİ, DOĞAL DÜŞMANLARI ve ÖNEMLİLERİ ÜZERİNDE GÖZLEMLER Halil BOLU Muharrem ÇINAR Geliş Tarihi: 20/12/2004 ÖZET Çalışma 2002-2004 yılları arasında Diyarbakır, Elazığ ve Mardin İlleri badem bahçelerinde yapılmıştır. Çalışma sonucunda badem ağaçlarında 16 lepidopter türü ve onların 11 adet parazitoidi belirlenmiştir. Belirlenen zararlı lepidopter türlerinden Recurvaria nanella (Denis & Schiffermüller), Gnopharmia stevenaria (Boisduval), Nychiodes amygdalaria (Herrich-Schäffer), Nordmannia acaciae (Fabricius), Diloba caeruleocephala (Linnaeus), Catocala sp., Aporia crataegi (Linnaeus) ve Hedya nubiferana (Haworth) olmak üzere 8 türün ekonomik anlamda zararlı durumda olduğu gözlenmiştir. Ayrıca, Aplomya confinis Fall., Brachymeria sp., Apanteles spp., Ascogaster quadridentata Wesmael, Colesia sp., Brachymeria intermedia (Nees), Eusandalum sp., Itoplectis maculator (F.) ve Baryscapus sp. parazitoidleri belirlenmiştir. N. acaciae den elde edilen A. confinis (Tachinidae) dünya için yeni parazitoid kaydıdır. Bu çalışmada belirlenen, Agriopis bajaria (Denis & Schiffermüller), Aleucis distinctata (Herrich-Schäffer), G. stevenaria, Cilix glaucata (Scopoli), A. crataegi, Grapholitha janthinana Dup., H. nubiferana ve Ypsolopha persicella (Fabricius) türleri Türkiye badem faunası için ilk kayıttır. Anahtar Kelimeler: Badem, Lepidoptera, Doğal Düşman, Türkiye The HARMFUL LEPIDOPTERA SPECIES on ALMOND, THEIR NATURAL ENEMIES and OBSERVATIONS on SOME IMPORTANT SPECIES in ELAZIĞ, DIYARBAKIR and MARDIN PROVINCES OF TURKEY ABSTRACT This study was carried out the whole almond orchards in Elazig, Diyarbakır and Mardin provinces between 2002-2004. It was determined 16 lepidopter species on almond trees and their 11 parasitoids. It was observed that 8 economical harmful lepidopter species; Recurvaria nanella (Denis & Schiffermüller), Gnopharmia stevenaria (Boisduval), Nychiodes amygdalaria (Herrich- Schäffer), Nordmannia acaciae (Fabricius), Diloba caeruleocephala (Linnaeus), Catocala sp., Aporia crataegi (Linnaeus) and Hedya nubiferana (Haworth). In addition, it was determined the parasitoids, Aplomya confinis Fall., Brachymeria sp., Apanteles spp., Ascogaster quadridentata Wesmael, Colesia sp., Brachymeria intermedia (Nees), Eusandalum sp., Itoplectis maculator (F.) and Baryscapus sp.. Aplomya confinis Fall. (Tachinidae) parasitoid of are presented here as a new record for Nordmannia acaciae in World. In this study, Agriopis bajaria (Denis & Schiffermüller), Aleucis distinctata (Herrich- Schäffer), G. stevenaria, Cilix glaucata (Scopoli), A. crataegi, Grapholitha janthinana Dup., H. nubiferana and Ypsolopha persicella (Fabricius) are presented here as a new record for the almond fauna in Turkey. Keywords: Almond, Lepidoptera, Natural enemies, Turkey Bu makale TÜBİTAK TOGTAG tarafından desteklenen 2886 nolu projenin bir bölümüdür Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, Diyarbakır Karamürsel Tarım İlçe Müdürlüğü, Kocaeli Sorumlu Yazar. hbolu@hotmail.com
GİRİŞ Badem Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgesi nin önemli meyvelerinden birisidir. Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgesi nde yer alan çalışmanın yürütüldüğü iller olan Diyarbakır, Elazığ ve Mardin 43 000 tonluk Türkiye üretiminin yaklaşık olarak % 13 lük kısmını karşılamaktadır (Anonim, 1999). Badem yetiştiriciliğinde birçok önemli sorunla karşılaşılmaktadır. Bu sorunların başında da zararlılar ve bunlarla savaşım gelmektedir. Lepidoptera takımı Insecta sınıfı içersinde Coleoptera takımından sonraki en geniş gruptur. Erginlerinin ağız yapısı emicidir ve nektarin ile beslenirler. Ancak çiğneyici ağız yapısına sahip olan larva dönemleri nedeniyle en önemli bitki zararlıları içerisinde yer alırlar. Bu nedenle Lepidoptera takımı kültür bitkilerinde ekonomik kayba neden olan birçok türü içerir. Bu konuda ülkemizde badem ağaçlarında çalışma sayısı yok denecek kadar azdır. Maçan (1986), ülkemizin Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgeleri badem ağaçlarında zararlı 6 lepidopter türü belirlemiş, ancak doğal düşmanları hakkında herhangi bir sonuç bildirmemiştir. Bu çalışma ile Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgeleri badem ağaçlarında zararlı lepidopter türleri, yayılış alanları, yoğunlukları ve doğal düşmanlarının belirlenmesi amaçlanmıştır. MATERYAL ve METOT Çalışma 2002-2004 yıllarında Diyarbakır (Çermik, Ergani, Saray, Ziyaret), Elazığ (Gezin, Harput, Keban, Sivrice) ve Mardin (Akbağ (Merkez), Cevizpınarı (Merkez), Ömerli, Yeşilli) İllerinde yürütülmüştür. Her il önce 2 bölgeye, her bölge de 2 alt bölgeye ayrılmış ve böylece her İl için 4, toplam olarak ta 12 sürvey bölgesi belirlenmiştir. Sürvey çalışmaları her yılın Mart-Kasım ayları arasında haftada bir kez olacak şekilde yürütülmüştür. Bahçelerde her örnekleme tarihinde 25 ağaçta örnekleme yapılmıştır. Ağaçlar bahçe içerisinden rastgele seçilmiştir. Örnekleme yapılan 25 ağacın her birinin değişik yönlerinden seçilen 4 dalına ucuna lastik boru geçirilmiş bir sopa ile 3 kez vurularak lepidopter türlerinin larva dönemlerinin Japon şemsiyesine düşmesi sağlanmıştır. Şemsiye üzerine düşen larvalar yumuşak pens ve yumuşak uçlu fırça yardımıyla toplanmıştır. Toplanan larvalar üzeri tülbent ile kapatılmış plastik kutular içerisinde, buz kabına konularak besinleriyle birlikte laboratuara getirilmiştir. Ayrıca ağaç üzerinde gövde, dal, yaprak, çiçek ve meyveler üzerinde incelemeler yapılmış, görülen lepidopter larvaları yumuşak pens ve fırça yardımıyla toplanmış ya da bulundukları bitki kısmıyla birlikte alınmış ve üzeri tülbent ile kapatılmış plastik kutular içerisinde, buz kabına konularak laboratuara getirilmiştir. Laboratuar Çalışmaları. Araziden toplanıp buz kabı içerisinde laboratuara getirilen larvalar önce morfolojik özellikleri dikkate alınarak birbirinden ayrılarak numaralandırılmış, nereden, hangi tarihte toplandıkları, konukçu bitkinin neresinde, ne şekilde zarar yaptıklar ve kabaca tanınmalarını içeren bilgiler bir cetvele işlenmiştir. Toplanan türlerin populasyonları hakkında genel bir fikir edinebilmek için, çalışmaların yürütüldüğü her bahçede 100 darbe sonucu Japon şemsiyesi üzerine düşen larvalar sayılarak kayıt defterine yazılmıştır. Sayım işlemleri tamamlandıktan sonra larvalar ayrı ayrı 20x30 ebatlarında üzerine tülbent geçirilmiş plastik kaplarda kültüre alınmıştır. Kültüre alınan larvalar badem yaprakları veya bulundukları bitki kısmıyla beslenmişlerdir. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Doğu Anadolu Bölgesi nde yer alan Elazığ ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde yer alan Diyarbakır ve Mardin İllerinde 2002-2004 yılları arasında çalışmanın yapıldığı badem bahçelerinde 16 zararlı lepidopter türünün bademlerde beslendiği belirlenmiştir (Çizelge 1). Badem ağaçlarında zararlı olan lepidopter türlerinin larva dönemleri genel olarak marttemmuz aylarında görülmektedirler. Türlere göre değişmekle birlikte nisan ayından haziran ayının ilk haftasına kadar olan dönemde yüksek populasyon oluşturan türler önemli zararlar vermektedirler. Çizelge 1 de görülen 16 zararlı türden Recurvaria nanella (Denis & Schiffermüller), Gnopharmia stevenaria (Boisduval), Nychiodes amygdalaria (Herrich- Schäffer), Nordmannia acaciae (Fabricius), Diloba caeruleocephala (Linnaeus), Catocala sp., Aporia crataegi (Linnaeus) ve Hedya nubiferana (Haworth) olmak üzere toplam 8 türün ekonomik zararlı durumunda olduğu ve savaşımın iyi yapılmadığı takdirde önemli derecede ürün kayıplarına neden olduğu gözlenmiştir. 64
Çizelge 1. Diyarbakır, Elazığ ve Mardin İlleri bademlerinde 2002-2004 yıllarında belirlenen Lepidoptera türleri ve sayıları (Larva dönemleri) Familya Tür Diyarbakır Elazığ Mardin Ç E S Z G H K Si A C Ö Y Drepanidae Cilix glaucata 12 - - - 6 - - 9 - - - - Gelechiidae Geometridae Anarsia lineatella 11 13-7 27 18 22 8 - - - 5 Recurvaria nanella - - - 21 57 48 62 92-14 - 21 Agriopis bajaria - - 8-42 32-55 - 19 - - Aleucis distinctata 6 - - - - 3-11 - - - - Gnopharmia stevenaria 14 55 44 12 64 8 2 49 11 112 17 4 Nychiodes amygdalaria 21 67 22 72 19 87 16 9 9 81 5 4 Lycaenidae Nordmannia acaciae 28 71 22 13 78 62 68 55 15 29 24 71 Lymantriidae Euproctis chrysorrhoea - - - - 3 7 - - - - - - Noctuidae Diloba caeruleocephala 125 76 133 117 82 34 21 92 67 121 15 28 Catocala sp. 2 21 5 17 29 2 6 20 5 13-6 Pieridae Aporia crataegi 12 16 9 21 34 39 7 34 7 84 4 25 Saturnidae Saturnia pyri 1 23 - - 3 - - - - 7 11 2 Tortricidae Grapholitha janthinana - - - 3 23-2 5 - - - - Hedya nubiferana 15 34 46 51 89 22 42 95 19 87 12 41 Yponomeutidae Ypsolopha persicella 4 6-1 11 - - 6 - - - 7 Toplam tür sayısı 12 11 8 12 15 12 10 14 7 10 7 11 Ç:Çermik, E: Ergani, S: Saray, Z: Ziyaret, G: Gezin, H: Harput, K: Keban, Si: Sivrice, A: Akbağ, C: Cevizpınarı, Ö:Ömerli, Y: Yeşilli Badem ağaçlarında zararı önemli olarak bulunan türler üzerindeki gözlem sonuçları ve literatür bildirişleri aşağıda verilmiştir. Recurvaria nanella (Denis & Schiffermüller) Dünya da ilk olarak Kuzey Amerika da 1903 yılında saptanmıştır (Chapman ve Lienk, 1971). Türkiye de Ege, Orta ve Güney Anadolu Bölgelerinde yayılmıştır (Kansu, 1964; Erden, 1976). Yiğit ve Uygun (1982) zararlının Adana, İçel ve Kahramanmaraş İlleri elma bahçelerinde bulunduğunu belirlemişlerdir. Maçan (1986) zararlının Elazığ ve Mardin illerinde yaygın ve populasyon yoğunluğunun yüksek olduğunu bildirmektedir. Bu çalışmada zararlının üç ilde de yaygın ve populasyon yoğunluğunun ise orta düzeyde olduğu belirlenmiştir. Ancak, bazı bahçelerde yüksek populasyon yoğunlukları oluşturduğu da gözlenmiştir. Badem bahçelerinde erken dönemde görülen türlerden birisidir. Gnopharmia stevenaria (Boisduval) Bu türün çalışmanın yapıldığı tüm bölgede yayılış gösterdiği belirlenmiştir. Zararlının larva dönemlerinin badem ağacı yaprakları ile beslendiği ve nisan-haziran aylarında yoğun olarak görüldüğü, yüksek populasyon yoğunluklarında önemli zarar oluşturduğu gözlenmiştir. Bu türün ülkemiz meyve alanlarında kaydına rastlanmamıştır. Nychiodes amygdalaria (Herrich-Schäffer) Badenheimer (1958) bu türün Batı ve Güney Anadolu Bölgesi nde badem ağaçlarında çok zararlı olduğunu belirtmektedir. Nizamlıoğlu (1961) zararlının Doğu Rumeli, Makedonya, Girit ve Batı Asya da bulunduğunu bildirmiştir. Maçan (1986) zararlının Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde yaygın olarak bulunduğunu, ancak populasyonunun düşük olduğu belirtmektedir. Bu çalışmada da zararlının bölgede yaygın olduğu ve bazı yörelerde yüksek populasyon yoğunluğu oluşturduğu buna paralel olarakta önemli zararlar oluşturabildiği belirlenmiştir. Nordmannia acaciae (Fabricius), Vasileva (1974) zararlının Sovyetler Birliği, Orta ve Güney Avrupa, İran ve Türkiye deki taş çekirdekli meyve ağaçlarında bulunduğunu bildirmiştir. Maçan (1986) bu 65
türün Güneydoğu Anadolu Bölgesi badem ağaçlarında yaygın olarak bulunduğu, ancak populasyonunun düşük olduğunu belirlemiştir. Yapılan bu çalışmada zararlının badem ağaçlarında yaygın olarak bulunduğu ve bazı bahçelerde yüksek populasyon yoğunluğuna ulaştığı saptanmıştır. Catocala sp. Kesin tür teşhisi yaptırılamayan zararlı, çalışmanın yürütüldüğü illerde yaygın olarak bulunmuştur. Zararlı bazı yıllarda ve bahçelerde yüksek populasyon göstermiştir. Kansu (1955) Mormonia (Catocola) neonympha Esp., Catocola elocata vaga Spul., Catocola conversa Esp. ve Catocola puerpa Giorn türlerinin Türkiye de bulunduğunu belirtmektedir. Diloba caeruleocephala (Linnaeus) D. caeruleocephala yörede en yaygın ve en çok zarar yapan tür olarak dikkat çekmiştir. Özellikle 2003 yılında bölge bademlerinde zararı önemli olmuştur. Badem, elma, armut, erik, şeftali, kayısı ve kiraz önemli konukçuları arasındadır. Bu tür, Dünyada, Bütün Avrupa, Lübnan, İsrail, Kuzey Afrika, Rusya ve Ön Asya'da bulunmaktadır (Müller, 1953; Dolman, 1958; Popov, 1962; Cayrol, 1972; Vasileva, 1974). Türkiye'de yayıldığı yerler hakkında Kansu (1955) ve Nizamlıoğlu (1961) Ankara ve İstanbul, Maçan (1986) tarafından da Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin her yerinde bol miktarda bulunduğunu belirtilmektedir. Aporia crataegi (Linnaeus) Polifag bir zararlı olan A. crataegi nın oldukça geniş bir konukçu dizisi olduğu bilinmektedir (Kansu, 1955). Yiğit ve Uygun (1982) zararlının Kahramanmaraş İli elma bahçelerinde bulunduğunu belirlemişlerdir. Çalışmanın yürütüldüğü illerde yaygın olarak bulunan türün zaman zaman bazı bahçelerde yüksek populasyon oluşturduğu belirlenmiştir. Hedya nubiferana (Haworth) Çalışmanın yürütüldüğü bölgede D. caeruleocephala dan sonra en yaygın ve önemli tür olarak dikkati çekmiştir. Zararlının larva dönemi nisan ayı başından mayıs ortalarına kadar ki dönemde yoğun olarak görülmektedir. Zararlının larvaları badem ağaçlarının tomurcuk, çiçek ve yapraklarında beslendiği gözlenmiştir. D. caeruleocephala dan sonra en yıkıcı tür olarak dikkati çekmiştir. Polifag özellik gösteren bu tür, badem alanları için ilk kayıttır. Diyarbakır, Elazığ ve Mardin İlleri bademlerinde zararlı olan türlerden bazılarının parazitoidleri de belirlenmiştir (Çizelge 2). A. crataegi bu çalışma da en çok doğal düşmanı belirlenen tür olmuştur. Zararlının, Braconidae familyasından Apanteles sp., Ascogaster quadridentata Wesmael, Colesia sp. ile Chalcididae familyasından Brachymeria intermedia (Nees) olmak üzere dört adet parazitoidi belirlenmiştir. Kansu (1955) zararlının Hymenoptera takımından dört ve Diptera takımından iki adet olmak üzere 6 adet doğal düşmanını belirlemiştir. Bu türler Pimpla Çizelge 2. Diyarbakır, Elazığ ve Mardin İlleri badem alanlarında 2002-2004 yıllarında belirlenen lepidopter larva parazitoidleri ve konukçuları Parazitoidler Takım Familya Tür Konukçu Diptera Tachinidae Aplomya confinis N. acaciae Hymenoptera Chalcididae Brachymeria sp. E. chrysorrhoea Braconidae Apanteles spp. Ascogaster quadridentata Colesia sp. A. crataegi A. crataegi, A. lineatella A. crataegi Chalcididae Brachymeria intermedia A. crataegi, A. lineatella, H. nubiferana Eupelmidae Eusandalum sp. H. nubiferana Ichneumonidae Itoplectis maculator H. nubiferana Eulophidae Baryscapus sp. Y. persicella 66
instigator F. (Ichneumonidae), Hemiteles nanus Grow. ile Apanteles sp. (Braconidae), Brachymeria sp. (Chalcididae), Townsendiellomyia nidicola Tns. ile Tachina fallax Meig. (Tachinidae) dir. A. lineatella nın Braconidae familyasından Apanteles cinsine ait bir adet doğal düşmanı belirlenmiştir. N. acaciae dan elde edilen Tachinidae familyasından A. confinis için yeni bir konukçu kaydıdır. Literatürde zararlının doğal düşmanına rastlanmamıştır. E. chrysorrhoea nın doğal düşmanı olarak Brachymeria sp. belirlenmiştir. Öncüer ve ark. (1978) zararlının parazitoidleri olarak, Alsomyia nidicola Townsend, Palesisa sp. ve Zenilla libatrix Panzer (Diptera: Tachinidae) ile Pediobius bruchicida (Rondani) (Hym.: Eulophidae), Brachymeria sp. (Hym.: Chalcididae) ve Monodontomerus aereus Walker (Hym.: Torymidae) belirlemişlerdir. H. nubiferana nın Hymenoptera takımından üç adet doğal düşmanı belirlenmiştir. Bu türler Eusandalum sp., Brachymeria intermedia (Nees) ve Itoplectis maculator (F.) olarak kaydedilmiştir. Y. persicella nın parazitoidi olarak Baryscapus sp. belirlenmiştir. Çalışmada belirlenen parazitoid türlerinin çoğu konu uzmanları tarafından cins düzeyinde teşhis edilmiş, kesin tür tanıları yapılamamıştır. Özellikle Apanteles cinsine ait çok sayıda parazitoid belirlenmesine karşın bunların teşhis sonuçları cins düzeyinde kalmıştır. TEŞEKKÜR Çalışmada belirlenen örneklerin teşhislerini yapan; Sayın, Prof. Dr. Miktat Doğanlara a, Prof. Dr. Ahmet Beyarslan a, Yrd. Doç. Dr. Zuhal Okyar a, Yrd. Doç. Dr. Kenan Kara ya, Dr. Yasemin Özdemir e, Dr. Mustafa Özdemir e, Dr. Feza Doğanlar a teşekkür ederiz. KAYNAKLAR Anonim. 1999. Tarımsal Yapı ve Üretim. T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları No:2457, Ankara, 7, 103, 199 sayfa. Badenheimer, F. S. 1958. Türkiye de ziraatta ve ağaçlara zararlı olan böcekler ve bunlarla savaş hakkında bir etüd. Ankara, 346 sayfa. Cayrol, R. A. 1972. Famille des Noctuidae. Alınmıştır: H. Blunck (ed.) Entomologie Appliqueé a L agriculture. Tome II, Lepidoptera, 1255-1520. Chapman, P. J. ve Lienk, S. E. 1971. Tortricid Fauna of Apple in New York (Lepidoptera: Torticidae), sayfa 122. Dollman C. J. 1958. Noctuidae, Alınmıştır: W. J. Stokoe (ed.), (G. H. T. Stovin), The Caterpillars of British Moths Including the Eggs., Chrysalids and Food-Plants. Frederick Warne London and New York, sayfa 407. Erden, F. 1976. Güney Anadolu Bölgesi nde elma bahçelerinde entegre mücadele yönünden böcek faunası üzerinde ön çalışmalar. Zirai Mücadele Araştırma Yıllığı, 56-57. Kansu, A. 1955. Orta Anadolu meyve ağaçlarına zarar veren bazı Makrolepidoptera türlerinin evsafı ve kısa biyolojileri hakkında araştırmalar. Ziraat Vekaleti Neşriyat ve Haberleşme Müdürlüğü Yayınları, Sayı: 704, 203. Kansu, A. 1964. Biological notes on Microlepidopters from Ankara. Represented from University of Ankara Yearbook of the Faculty of Agricul., sayfa 157-165. Maçan, G. 1986. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bademlerde zarar yapan böcek türleri, önemlilerinin tanınmaları, yayılışları ve ekonomik önemleri üzerinde araştırmalar. Tar. ve Orm. Bak. Araş. Eser. Ser., No: 5, 19-22. Müller, P. F. 1953. Noctuidae, Alınmıştır: H. Blunck (ed.) (Paul Sorauer), Handbuch der Pflanzenkrankheiten. Band 4, Lepidoptera, sayfa 1-518. Nizamlıoğlu, K. 1961. Türkiye Ziraatına Zarar-lı Olan Böcekler ve Mücadelesi. Bölüm 2, Meyve Ağacı Zararlıları, İstanbul, 1(11), 1-184. Öncüer, C., Yalçın, E. ve Erkin, E. 1978. Ege Bölgesi nde Meyve Ağaçlarında Zarar Yapan; Euproctis chrysorrhoea L. (Lepidoptera: Lymantridae) Pupalarının Doğal Düşmanları ve Bunların Etkilik Durumları. Türk. Bit. Kor. Derg., 2 (1), 31-36. Popov, V. 1962. Spetsiana Entomologia. Zemizdat, Sofiya, sayfa 457. Vasileva, A. P. 1974. Vrediteli Selskohazyaystveniyh Kultur i Lesniyh Nasajdeniy. Tom II. Vredniye Chlenistonogie (Prodoljenie). Pozvonchniye. Izadatelstvo Urajay, Kiev, p. 605. Yiğit, A. ve Uygun, N. 1982. Adana, İçel ve Kahramanmaraş illeri elma bahçelerinde zrrarlı ve yararlı faunanın saptanması üzerinde çalışmalar. Bit. Kor. Bül., 22 (4), 163-178. 67