ABD'DE SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ
Günümüz sosyal politikasının en geniş kapsamlı vasıtasını oluşturan sosyal güvenlik (SG) kavramını, en azından yasal düzenleme seviyesinde, ilk kullanan ülke olan ABD, bugün bu kavramı ILO ve gelişmiş Avrupa ülkelerinin kullandığından farklı bir anlamda kullanmaktadır. ABD, ILO yayınları da dahil olmak üzere, sosyal güvenlikle ilgili literatürde, genel kabul görmüş sosyal sigorta (korpora-tist) ve refah devleti yaklaşımı olarak yapılan ikili sınıflamanın dışında üçüncü bir model veya diğeri olarak olarak adlandırılabilecek liberal modelin en önemli uygulayıcısı ve temsilcisi durumundadır.
ABD, 1929 krizinin getirdiği olumsuz şartların ortadan kaldırılmasına yönelik geniş kapsamlı bir politikanın (New Deal) bir parçası olarak, ilk kuruluşunda bazı etkilenmeler olsa da, Avrupa ülkelerinde yaşanan gelişmelerden bağımsız olarak ABD ye has bir Sosyal Güvenlik sistemi oluşturmuş ve geliştirmiştir. Bugün Amerikan toplumsal hayatının vazgeçilmez unsurlarından biri olduğu yönünde geniş bir kabul olmasına rağmen, ABD de SG sistemi ile ilgili tartışmalar hiçbir zaman bitmemiştir.
Sosyal güvenlik kavram olarak; Sosyal güvenlik ; İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinde, ILO sözleşme ve tavsiye kararlarında ve diğer uluslar arası belgelerle ülke Anayasa ve yasalarında; temel ve vazgeçilmez insan haklarından biri olarak kabul edilmekte, kişinin ve ailesinin çeşitli sebeblerle maruz kalabilecekleri tehlikelerin zararlarından kurtarılarak yaşadıkları toplum içinde, başkalarına bağımlı olma ihtiyacı duymadan, insan haysiyetine yaraşır bir hayat standardına kavuşturulmaları anlamında kullanılmaktadır.
Amerika'da Sigorta Türleri
1. Yaşlılık, Malullük ve Ölüm Sigortası İlk oluşturulan sigorta kolu olup, sosyal güvenlikle özdeşleşen yaşlılık, malullük ve ölüm (The Old Age, Disability and Survivors Insurance-OASDI) sigortası, kendi adına bağımsız çalışanlar da dahil olmak üzere bütün gelir sahibi olan çalışanları kapsama alan bir programdır. Geçici tarım işçileri ve ev işlerinde çalışanlar, yıllık geliri belirli seviyenin altında olan bazı kendi adına bağımsız çalışanlar ve 1984 yılından önce işe başlayan kamu görevlileri isteklerine bağlı olarak kapsam dışında bırakılmıştır. Kapsamı daha dar olmakla birlikte, demiryolu çalışanları ile bazı federal ve eyalet yönetimi çalışanları için ayrı yaşlılık,malullük ve ölüm sigortaları vardır. Yaşlılık,malullük ve ölüm sigortası için, sigortalılar ve işverenleri, her yıl ücretlerdeki değişmeye bağlı olarak otomatik olarak ayarlanan prime esas kazançlardan belirli bir limiti aşmamak üzere eşit oranlarda olmak üzere toplam % 12.4 oranında prim öderler. Bağımsız çalışanlar aynı oranda ve primleri tamamen kendileri öderler. Emeklilik yaşı esasen 65 olup, 2027 yılına kadar kademeli olarak 67 ye yükseltilecektir. Sistem 62 yaşında erken emeklilik, 70 yaşında da geciktirilmiş emeklilik imkanı tanımaktadır.
2. Hastalık ve Analık Sigortası Amerikan SG sisteminin en ayırıcı özelliklerinden birini oluşturan hastalık sigortası, 1965 yılında yalnızca 65 yaşını geçen yaşlılar ve malul sigortalılar için oluşturulmuş (Medicare) bir sistemdir. Tıbbi tedavi ve bakım hizmetleri sunulmaktadır. Hastalık sigortası, sigortalı ve işverenden alınan % 1.45, toplam olarak % 2.9 oranındaki primle finanse edilmekte olup, kendi adına bağımsız çalışanlar primlerin tamamını kendileri ödemektedirler.
3. İş Kazaları Sigortası ABD'de oluşturulan ilk sigorta kolu olarak 1908 yılında kurulmuştur. Zorunlu olmakla birlikte SG kavramı içinde değerlendirilmeyen iş kazaları sigortası, bütün primleri işverenler tarafından karşılanmak üzere sigorta şirketlerine yaptırılmaktadır. Sigortalıların iş kazası sonucunda tam işgöremez olması halinde, herhangi bir asgari sigortalılık süresi aranmaksızın ücretinin 2/3 ü oranında gelir bağlanmaktadır. Kısmi iş göremezlik geliri halinde bağlanan aylıklar eyaletler arasında değişebilmektedir.
4. İşsizlik Sigortası 1935 yılında, Yaşlılık,malullük ve ölüm sigortası ile birlikte ilk oluşturulan sigorta kollarından biridir. Kapsamı en geniş sigorta kolu olarak, bütün eyalet ve yerel yönetim çalışanları, ev işlerinde çalışanlar ve tarım işçilerinin ¾ ünden fazlası ile birlikte merkezi hükümet çalışanları ile askeri personel de sigorta kolu kapsamındadır.
5. Demiryolları Çalışanları Sosyal Güvenlik Sistemi Sigortalı ve işveren primleri ile finanse edilen sistem, zaman içinde ikinci bir emekli aylığı ödeme imkanı veren basamaklı bir yapıya dönüşmüştür. Sistem için en önemli problem, bizdeki banka ve sigorta şirketlerinin sandıkları gibi, zaman içinde sektörde çalışan işçi sayısının azalması dolayısıyla aktif/pasif sigortalı oranının ciddi şekilde bozulmuş olmasıdır.
6. Kamu Görevlileri ve Öğretmenlerin Emeklilik Programları 1984 yılında yapılan yasal düzenleme ile, 1984 yılından önce işe giren bazı Federal Hükümet ve Eyalet kamu çalışanlarına zorunlu SG sistemine dahil olma veya eski emeklilik programları ile devam etme imkanı verilmesi üzerine bazı çalışan grupları kendi kurumlarının emeklilik programlarında kalmayı tercih etmişlerdir. Federal hükümet ve eyalet yönetimlerinde çalışan kamu görevlileri yanında, eğitim sektöründe de üniversiteler ve öğretmenlerin ayrı emeklilik kurumları vardır. Nitekim, 1.247 bin Federal hükümet çalışanı yanında, en fazla sayıda öğretmen üyeye sahip Teksas eyaletinde 729 bin, Kaliforniya eyaletinde 453 bin ve New York eyaletinde 264 bin öğretmen kendi emeklilik şirketleri kapsamında SG garantisine sahiptir.
ABD'de Kamu Sosyal Güvenlik Harcamaları 1. Sağlık Yardımı Amerikanın en kapsamlı kamu SG harcamalarından birini oluşturan Sağlık Yardımı (Medicaid),1965 yılında başlatılmıştır. Sağlık bakanlığının gözetimi altında yürütülen programdan faydalanan ana grubu düşük gelirli aileler, hamile kadınlar ve çocuklar oluşturmaktadır. Zaman içinde sakatlar ve göçmenler gibi grupların da kapsama alındığı uygulamadan 2006 yılı itibarıyla 20.6 milyonu çocuk, 14.4 milyonu yetişkin olmak üzere ABD nüfusunun % 13 sine denk gelen 35 milyon kişi faydalanmaktadır. 2. İhtiyaç Sahibi Ailelere Yönelik Geçici Yardımlar Temel amacı ihtiyaç içinde olan ailelere yardım yapılarak çocukların aile dışına itilmelerini önlemek ve aile içinde bakımlarını sağlamak olarak belirlenmiştir.
3. Gıda Desteği Programı Gıda desteği programı (Food Stamp), esasen düşük gelirli ailelerin gıda alımına yönelik satın alma gücünü artırarak yetersiz beslenme probleminin ortada kaldırılmasına yönelik bir programdır. 4. Düşük Gelirli Ailelere Yönelik Enerji Yardımı Programı 1981 yılında başlayan uygulama, Federal Devletin eyaletlere düşük gelirli ailelerin, ısınma amacıyla kullanılan enerji başta olmak üzere, yüksek enerji giderlerine destek sağlamak üzere ( The Low-Income Home Energy Assistance Program) mali destek sağlanması ile ilgili bir programdır. 2001 yılında 1.355 bin aileye, ortalama yıllık 338 dolar enerji desteği sağlayan, sistemden faydalanan aile sayısı 2004 yılında 4.4 milyona ulaşmıştır.
5. Federal Konut Yardımı Programı Temel amacı, düşük gelirli ailelerin konut probleminin çözümüne katkıda bulunmak olan program, yaşlılar ve sakatlar gibi özel grupların korunması yanında, yerleşik hayatın düzenliliğinin sağlanması ve mülk sahibi olmanın yaygınlaşması yoluyla komşuluk ilişkilerinin güçlendirilmesi amacına da hizmet etmek için de kullanılmaktadır. Yardımlar, doğrudan kira yardımı yapılması, doğrudan ev alımı desteği sağlanması, evsizlere ev sağlanması, eski ve bakımsız evlerin sağlıklı şekilde oturulabilir hale getirilmesine yönelik tamir ve bakımlarının yapılması şekillerinde yapılmaktadır. 6. Emekli Asker ve Gazilere Yönelik Yardımlar ve Hizmetler ABD de emekli askerlere, ailelerine veya vefat etmişler ise geride kalanlara bir dizi nakdi ödeme ve hizmet şeklinde yardım yapılmaktadır. Program, bu amaçla oluşturulan Gaziler Bakanlığı (The Department of Veterans Affairs) tarafından tıbbi bakım sağlanması, mesken yardımı yapılması, hayat sigortası yaptırılması, cenaze masraflarının karşılanması ve nihayet kişinin duyduğu ihtiyaca bağlı olarak özel bakım ve destek hizmetlerinin verilmesi hizmetlerini kapsayan program gazilerin sosyal hayata uyumlarının sağlanmasına yönelik kapsamlı danışmanlık hizmetleri de sunmaktadır.
7. Çocuklar, Kadınlar ve Ailelere Yönelik Destek Programları Bu program kapsamına alınan gruplar ve programlar; Çocuk Yardım Programı Eyalet Çocuk Sağlığı Sigorta Programı Okul Öğle Yemeği ve Kahvaltı Programı Çocuk ve Yetişkin Gıda Yardımı Programı Kadınlar, Reşit Olmayanlar ve Çocuklara Yönelik Tamamlayıcı Gıda Yardımı Başlangıç (Eşit Fırsatlar) Programı
Nüfus (2008) 303 milyon GSYİH (2008) 14.046 trilyon $ Fert Başına Milli Gelir 45.968$ İşgücüne Katılma Oranı % 68.8 Aktif Sigortalı Sayısı Aylık Alanlar(Pasif Sigortalı) Aktif/Pasif Oranı (2006) 3.3 162 milyon (işgücünün % 96sı) 49 milyo(65 yaşını geçen nüfusun % 96'sı) Sosyal Güvenlik Fonları(2007) 2.236 trilyon $ Yıllık Prim Gelirleri (2007) 782 milyar $ Yıllık Gelir ve Aylık Ödemeleri (2007) Kamu Sağlık Harcamaları (2007) 594 milyar $ 710 milyar $ 2008 Ortalama Emekli Aylığı 1.079$ (kişi başı) En Yüksek Emekli Aylığı 2243$ Sağlık Sigortası Kapsamı Dışındaki Nüfus 44 milyon (% 15)
ABD Sosyal Güvenlik Kurumu'nun yeni çalışması "Güven Fonu" önümüzdeki yılların ABD için zor olacağını gösteriyor. ABD'nin sosyal güvenlik fonlarının 2033 yılında tükenmiş olacağı tahmin ediliyor. ABD Sosyal Güvenlik ve Sağlık Sigortası Mütevelli 2014 raporunda 2019 Program maliyetlerinin 2020 yılında geliri aşması bekleniyor, fonların ise emeklilik ve maluliyet programları için 2033 yılında tükenmiş olacağını öngörüyor.
GÖZDE KANTAŞ SENA ÖZTÜRK