GÜLAY ER PASİN 1975 yılında Bursa da doğdu. Bursa Anadolu Lisesi nden mezun olduktan sonra İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Latin Dili ve Edebiyatı Bölümü nde lisans öğrenimi gördü. Alan değiştirerek aynı üniversitenin İletişim Fakültesi Radyo Televizyon ve Sinema Bölümü nde yüksek lisans ve doktora yaptı. Halen aynı bölümde Sinema Anabilim Dalı nda öğretim üyesi olarak çalışmakta; Sinemada Türler, Film Estetiği ve Psikolojisi, Film Çözümlemeleri dersleri vermektedir. Editörlüğünü de yaptığı Sihirli Ayna: Yeniden Çevrim Film İncelemeleri (Derin Yayınları, 2011) isimli kitapta Yeniden Çevrim Filmlerin Tanımlanması ve Sahte Cennete Veda başlıklı iki çalışması yayımlandı. William Blake in Ölüm Yürüyüşü: Dead Man çalışması, Flanör Düşünce (der. Hüseyin Köse, Ayrıntı Yayınları, 2012) isimli kitapta yayımlandı.
Ayrıntı: 689 İnceleme Dizisi: 245 Vampirin Kültür Tarihi Gülay Er Pasin Yayıma Hazırlayan Songül Kırgezen 2013, Gülay Er Pasin Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak Resmi Peter Barritt / SuperStock / Getty Images Turkey Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Yetiş Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No.:244 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) 612 31 85 Sertifika No.: 12156 Birinci Basım 2013 Baskı Adedi 2000 ISBN 978-975-539-722-1 Sertifika No.: 10704 AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Vampirin Kültür Tarihi Gülay Er Pasin
İNCELEME DİZİSİ ÖPÜŞME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ÜZERİNE/A. Phillips Ë İMKÂNSIZIN POLİTİKASI/J.M. Besnier Ë GENÇLER İÇİN HAYAT BİLGİSİ EL KİTABI/R. Vaneigem Ë EKOLOJİK BİR TOPLUMA DOĞRU/M. Bookchin Ë İDEOLOJİ/T. Eagleton Ë DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRKİYE/A. İnsel Ë AMERİKA/J. Baudrillard Ë POSTMODERNİZM VE TÜKETİM KÜLTÜRÜ/M. Featherstone Ë ERKEK AKIL/G. Lloyd Ë BARBARLIK/M. Henry Ë KAMUSAL İNSANIN ÇÖKÜŞÜ/R. Sennett Ë POPÜLER KÜLTÜRLER/D. Rowe Ë BELLEĞİNİ YİTİREN TOPLUM/R.Jacoby Ë GÜLME/H. Bergson Ë ÖLÜME KARŞI HAYAT/N. O. Brown Ë SİVİL İTAATSİZLİK/Der.: Y. Coşar Ë AHLÂK ÜZERİNE TARTIŞMALAR/J. Nuttall Ë TÜ- KETİM TOPLUMU/J. Baudrillard Ë EDEBİYAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataille Ë ÖLÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard Ë ORTAK BİR ŞEYLERİ OLMAYANLARIN ORTAKLIĞI/A. Lingis Ë VA- KİT ÖLDÜRMEK/P. Feyerabend Ë VATAN AŞKI/M. Viroli Ë KİMLİK MEKÂNLARI/D. Morley-K. Robins Ë DOSTLUK ÜZERİNE/S. Lynch Ë KİŞİSEL İLİŞKİLER/H. LaFollette Ë KADINLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GÖNDERMEZLER?/D. Leader Ë DOKUNMA/G. Josipovici Ë İTİRAF EDİLEMEYEN CEMAAT/M. Blanchot Ë FLÖRT ÜZERİNE/A. Phillips Ë FELSEFEYİ YAŞAMAK/R. Billington Ë POLİ- TİK KAMERA/M. Ryan-D. Kellner Ë CUMHURİYETÇİLİK/P. Pettit Ë POSTMODERN TEORİ/S. Best-D. Kellner Ë MARKSİZM VE AHLÂK/S. Lukes Ë VAHŞETİ KAVRAMAK/J.P. Reemtsma Ë SOSYOLOJİK DÜŞÜNMEK/Z. Bauman Ë POSTMODERN ETİK/Z. Bauman Ë TOPLUMSAL CİNSİYET VE İKTİDAR/ R.W. Connell Ë ÇOKKÜLTÜRLÜ YURTTAŞLIK/W. Kymlicka Ë KARŞIDEVRİM VE İSYAN/H. Marcuse Ë KUSURSUZ CİNAYET/J. Baudrillard Ë TOPLUMUN McDONALDLAŞTIRILMASI/G. Ritzer Ë KUSURSUZ NİHİLİST/K.A. Pearson Ë HOŞGÖRÜ ÜZERİNE/M. Walzer Ë 21. YÜZYIL ANARŞİZMİ/Der.: J. Purkis & J. Bowen Ë MARX IN ÖZGÜRLÜK ETİĞİ/G. G. Brenkert Ë MEDYA VE GAZETECİLİKTE ETİK SORUNLAR/ Der.: A. Belsey & R. Chadwick Ë HAYATIN DEĞERİ/J. Harris Ë POSTMODERNİZMİN YANILSAMALARI/T. Eagleton Ë DÜNYAYI DEĞİŞTİRMEK ÜZERİNE/M. Löwy Ë ÖKÜZÜN A SI/B. Sanders Ë TAHAYYÜL GÜCÜNÜ YENİDEN DÜŞÜNMEK/Der.: G. Robinson & J. Rundell Ë TUTKULU SOSYOLOJİ/A. Game & A. Netcalfe Ë EDEPSİZLİK, ANARŞİ VE GERÇEKLİK/G. Sartwell Ë KENTSİZ KENTLEŞME/M. Bookchin Ë YÖNTEME KARŞI/P. Feyerabend Ë HAKİKAT OYUNLARI/J. Forrester Ë TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?/P. Connerton Ë ÖLME HAKKI/S. İnceoğlu Ë ANARŞİZMİN BUGÜNÜ/Der.: Hans-Jürgen Degen Ë MELANKOLİ KADINDIR/D. Binkert Ë SİYAH AN LAR I-II/J. Baudrillard Ë MODERNİZM, EV- RENSELLİK VE BİREY/Ş. Benhabib Ë KÜLTÜREL EMPERYALİZM/J. Tomlinson Ë GÖZÜN VİCDANI/R. Sennett Ë KÜRESELLEŞME/Z. Bauman Ë ETİĞE GİRİŞ/A. Pieper Ë DUYGUÖTESİ TOPLUM/S. Mestroviç Ë EDEBİYAT OLARAK HAYAT/A. Nehamas Ë İMAJ/K. Robins Ë MEKÂNLARI TÜKETMEK/J. Urry Ë YAŞAMA SANATI/G. Sartwell Ë ARZU ÇAĞI/J. Kovel Ë KOLONYALİZM POSTKOLONYALİZM/A. Loomba Ë KREŞTEKİ YABANİ/A. Phillips Ë ZAMAN ÜZERİNE/N. Elias Ë TARİHİN YAPISÖKÜMÜ/A. Munslow Ë FREUD SAVAŞLARI/J. Forrester Ë ÖTEYE ADIM/M. Blanchot Ë POSTYAPISALCI ANARŞİZ- MİN SİYASET FELSEFESİ/T. May Ë ATEİZM/R. Le Poidevin ËAŞK İLİŞKİLERİ/O.F. Kernberg Ë POST- MODERNLİK VE HOŞNUTSUZLUKLARI/Z. Bauman Ë ÖLÜMLÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE DİĞER HAYAT STRATEJİLERİ/Z. Bauman Ë TOPLUM VE BİLİNÇDIŞI/K. Leledakis Ë BÜYÜSÜ BOZULMUŞ DÜNYAYI BÜYÜLEMEK/G. Ritzer Ë KAHKAHANIN ZAFERİ/B. Sanders ËEDEBİYATIN YARATILIŞI/F. Dupont Ë PARÇALANMIŞ HAYAT/Z. Bauman Ë KÜLTÜREL BELLEK/J. Assmann Ë MARKSİZM VE DİL FELSEFESİ/V. N. Voloşinov Ë MARX IN HAYALETLERİ/J. Derrida Ë ERDEM PEŞİNDE/A.MacIntyre Ë DEVLETİN YENİDEN ÜRETİMİ/J. Stevens Ë ÇAĞDAŞ SOSYAL BİLİMLER FELSEFESİ/B. Fay Ë KAR- NAVALDAN ROMANA/M. Bakhtin Ë PİYASA/J. O Neill Ë ANNE: MELEK Mİ, YOSMA MI?/E.V. Welldon Ë KUTSAL İNSAN/G. Agamben Ë BİLİNÇALTINDA DEVLET/R. LourauË YAŞADIĞIMIZ SEFALET/A. Gorz Ë YAŞAMA SANATI FELSEFESİ/A. Nehamas Ë KORKU KÜLTÜRÜ/F. Furedi Ë EĞİTİMDE ETİK/F. Haynes Ë DUYGUSAL YAŞANTI/D. Lupton Ë ELEŞTİREL TEORİ/R. Geuss Ë AKTİVİSTİN EL KİTABI/R. Shaw Ë KARAKTER AŞINMASI/R. Sennett Ë MODERNLİK VE MÜPHEMLİK/Z. Bauman Ë NIETZSCHE: BİR AHLÂK KARŞITININ ETİĞİ/P. Berkowitz Ë KÜLTÜR, KİMLİK VE SİYASET/Nafiz Tok Ë AYDINLANMIŞ ANARŞİ/M. Kaufmann Ë MODA VE GÜNDEMLERİ/D. Crane Ë BİLİM ETİĞİ/D. Resnik Ë CEHENNE- MİN TARİHİ/A.K. Turner Ë ÖZGÜRLÜKLE KALKINMA/A. Sen Ë KÜRESELLEŞME VE KÜLTÜR/J. Tomlinson Ë SİYASAL İKTİSADIN ABC si/r. Hahnel Ë ERKEN ÇÖKEN KARANLIK/K.R. Jamison Ë MARX VE MAHDUMLARI/J. Derrida Ë ADALET TUTKUSU/R.C. Solomon Ë HACKER ETİĞİ/P. Himanen Ë KÜLTÜR YORUMLARI/Terry Eagleton Ë HAYVAN ÖZGÜRLEŞMESİ/P. Singer Ë MODERNLİĞİN SOSYOLOJİSİ/P. Wagner Ë DOĞRUYU SÖYLEMEK/M. Foucault Ë SAYGI/R. Sennett Ë KURBANSAL SUNU/M. Başaran Ë FOUCAULT NUN ÖZGÜRLÜK SERÜVENİ/J. W. Bernauer Ë DELEUZE & GUATTARI/P. Goodchild Ë İKTİDARIN PSİŞİK YAŞAMI/J. Butler Ë ÇİKOLATANIN GERÇEK TARİHİ/S.D. Coe & M.D. Coe Ë DEVRİ- MİN ZAMANI/A. Negri Ë GEZEGENGESEL ÜTOPYA TARİHİ/A. Mattelart Ë GÖÇ, KÜLTÜR, KİMLİK/I. Chambers Ë ATEŞ VE SÖZ/G.M. Ramírez Ë MİLLETLER VE MİLLİYETÇİLİK/E.J. Hobsbawm Ë HOMO LUDENS/J. Huizinga Ë MODERN DÜŞÜNCEDE KÖTÜLÜK/S. Neiman Ë ÖLÜM VE ZAMAN/E. Lévinas Ë GÖRÜNÜR DÜNYANIN EŞİĞİ/K. Silverman Ë BAKUNIN DEN LACAN A/S. Newman Ë ORTAÇAĞ- DA ENTELEKTÜELLER/J. Le Goff Ë HAYAL KIRIKLIĞI/Ian Craib Ë HAKİKAT VE HAKİKATLİLİK/B. Williams Ë RUHUN YENİ HASTALIKLARI/J. Kristeva Ë ŞİRKET/J. Bakan Ë ALTKÜLTÜR/C. Jenks Ë BİR AİLE CİNAYETİ/M. Foucault Ë YENİ KAPİTALİZMİN KÜLTÜRÜ/Richard Sennett Ë DİNİN GELE- CEĞİ/Santiago Zabala Ë ZANAATKÂR/Richard Sennett Ë MELEZLİĞE ÖVGÜ/Michel Bourse Ë SERMAYE VE DİL/Christian Marazzi Ë SAVAŞ OYUNLARI/Roger Stahl Ë BİR İDEA OLARAK KOMÜNİZM/Alain Badiou & Slavoj Žižek Ë NİHİLİZM/Bülent Diken Ë MADDESİZ/André Gorz Ë BİLGİNİN ARKEOLOJİSİ/M. Foucault Ë TÜKETİM TOPLUMU, NEVROTİK KÜLTÜR ve DÖVÜŞ KULÜBÜ/H. Övünç Ongur Ë ANTİKAPİTALİZM/Jeremy Gilbert Ë ÇALIŞMAK SAĞLIĞA ZARARLIDIR/Annie Thébaud-Mony Ë BE- RABER/Richard Sennett Ë HAYATIN ANLAMI/Terry Eagleton Ë DUYURU/Michael Hardt-Antonio Negri Ë KÜRESELLEŞMENİN SONU MU?/Arif DirlikË İSYAN PAZARLANIYOR/ Joseph Heath&Andrew Potter
Kardeşim Burcu ya
İçindekiler Giriş... 11 1 Ölüm Algısı Doğal Ölüm ya da Büyüyle Ölüm... 21 İlkel İnsanda Beden, Ruh ve Ölüm İlişkisi... 26 Yaşam İlkesi: Kemik, Kan, Böbrek Yağı... 29 Yaşam İlkesi Olarak Ruh:... 38 Dışsal Ruh ve Ölümden Sakınmak... 38 Bulaşıcı Ölüm ve Yeni Ölüden Duyulan Korku... 41 Ölülerle Kurulan İlişkiler ve Atalar Kültü... 52 2 Ölümsüzlüğün Peşine Düşen İnsan Ölümsüzlük Formülleri... 57 Kutsal Mekânlar... 62 7
Simya ve Benzeri Yöntemlerle Ölümsüzlük... 65 Zincifre (kırmızı cıva sülfür):... 70 Wei Po-yang... 70 Ölümsüzlüğün Söylenceleri... 77 Ölümsüz Kılınan Tanrı... 78 Tufan, Vaftiz... 86 Tanrısal Öz... 94 3 Yeniden Doğum Sembolik Olarak Yeniden Doğum... 106 Erginlenme Törenleri... 106 Şamanizm ve Yeniden Doğumun Kazanımları... 120 Bereket Kültü ve Yeni Yıl İlişkisi... 127 Bağlamında Yeniden Doğum... 127 Yeraltına İnen Tanrı... 129 Gizem Tapımlarında Yer Almış Olan... 138 Hieros Gamos Ritüeli ve Bereket Kültü... 138 Döngüsel Zaman Anlayışı ve Kurban... 155 4 Ölümlü İnsan Ölümlülüğün Söylenceleri... 162 Ölümlülüğünü Kabullenen Gılgamış... 168 Atalar Kültünden Rahip-Krala... 171 ve İmparatora Üstlenilen Ölümsüzlük... 171 5 Ruhun Ölümsüzlüğü ve Öte Dünya İnancı Geri Dönen Ölüler... 182 Öte Dünya Tasarımları ve... 189 Ölülerin Dünyası Olarak Yeraltı... 189 Yeraltı, Mezar ve Toprak Ana, Ana Tanrıça... 207 6 Kötü Ruhlar, Dirilen Ölüler Farklı Kültürlerde Dirilen Ölüler ve Vampir... 226 Vampirin Özellikleri... 235 Vampir Salgınları ve Ortaçağ... 249 Tarihe Geçmiş Mahkeme Tutanaklarında... 251 Kan İçici İnsanlar... 251 8
Ölüm Kol Geziyor... 260 Hıristiyan mısın Şeytanın Hizmetkârı mı?... 272 7 Vampir Karakterinin Oluşumunda Esinlenilen Tarihi Kişilikler... 278 Vlad Tepeş... 279 Erzsébet Bathory... 296 8 Vampirin Sanat Hayatı Vampirin Edebiyatından Birkaç Örnek... 319 Sinemada Temel Teşkil Eden Edebi Eserler... 328 Varney the Vampire... 328 Polidori: The Vampyre... 329 Joseph Sheridan Le Fanu: Carmilla... 334 Bram Stoker... 344 Anne Rice... 351 Vampirler Sinemada... 357 Öncüler, Farklılık Yaratanlar ve Popüler Uyarlamalar... 359 Türe Tutkun Düşük Bütçeli Filmler:... 382 Fantezinin Sınırlarında... 382 Teknoloji ve Aksiyonla Yoğrulmuş Kâr Amaçlı Filmler... 409 Farklı Ülke Sinemalarından Örnekler... 422 Sonsöz... 441 Kaynakça... 454 Dizin... 470 9
TEŞEKKÜR Bu çalışmada Giovanni Scognamillo yayınlanmamış kitapları dahil olmak üzere kütüphanesini bana açtı; Umut Uçkunkaya ise, film arşivini paylaştı. Hayatımda büyük yeri olan dostlukları ve yanı sıra bu cömertlikleri için müteşekkirim. Duygu Özsoy ve Birsen Özsoy a çalışmanın yayınlanması konusundaki teşvikleri için teşekkür ediyorum. Her zaman yanımda olan Ayşe Kalay a ayrıca teşekkür ederim. Abdullah Yılmaz a ve Songül Kırgezen e hem detaylara gösterdikleri özen hem de bana tanıdıkları serbesti için teşekkür borçluyum. Sümer Pasin e tüm çalışma süresince sabırla destek olduğu için minnettarım. Ama en çok, annem Vildan Er in bana inancı olmasaydı yapamazdım, özellikle ona teşekkür borçluyum. 10
Giriş V ampir, öldükten sonra kendi bedeninde dirilen ve yaşantısına devam edebilmek için canlıların yaşam gücününe muhtaç olan bir yaşayan-ölüdür. Bence vampirin en kısa ve net tanımı budur. Başkalarının kanını emerek canlıların arasındaki yaşantısını sürdürebilen vampir, genellikle, sermayenin varlığını korumak için işgücüne muhtaç olması nedeniyle emeğin metalaşması bakımından kapitalist ekonominin çelişkili yönüne ilişkin eleştirisinde vampir metaforunu kullanan Marx a atıfla anılmıştır. Özellikle Christopher Lee yle özdeşleşmiş olan Hammer yapımı vampir filmlerinde kasabanın üzerine düşen işte bu vampirin gölgesidir. Köylünün kanıyla şatosunda yaşayan barondur. Vampirin sermayenin, iktidarın, gücün metaforu 11
Vampirin Kültür Tarihi olarak kullanımı halen yoğun olarak devam ediyor. Vampir, geceleri mezarından çıkarak köydekilerin kanını emen, bir köyün tamamını vampire dönüştürebilen bir gece yaratığı ya da emlak satın alarak İngiltere yi istilaya gelen ötekidir aynı zamanda. Halk kültüründeki geceleri mezarından çıkarak canlılara musallat olan canavar edebiyat ve daha sonra da sinema, çizgi roman gibi alanların etkisiyle hemen değişir, Polidori nin Lord Ruthven inden başlayarak. Yine de vampire damgasını vuran, Stoker ın Dracula sı olmuştur. Giderek artan bir ilgiyle filmlerde, dizilerde ve çok satan romanlarda, animelerde ve çizgi romanlarda baş köşeye oturan vampirin teknolojik gelişmelerden nasibini almasıyla pek çok çeşitlemesi karşımıza çıkıyor. Diğer yandan, vampir, çevresinin söylenceler, yakıştırmalar, mitoloji ve dine dayanan köken açıklamarıyla örülmesiyle de her dönem ilgi odağı olmayı sürdürmüştür. Vampirlikle ilişkilendirilen varlıkların inanç temelli olması elbette rastlantı değil. Örneğin popüler bir dayanak olarak Cain sıklıkla anılır, kendi adağı kabul edilmeyince kıskançlıkla kardeşini öldürdüğü için tanrı tarafından cezalandırılan Havva nın oğlu... Yehova, Cain i yeryüzünde kaçak ve serseri olarak yaşamakla cezalandırırsa da onu görenlerin zarar vermemesi için alnına bir nişan koyarak korumaya alır. Bu anlatının en mantıklı açıklamasını Samuel Henry Hooke, Cain in kardeşini öldürmesini, Sümer mitolojisinden Dumuzi- Enkidu gibi bir çoban-çiftçi ikilisine dayandırır ve toprağın bereketini arttırmak için işlenen bir ritüel cinayet olarak yapar. Yehova nın Tekvin de yer alan Ve sen şimdi toprak tarafından lanet edildin, o toprak kş kardeşinin kanını senin elinden almak için ağzını açtı sözlerinden Hooke bu cinayetin toprağı kurban kanıyla ıslatarak verimli kılmayı (döllemeyi) amaçlayan komünal bir ritüel olduğunu yazar. Bu tarz ritüellere yaygın rastlandığı gibi mevsim döngülerinden yola çıkılarak yapılan çeşitli törenlerde de kurbanı öldürenin toplumdan sürülmesi, bir ritüel kaçıştır. Hatta Samuel Hooke İbrani Kefaret Günü ritüelinde de benzer bir öldürme ve kaçış 12
E. Gülay ER PASİN olduğunu belirtir. 1 Elbette bu sürgün, arınma için gerekli olan bir durum olarak görülmüştür. Cain in alnındaki nişan da bunu doğrular niteliktedir. İnanca dayanarak köken açıklaması getirilen en ünlü örneklerden biri de dişi vampirin Lilith e dek götürülmesidir. Popüler kültürde Lilith aynı zamanda psişik vampir olarak görülüyor. Psişik vampirliğin Lilith e 2 dayandırılması, çevresi Sefer ha- Zohar, Alphabet of Ben Sira ve Babil Talmud una dayanarak feminist söylemlerle örülmüş, yılan ve cinsellikle beraber anılmasıyla çekici hale getirilmişse de oldukça tartışmalı bir konudur. Alphabet of Ben Sira da Adem den tanrının ağza alınmaması gereken adını söyleyerek dünyadan kaçan Lilith in kendisini geri dönmeye ikna etmek için gelen meleklerle yaptığı anlaşma yer alır. Geri dönmeyince her gün yüz çocuğu öldürülür; ama Lilith bunu kabul eder. Her gün yüz çocuğunun ölümüne karşılık yeni doğan bebekler üzerinde gücü olacak; ama bu üç meleğin adının yazılı olduğu bir tılsım varsa bu gücü geçersiz olacaktır. Lilith in uyuyan erkeklerle birlikte olduğu, hatta Samael in hadımlığı yüzünden böyle hamile kalabildiği düşüncesi, psişik vampirle birlikte anılmasına yol açmıştır. Böylece hem yeni doğan bebekleri öldürebilen hem de erkekleri uyku sırasında baştan çıkaran şeytani bir varlık olarak tanımlanmış olan Lilith in 1. Samuel Henry Hooke, Ortadoğu Mitolojisi, Çev. Alaeddin Şenel, İmge Kitabevi, İstanbul, 2002. 2. Lilith in kimliği, kutsal kitaplara birbiriyle tutarlı açıklamalar getirilme çabasıyla tanımlanmıştır. Tevrat ta, Tekvin 1. Bap: Ve Allah insanı kendi suretinde yarattı, onu Allahın suretinde yarattı; onları erkek ve dişi olarak yarattı. Tekvin in 2. Babındaysa Adem in kaburgasından dişinin yaratıldığını okuruz ve bu dişinin Havva olduğu, ilk eşininse Lilith olduğu öne sürülmüştür. Lilith e Gılgamış ta huluppu ağacının gövdesine yuva yapan bir varlık olarak rastlarız, biri ağacın dallarına yuva yapan bir kuş, öbürü de köklerine yuvalanan bir yılandır. Zohar da her şeyde iyilik ve kötülük; erkek ve dişi ilkelerinin içkin olduğu söylenir. Lilith dişi yönü temsil eder. Eşi Samael dir. Lilith in Shabbat ta etkin olduğu görülür. Zohar da ve gece yaratığı olarak tanımlandığı Talmud da erkekler, uyurken Lilith tarafından baştan çıkarılabileceğinden ona karşı uyarılır ve Lilith in psişik vampirin mitik kaynağı olarak gösterilmesindeki temel etken de budur. Tevrat ta, Yeşaya da anıldığı ileri sürülse de 34. Bap Lilith e ilişkin açık bir bilgi vermez, hatta pek çok çevirisinde Lilith adı geçmez bile. (Tevrat; Babylonian Talmud; The Zohar, Michael Laitman, 2007, Laitman Kabbalah Publishers; http://www.sacred-texts.com; http://www.hermetics.org; Sergius Kodera, Disreputable Bodies: Magic, Medicine, and Gender in Renaissance Natural Philosophy, Centre for Reformation and Renaissance Studies, 2010) 13
Vampirin Kültür Tarihi uyuyan bir erkeğin enerjisini soğurmamasına karşın vampirlikle ilişkilendirilmesinde erkeklere yapılan onun eline düşenin kurtulamayacağı uyarısı etkili. Tevrat ta Tekvin bölümünde der ki: Ve Allah insanı kendi suretinde yarattı, onu Allahın suretinde yarattı; onları erkek ve dişi olarak yarattı. (Bap 1) Ve Rab Allah yerin toprağından adamı yaptı ve onun burnuna hayat nefesi üfledi; ve adam yaşayan can oldu. (...) Ve Rab Allah adamın üzerinde derin uyku getirdi ve o uyudu; ve onun kaburga kemiklerinden birini aldı ve yerini etle kapadı; ve Rab Allah adamdan aldığı kaburga kemiğinden bir kadın yaptı ve onu adama getirdi. Ve adam dedi: Şimdi bu benim kemiklerimden kemik, ve etimden ettir; buna Nisa denilecek; çünkü o İnsandan alındı. (Bap 2) Buna dayanılarak ilk eşinin Lilith olduğu ve Adem le eşit yaratıldığı fikrini çekici bulmakla kalmamış insanlar, Lilith in Adem le sevişirken altta olmayı kabul etmediğini de eklemişler. Yine popüler yaklaşımlarda sık anılan Yeşaya bölümündeyse Lilith le doğrudan ilişkili bir konu olmadığı gibi kimi çevirilerde adı da anılmaz. Uykusunda erekte olan erkeklerin boşalmasından ötürü tohum hırsızı olarak anılan Lilith in eline bir süredir feminizmin bayrağı tutuşturulmuş durumda. Tohum hırsızlığıyla tek suçlanan Lilith değil, Flavius Philostratus un kitabında, Tyanalı Apollonius un Menippus u bir lamiaeyla evlenmekten kurtardığı anlatılır. 3 Lilith, lamiae ya da empusa, hepsi erkekleri uykusunda baştan çıkaran, yeni doğmuş bebekleri öldüren varlıklar olarak şekillenerek önce kötülükle, öte dünya, şeytan ve vampirlikle ilişkilendirilmiş dişiler. İbrani kültüründe geçen Lilith i Sümer mitolojisine bağlama çabaları da cabası. Önde gelen kanıt olarak Gılgamış Destanı gösterilir. Gılgamış taysa huluppu ağacının gövdesine üç varlık yuvalarını yapmıştır, dallarına Anzu kuşu, gövdesine Lilith, köklerine de yılan yuva yapar. Gılgamış huluppu ağacından bir pukku, bir mikku ve İnanna için bir taht yapar. Yılanı öldürür, Anzu kuşu uçarak kaçar, esmer 3 http://livius.org, James B. Twitchell, The Living Dead: A Study of the Vampire in Romantic Literature, Duke University Press, USA, 1981. 14
E. Gülay ER PASİN genç kız olarak tanımlanan Lilith de evini terk ederek uzaklara gider. Vampir üzerine tartışmalar sadece din, sanat alanında fantastikte yapılmadı; bazı bilimsel açıklamalar da vampire ve vampirliğe gösterilen ilgiye katkıda bulundu. Vampir çeşitli hastalıklarla ve durumlarla ilişkilendirildi, porphyria hastalığı gibi ya da kan ve cinsellik ilişkisinin kurulduğu haemosexuality 4 gibi. Hatta Stoker ın çocukluğunda hastanede kendisinden kan alınmasının yarattığı travmadan da dem vurulmuştur vampirin haemoseksüel olarak tanımlanmasında. 5 Vampir öncelikle edebiyatın vazgeçilmez bir karakteri oldu, ardından sinemanın. Sümer mitolojisi, Ölü Deniz Parşömenleri ve Tevrat okuması bile, din ve mitolojinin nasıl iç içe geçtiğini ve bugün bazı unsurları, kişilikleri, kuralları kavrayışımıza giden yolda nasıl değiştiğini görmeye yeterlidir. Bugün popüler kültürde kabul gören vampir, pek çok ortak özelliği paylaşmakla birlikte diğer yaşayan ölülerden de hortlaklardan ve biçim değiştirenlerden de belirgin olarak ayrılıyor. Ne hortlak gibi bedensiz ne zombi gibi bilinçsiz ve iradesiz ne de kurt adam gibi özgür iradesinin dışında biçim değiştirmeye mahkum... Bram Stoker ın Dracula sının tartışma götürmez etkisiyle vampirin genel niteliklerinde ortak paydada buluşuldu ve zamanla bilimsel ve teknolojik gelişmeleri de kapsayarak bu niteliklerin kimileri değişime uğradı, örneğin artık vampirler güneşte yürüyebiliyor. Halk kültüründeki köylere musallat olan, yaşayanları vampire dönüştüren ya da ölümlerine sebep olan iğrenç yaratık bugün cinsel çekiciliği olan, insandan daha üstün nitelikli, ölümsüzlüğüyle güçlü bir arzu nesnesine dönüşmüş durumda. Bunda Anne Rice gibi yazarların etkisi elbette çoktur; ama vampirin sinema ve son dönemde de dizilerdeki temsili en büyük paya sahip. Vampirin geçirdiği değişim değil de vampir fikrinin oluşumu nasıl gerçekleşti dediğimizde vampirin bu renkli dün- 4 Vampirizm, Christopher Frayling. Çev. Elif Ersavcı. Varlık Yayınları. İstanbul. 2009. 5 Introduction Bram Stoker s Dracula: Sucking Through the Century, 1897-1997. Carol Margaret Davison, Dundurn Press. Toronto, 1997. 15
Vampirin Kültür Tarihi yasından insanoğlunun vampirlikle ilgili düşüncelerinin nasıl şekillendiğine dönmek gerek. Vampirin yolunu adım adım izleyebilmek için ilk tanıma dönelim, öldükten sonra kendi bedeninde dirilen ve yaşantısına devam edebilmek için canlıların yaşam gücününe muhtaç olan bir yaşayan-ölü tanımlamasını bileşenlerine ayırdığımızda halen kafalarımızı meşgul eden temalarla karşılaşırız: ölüm, öte dünya, ölümsüzlük, ruh gibi. İnsanoğlunun kendi ölümlülüğü karşısında geliştirdiği yaşam stratejilerinden çoğu inanç temellidir, cevabını bulamayacağını bildiği bir sistemin içinde olma yazgısı insanlığın en eski kördüğümü olmuştur. Bilmemeyi kabullenemeyen insan, ölümlülüğüyle baş etme çabasına girmiş, ölüm ve ölüm ötesine dair sorularına yanıt aramışsa da bu, insanı ancak kendi kurgusu olan inanç sistemlerine getirmiştir. Erken tarihte bile agnostisizme kapısını kapatan insanlığın tutunduğu dal, ruh inancı ve ruhunun biricik ve ölümsüz olduğu düşücesidir. İnsanoğlunun evrendeki varlığını anlamlandırma çabası ve ölüm korkusu, ruh, öte dünya, yeniden doğum gibi inançlarını şekillendirmiştir. Bir yandan ölümsüzlük formülleri ve söylenceleri inşa ederken diğer yandan da ölümden sonra ruhun yaşadığı inancıyla çeşitli kültler yaratmıştır. Söz konusu ritüel, masal, söylence ve inançlar hemen her kültürde karşımıza çıkıyor. Bunların hepsi, ruhun biricikliğine ve ölümsüzlüğüne inanmak için kurgulanan ve halen inanç sistemlerinde ve farklı geleneklerde gördüğümüz kültürel yapılar: dışsal ruh, bulaşıcı ölüm inancı, atalar kültü, ölümsüzlük formülleri ve erginlenme, Şamanizm, yeni yıl bayramları, bereket kültüyle ilişkili olan yeniden doğum gibi. Evrendeki varlığını ölümlülüğüyle anlamlandırmaya çalışan insanın, ruhunun akıbeti için öte dünyaları itinayla tasarlarken gündelik yaşantısında ölüye karşı hem korku hem saygı beslendiği görülür. İnsan özellikle ölen yakınına karşı geliştirdiği bu karşıt-değerli duygusundan kaynaklanan bir suçluluk duygusuna da kapılmaktadır. Sonuçtaysa ölü, çeşitli güçlerle donatılmıştır. Yeni ölmüş birinin cesedinden korku duyulurken ölünün ruhuna adeta tanrısallıktan paye verilir. Her ikisinin de sebebi, 16