FİNANSAL KALKINMA, TİCARİ AÇIKLIK VE EKONOMİK BÜYÜME ARASINDAKİ İLİŞKİ: TÜRKİYE ÜZERİNE BİR ANALİZ

FİNANSAL KALKINMA, TİCARİ AÇIKLIK VE EKONOMİK BÜYÜME ARASINDAKİ İLİŞKİ: TÜRKİYE ÜZERİNE BİR ANALİZ Salih TÜREDİ * Metin BERBER ** ÖZ Bu çalışmada, finansal alınma ve ticari açılı ile eonomi büyüme ilişisi, 970-2007 dönemini apsayan yıllı verilerle Türiye eonomisi için tahmin edilmiştir. Değişenler arasındai ilişiler Johansen-Juselius Koentegrasyon ve VAR Nedenselli analizleri ullanılara araştırılmıştır. Eonometri analizler, Türiye eonomisinde, finansal alınma ile eonomi büyüme arasında, finansal alınmadan eonomi büyümeye doğru olma üzere te yönlü, ticari açılı ile eonomi büyüme arasında ise çift yönlü bir nedenselli ilişisi olduğunu göstermiştir. Anahtar Kelimeler: Finansal Kalınma, Ticari Açılı, Eonomi Büyüme, Nedenselli, Türiye. THE RELATIONSHIP BETWEEN FINANCIAL DEVELOPMENT, TRADE OPENNESS AND ECONOMIC GROWTH: AN ANALYSIS ON TURKEY ABSTRACT In this study, the relationship between financial development, trade openness and economic growth has been estimated by utilizing annual data for the Turish economy over the period 970-2007. Relationships between variables have been investigated by employing Johansen-Juselius Cointegration and VAR Causality analyses. Econometric analyses indicate that there are one-way causality relation running from financial development to economic growth between financial development and economic growth, and two-way causality relation between trade openness and economic Growth in Turish economy. Key Words: Financial Development, Trade Openness, Economic Growth, Causality, Turey. * Araş. Gör., Rize Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü. ** Prof. Dr., Karadeniz Teni Üniversitesi, İİBF, İtisat Bölümü. Maalenin abul tarihi: Ağustos 200

302 Erciyes Üniversitesi İtisadi ve İdari Bilimler Faültesi Dergisi, Sayı: 35, Oca-Temmuz 200 ss.30-36 GİRİŞ Finansal alınma ve ticari açılı ile eonomi büyüme arasında herhangi bir ilişinin olup olmadığı varsa bu ilişinin pozitif mi negatif mi olduğu literatürde uzun zamandır tartışılmatadır. Finansal alınma ve eonomi büyüme arasındai ilişiye yöneli teori ve ampiri literatür, söz onusu değişenler arasındai ilişi onusunda dört farlı yalaşımın varlığını ortaya oymatadır. Bu yalaşımlardan il iisi, Patric (966) tarafından geliştirilen talep taipli (demand following) ve arz öncüllü (supply leading) hipotezlerdir. Talep taipli hipoteze göre, finansal hizmetlere olan talep eonomidei reel çıtı düzeyinin artmasına bağlıdır. Şöyle i, eonomide reel milli gelir düzeyinin artması, tasarruf sahiplerinin ve yatırımcıların ihtiyaç duyduları sermayeyi temin edebilmeleri açısından, finansal hizmetlere ve aracılara olan talebi artırmatadır. Söz onusu bu talep artışı sonucunda ise finansal urumlar üzerinde artan talebi arşılayabilece şeilde gelişmesi yönünde bir bası oluşmata ve finansal sistemin gelişmesi sağlanmatadır (Patric, 966:75). Finansal alınmanın eonomi büyümenin bir sonucu olduğunu söyleyen talep taipli hipotezin asine arz öncüllü hipotez, finansal alınmanın, eonomi büyümenin nedeni olduğunu söylemetedir. Bu yalaşıma göre finansal urumların gelişmesi, özellile büyümenin loomotifi olan modern setörlerin, finansal sistem tarafından sağlanan hizmetlere olan talebini artırmatadır. İşte finansal sistem, gerçeleştirdiği bu aracılı faaliyetleri ile mevduat ve diğer finansal yüümlülüler arşılığında toplanan aynaları, rediler şelinde gelenesel setörlerden modern setörlere transfer edere büyümeye atı sağlamatadır (Patric, 966:75-76). Finansal alınma ve eonomi büyüme ilişisinin yönü onusunda, talep taipli ve arz öncüllü hipotezlerin varsayımlarını birleştiren diğer yalaşıma göre ise finansal alınma ve eonomi büyüme arasında arşılılı ilişinin varlığı söz onusudur. Bu yalaşıma göre bir eonomide büyüme, finansal hizmetlere olan talebi artırara finansal alınmayı teşvi ederen, aynı zamanda finansal alınma ise reel setörün ihtiyaç duyduğu aynaların sağlanmasında oynadığı aracılı rolü ile eonomi büyümeyi teşvi etmetedir. Finansal alınma ile eonomi büyüme arasında herhangi bir ilişinin olmadığını iddia eden dördüncü yalaşım ise, Lucas (988) tarafından ileri sürülmüştür. Eonomi büyümenin temelde fizii ve beşeri sermaye biriimine bağlı olduğunu söyleyen Lucas, finansal urumların eonomi büyüme üzerindei etisinin genellile abartıldığını gerçete ise bu etinin olduça sınırlı düzeyde olduğunu belirtmiştir. Literatürde genellile, dış ticaret hacminin milli gelire oranı ile hesaplanan ve aynı zamanda ülenin dış ticaret büyülüğünün de bir göstergesi niteliğine sahip olan ticari açılı, bir eonominin daha verimli üretim tenilerine adaptasyonunu sağlama suretiyle, toplam fatör verimliliğini ve dolayısıyla da işi

Finansal Kalınma, Ticari Açılı ve Eonomi Büyüme Arasındai İlişi: Türiye Üzerine Bir Analiz 303 başı reel geliri artırmatadır. (Miller ve Upadhyay, 2000:400). Yine, uluslararası piyasalara açılma ile birlite arşılaşılan dış reabet, maliyetlerin düşürülme çabasını beraberinde getirmete ve bu da reabet gücünün artmasına iman sağlayan yeni tenolojilerin geliştirilmesini teşvi etmetedir (Kurt ve Berber, 2008:58). Bununla birlite, ticari açılı yarattığı arşılaştırmalı üstünlüler yoluyla da eonomi büyümeye atıda bulunmatadır. Şöyle i, arşılaştırmalı üstünlüler sonucu, eonomide işbölümü ve uzmanlaşma gelişmete ve bu şeilde aynaların optimum dağılımı sağlanara, gelir seviyesi artırılmatadır (Manole ve Spatareanu, 200:). Bu çalışmanın amacı, 970-2007 döneminde Türiye de finansal alınma, ticari açılı ve eonomi büyüme ilişisini zaman serisi verilerinden yararlanara ortaya oymatır. Temelde üç bölümden oluşan çalışmada, söz onusu değişenler arasındai ilişiye yöneli teori bilgilerin verildiği giriş ısmının ardından, birinci bölümde onu ile ilgili literatür araştırması yapılmıştır. Veri setinin ve eonometri yöntemin tanıtıldığı iinci bölümü, ampiri bulguların tartışıldığı üçüncü bölüm taip etmiştir. Sonuç ısmında ise çalışmanın genel bir değerlendirmesi yapılmıştır. I. LİTERATÜR Finansal alınma, ticari açılı ve eonomi büyüme arasındai ilişilerin araştırıldığı ampiri çalışmalar incelendiğinde, ticari açılı ile eonomi büyüme arasında genel olara, pozitif bir ilişinin olduğu görülüren, finansal alınma ile büyüme ilişisinin ise tartışmalı olduğu görülmetedir. Çalışmanın bu bölümünde öncelili olara finansal alınma ve büyüme ilişisini, sonrasında ise ticari açılı ve büyüme ilişisini araştıran çalışmalara yer verilmiştir. A. FİNANSAL KALKINMA VE EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİSİNİ TEST EDEN AMPİRİK ÇALIŞMALAR 963-995 dönemini apsayan yıllı verileri ullanara, finansal alınma ile eonomi büyüme arasındai ilişiyi Türiye için tahmin eden Kar ve Pentecost (2000), beş alternatif finansal alınma göstergesi ullanara yaptıları çalışmada, Johansen-Juselius Koentegrasyon analizinden ve vetör hata düzeltme modelinden yararlanmışlardır. Koentegrasyon analizi, finansal alınma ile eonomi büyüme arasında uzun dönemde bir ilişinin olduğunu gösteriren, hata düzeltme modeli, ullanılan finansal alınma göstergesine bağlı olara değişmele birlite, Türiye eonomisinde ağırlılı olara, talep taipli hipotezin geçerli olduğunu, yani eonomi büyümeden finansal alınmaya doğru bir nedenselliğin varlığını ortaya oymuştur. Sınır testi (Bound test) yalaşımı ile Malezya da, hisse senedi piyasası gelişimi ve eonomi büyüme arasındai ilişinin incelendiği Choong ve diğ. (2003) de, hisse senedi piyasası gelişiminin eonomi büyüme üzerinde uzun dönemde pozitif ve anlamlı bir etiye sahip olduğu tahmin edilmiştir. Granger nedenselli analizi ile hisse senedi piyasası gelişiminin eonomi büyümenin

304 Erciyes Üniversitesi İtisadi ve İdari Bilimler Faültesi Dergisi, Sayı: 35, Oca-Temmuz 200 ss.30-36 bir nedeni olduğu sonucuna ulaşan araştırmacılar, maroeonomi istirarın sağlanması, liberal dış ticaret ve yatırım politialarının uygulanması halinde, finansal setör gelişiminin büyümeyi hızlandıracağına diat çemişlerdir. Calderon ve Liu (2003), gelişmiş ve gelişmete olan 09 ülede 960-994 döneminde finansal alınma ve eonomi büyüme ilişisini incelemişlerdir. Panel veriler ullanılara yapılan analizde, eonomi büyüme, işi başı reel GSYİH artış hızı ile ölçülüren, finansal alınma ise geniş anlamda para arzı olara tanımlanan M2 nin ve özel setöre verilen redilerin GSYİH ye oranı ile ölçülmüştür. Analiz sonuçlarında değişenler arasındai nedenselli ilişisinin üleler arasında farlılı göstermele beraber genel olara finansal alınmadan eonomi büyümeye doğru olduğu yönünde anıtlara ulaşılmıştır. Shan (2005), finansal alınma ile eonomi büyüme ilişisini Çin ve 0 OECD üyesi ülede test etmiştir 985:I-998:IV dönemi çeyre verileri apsayan çalışmada, değişenler arasındai ilişilerin tespit edilmesi için uygulanan varyans ayrıştırması ve eti tepi analizi sonuçları, finansal alınma ile eonomi büyüme arasındai nedenselli ilişisinin, Danimara, Ameria, İngiltere, Avustralya ve Japonya eonomisinde çift yönlü, Güney Kore, İtalya, Kanada ve Çin de eonomi büyümeden finansal alınmaya doğru te yönlü, Finlandiya ve Porteiz de ise, finansal alınmadan eonomi büyümeye doğru te yönlü olduğunu göstermiştir. Finansal alınma ve ticari açılığın, eonomi büyümeyi hızlandırara, fairliğin azaltılmasında herhangi bir rol oynayıp oynamadığını 973-2004 dönemi yıllı verileri ile Bangladesh için tahmin eden Hassan ve Islam (2005), Johansen-Juselius oentegrasyon ve standart Granger nedenselli tenilerini ullandıları çalışmada, değişenler arasında ısa ve uzun dönemde bir ilişi olmadığını tespit etmişlerdir. Bu sonuçlardan yola çıara araştırmacılar, finansal alınma ve ticari açılığın, Bangladesh tei fairliği azaltmada etili olmadığını belirtmişlerdir. Finansal alınmayı temsilen dört farlı değişenin ullanıldığı çalışmada Yılmaz ve Kaya (2006), 986-2004 dönemine ilişin yıllı verilerden yararlanara Türiye de finansal alınma ve eonomi büyüme arasında bir nedenselli ilişisi olup olmadığını test etmişlerdir. Uzun dönemde finansal alınma ile eonomi büyüme arasında ilişi olmadığını saptayan araştırmacılar ısa dönemde, eonomi büyümeden finansal alınmaya doğru te yönlü nedenselli ilişisinin varlığını belirleyere, Türiye de söz onusu ii değişen arasındai ilişinin talep taipli olduğunu ifade etmişlerdir. Finansal gelişme ve eonomi büyüme ilişisinin nedenselli boyutunu, 970-2004 döneminde Türiye için inceleyen Aslan ve Küçüasoy (2006), finans büyüme ilişisinde nedenselli yönünün, arz öncüllü hipotezde öne sürüldüğü gibi, finansal gelişmeden büyümeye doğru olduğu bulgusuna ulaşmışlardır. Panel veriler ullanara, finansal alınmanın eonomi büyüme üzerindei etisini 980-2002 döneminde düşü, orta ve yüse gelire sahip 79 üle-

Finansal Kalınma, Ticari Açılı ve Eonomi Büyüme Arasındai İlişi: Türiye Üzerine Bir Analiz 305 de analiz eden Artan (2007), finansal alınmanın, orta ve yüse gelirli ülelerde eonomi büyümeyi pozitif, düşü gelirli ülelerde ise negatif olara etilediğini saptamıştır. Şöyle i, finansal alınma düzeyindei %0 lu bir artış, düşü gelirli ülelerde büyümeyi yalaşı olara % 0.5 oranında azaltmatayen, orta gelirli ülelerde % 0.6, yüse gelirli ülelerde ise %0.5 oranında artırmatadır. Koentegrasyon analizi ve hata düzeltme modelinden yararlanara, Türiye eonomisinde finansal gelişme ve eonomi büyüme arasındai ilişiyi inceleyen Kandır ve diğ. (2007), eonomi büyümeyi, işi başı reel milli gelir ile finansal gelişmeyi ise İstanbul Menul Kıymetler Borsası (İMKB) işlem görme oranının, İMKB işlem hacminin, İMKB piyasa değerinin ve özel setöre verilen bana redilerinin nominal milli gelire oranı gibi dört alternatif değişenle ölçmüşlerdir. Analiz sonuçları 988-2004 yılları arasında Türiye eonomisinde finansal gelişme ile eonomi büyüme arasındai nedenselli ilişisinin talep taipli, diğer ifadeyle eonomi büyümeden finansal alınmaya doğru olduğunu göstermiştir. Türiye de finansal alınma ve büyüme arasındai ilişiye yöneli başa bir araştırma ise Halıcıoğlu (2007) tarafından gerçeleştirilmiştir. Sınır testi ve Granger nedenselli analizi ullanılara 968-2005 dönemi için yapılan ve finansal alınma ile eonomi büyüme arasında uzun dönemli bir ilişi olduğunu ortaya oyan analiz sonuçları, aynı zamanda, Türiye eonomisinde arz öncüllü hipotezin geçerli olduğunu göstermiştir. 960-2004 dönemini apsayan araştırmada, Bader ve Qarn (2008), finansal alınma ile eonomi büyüme arasında bir nedenselli ilişisinin olup olmadığını Toda-Yamamoto tarafından geliştirilen nedenselli analizi ile 6 Ortadoğu ve Kuzey Afria ülesi (Cezayir, Mısır, İsrail, Fas, Suriye ve Tunus) için tahmin etmişlerdir. Tahmin sonuçları, İsrail dışındai diğer ülelerde, finansal alınmanın eonomi büyümeye neden olduğunu öngören arz öncüllü hipotezin, İsrail de ise talep taipli hipotezin, yani eonomi büyümeden finansal alınmaya doğru bir nedenselliğin geçerli olduğunu ortaya oymuştur. B. TİCARİ AÇIKLIK VE EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİSİNİ TEST EDEN AMPİRİK ÇALIŞMALAR Bahmani ve Niroomand (999), Johansen Juselius oentegrasyon analizi ile içerisinde Türiye nin de yer aldığı gelişmiş ve gelişmete olan 59 ülede yıllı zaman serisi verilerini ullanara 960-992 döneminde ticari açılı ve eonomi büyüme arasındai uzun dönemli ilişiyi tahmin etmiştir. Ticari açılığın, toplam ihracat ve ithalatın GSYİH ya oranı, eonomi büyümenin ise reel GSYİH ile temsil edildiği çalışmada, uzun dönemli ilişi, serilerin ülelerin tamamında aynı seviyede durağanlığa sahip olmamalarından dolayı, 59 ülenin yalnızca 22 sinde araştırılabilmiş ve bu ülelerin 9 unda ticari açılı ile eonomi büyümenin uzun dönemde pozitif bir ilişi içinde olduları belirlenmiştir.

306 Erciyes Üniversitesi İtisadi ve İdari Bilimler Faültesi Dergisi, Sayı: 35, Oca-Temmuz 200 ss.30-36 960-997 dönemine ilişin yıllı verilerle Endonezya, Malezya, Singapur, Tayland ve Filipinler için yaptıları araştırmada Ahmad ve Anorua (2000), GSMH ile ihracat ve ithalat toplamının büyüme oranı değişenleri arasındai uzun ve ısa dönemli ilişiyi analiz etmiştir. Johansen oentegrasyon testi, çalışmadai ülelerin tamamında ticari açılı ve eonomi büyüme arasında uzun dönemde oentegre ilişinin olduğunu gösteriren, hata düzeltme modeli ise ticari açılı ve büyüme arasında çift yönlü nedenselli ilişisinin varlığını ortaya oymuştur. Eonomi büyümeyi ticari açılığın, yatırım harcamalarının ve nüfusun bir fonsiyonu olara tanımlayan Sinha ve Sinha (2000), 5 Asya ülesinin 950-992 dönemine ilişin yıllı verileri ullanara gerçeleştirdileri VAR (Vetor Auto Regressif Model) çözümlemesinden, Hong Kong, İran, İsrail, Myanmar, Paistan, Çin, Singapur ve Ira ta, eonomi büyümenin ticari açılı ile pozitif bir ilişi içinde olduğunu gösteren anıtlar elde etmişlerdir. Karras (2003), ii ayrı panel veri seti ullandığı çalışmasında, 56 üle için 95-998 dönemi, 05 üle için 960-997 dönemi verileriyle ticari dışa açılığın eonomi büyüme üzerindei etisini araştırmıştır. Ticari dışa açılığın, eonomi büyüme üzerinde pozitif bir etisinin olduğunu gösteren ağırlılı en üçü areler çözüm sonuçlarına göre, ticari dışa açılı oranında gerçeleşen %0 lu bir artış, büyüme oranında %0.25 ile %0.30 arasında artış yaratmatadır. Türiye de ticari ve finansal açılığın büyümeyi ne yönde etilediğini inceledileri çalışmalarında Utulu ve Kahyaoğlu (2005), doğrusal olmayan zaman serisi ve Marow rejim değişimi modellemesi yöntemlerini ullanara, 990-2004 döneminde Türiye de ticari açılığın büyümeyi pozitif olara etilediğini belirlemişlerdir. 990:I-2006:IV döneminde ticari ve finansal dışa açılı ile eonomi büyüme arasındai ilişiyi Türiye de araştıran Yapralı (2007), uzun dönemde, eonomi büyümenin ticari açılıtan pozitif etilendiğini, ısa dönemde ise ticari açılı ile eonomi büyüme arasında arşılılı bir nedenselliğin varlığını tespit etmiştir. Gelişmiş ve gelişmete olan 6 ülede ticari açılığın, büyüme üzerindei etilerini incelediği çalışmada Kim (2008), araç değişen eşi regresyon yöntemini ullanara, ticari açılığın, yüse gelirli gelişmiş eonomilerde büyümeyi pozitif, daha düşü gelire sahip gelişen eonomilerde ise negatif yönde etilediği sonucuna ulaşmış ve bu sonuçtan yola çıara, ticari açılığın büyüme üzerindei etilerinin ülelerin gelişmişli durumlarına bağlı olara önemli farlılılar gösterdiğini iddia etmiştir. Kurt ve Berber (2008), büyüme teorileri apsamında 989:I-2003:IV dönemi verileriyle ticari dışa açılı ve büyüme değişenleri arasındai nedenselli ilişileri ile dinami etileşimleri, VAR ve varyans ayrıştırması yöntemlerinden yararlanara Türiye için araştırmıştır. Dışa açılı göstergeleri olara,

Finansal Kalınma, Ticari Açılı ve Eonomi Büyüme Arasındai İlişi: Türiye Üzerine Bir Analiz 307 dış ticaret hacmi ve ithalatın reel GSMH ya oranı ile ithalat artış oranının ullanıldığı analiz sonuçları, ticari açılı ile eonomi büyüme arasında arşılılı bir nedenselliğin olduğunu gösterere, içsel büyüme teorileri tarafından öne sürülen, ticari açılığın eonomi büyümeyi artıracağı hipotezinin Türiye eonomisinde geçerli olduğunu ortaya oymuştur. Omisain ve diğerleri (2009), ticari açılı ve eonomi büyüme ilişisini, Toda-Yamamoto nedenselli ve Pesaran vd. (200) tarafından geliştirilen sınır testi tenilerinden yararlanara beş değişenli bir toplam üretim fonsiyonu yardımı ile (eonomi büyüme, ticari açılı, yabancı doğrudan yatırım harcamaları, işgücü ve sabit sermaye biriimi) Nijerya için analiz etmiştir. Analiz sonuçlarına göre; ) 970-2006 yılları arasında, Nijerya da ticari açılı ile büyüme arasında pozitif bir ilişi vardır. 2) Ticari açılı oranındai %0 lu bir artış büyümeyi yalaşı %7 oranında artırmatadır. 3) Kısa dönemde ticari açılıtan büyümeye doğru olma üzere te yönlü nedenselli ilişisi söz onusudur. Eser ve Genç (200), Türiye eonomisinde, amu harcamaları ve işi başı gelir arasındai nedenselli ilişisini araştırdıları çalışmalarında, Toda- Yamamoto nedenselli testinden yararlanmışlardır. Ticari açılığın amu harcamalarında artışa neden olacağını varsayan telafi (compensation) hipotezinden hareetle ticari açılı değişenini de oluşturduları modele dahil eden araştırmacılar, incelenen dönemde Türiye de, işi başı gelirden ticari açılığa doğru te yönlü nedenselli ilişisinin olduğunu belirlemişlerdir. II. VERİ SETİ VE EKONOMETRİK YÖNTEM Model çözümlemelerinde ullanılan veri seti, Türiye Cumhuriyet Merez Banası EVDS sisteminden, Türiye İstatisti Kurumu Yıllıları ndan ve Dünya Banası veri tabanından temin edilmiştir. Veriler yıllı olup, 970-2007 dönemini apsamatadır. Finansal alınmanın (FK) göstergesi olara, özel setöre verilen redilerin nominal GSYİH ya oranının ullanıldığı araştırmada, ticari açılı (TA), ihracat ve ithalat toplamının nominal GSYİH ya oranı ile eonomi büyüme (EB) ise reel işi başı GSYİH (987=00) değişeni ile temsil edilmiştir. Oran şelinde hesaplanan finansal alınma ve ticari açılı serileri, doğal değerleri ile eonomi büyümeyi temsil eden işi başı reel GSYİH ise logaritmi değerleriyle analize tabi tutulmuştur. Değişenler arasındai ilişilerin tahmininden önce, analizlerde ullanılan serilerin durağanlığa sahip olup olmadığının sınanması geremetedir. Asi halde, elde edilen tahminler sapmalı sonuçlar verecetir. Bu nedenle çalışmada ullanılan zaman serilerinin durağan olduları seviyenin belirlenmesinde Augmented Dicey Fuller (ADF) ve Phillips-Perron (PP) tarafından geliştirilmiş olan birim ö testleri ullanılmıştır. Dicey-Fuller (979, 98) testinde, hata terimlerinin istatistisel olara bağımsız, homojen ve sabit varyansa sahip olduları abul edilmetedir. Phillips-Perron (988) testinde ise hata terimleri-

308 Erciyes Üniversitesi İtisadi ve İdari Bilimler Faültesi Dergisi, Sayı: 35, Oca-Temmuz 200 ss.30-36 ne ilişin daha esne varsayımlara sahip genişletilmiş bir Dicey-Fuller süreci geliştirilmiş ve ADF birim ö testinin bağımsızlı ve homojenli varsayımları ter edilere, hata terimlerinin zayıf bağımlılığa ve heterojen dağılıma sahip olduğu varsayılmıştır. (Enders, 995:239). ADF testinde, aşağıdai sabitlitrendsiz ve sabitli-trendli denlemler ullanılmıştır. 0 + γyt + β iδyt i ε t () Δ Yt = a + 0 + γyt + βiδyt i + λtrend ε t (2) Δ Yt = α + Eşitlilerde, Δ; far işlemcisini, Y ; durağanlığı incelenen değişeni, α, β, γ ve λ ; atsayıları, ε; hata terimini ve ; otoorelasyon problemini ortadan aldıran optimal gecime seviyesini göstermetedir. ADF testinde otoorelasyon sorununun ortaya çımasını önlenme için, bağımlı değişenin gecimeli değerleri, bağımsız bir değişen olara denlemlerin sağ tarafına ilave edilmetedir. Denlemlerin sağ tarafına ilave edilece bağımlı değişen optimal gecime değerinin bulunmasında, Aaie Bilgi Kriteri (AIC) ullanılmıştır. ADF testinde, γ atsayısı için hesaplanan t istatistiğinin mutla değeri, MacKinnon (99) tarafından geliştirilen tablo riti değeriyle arşılaştırılır. Hesaplanan t istatistiğinin mutla değeri, McKinnon (99) tablo riti değerinden büyüse, serinin durağan olduğuna arar verilir. PP (988) testinde ise ADF testinden farlı olara, oluşturulan denlemlere bağımlı değişen gecimeleri ilave edilmemete, onun yerine, olası otoorelasyon sorununun hesaplanan t istatistiği üzerindei etileri Newey- West (987) uyarlama tahmincisi yoluyla düzeltilmetedir. PP testi, aşağıdai sabitli-trendsiz ve sabitli-trendli denlemler ullanılara uygulanmıştır. Δ Y + u (3) t = a0 + γyt ΔY = λ + t t α 0 + γyt + trend ut (4) (3) ve (4) numaralı eşitlilerde Δ; far işlemcisini, Y; durağanlığı araştırılan değişeni, a, γ ve λ ; atsayıları u ise, hata terimini ifade etmetedir. Burada da, ADF testinde olduğu gibi, γ atsayısının hesaplanan t istatistiği MacKinnon (99) tablo riti değeriyle arşılaştırılara serinin durağan olup olmadığı ararı verilir. Koentegrasyon analizi, durağanlı testi sonucunda aynı seviyede durağan olduğu belirlenen seriler arasında uzun dönemde bir ilişi olup olmadığının tahmin edilmesinde ullanılan eonometri bir yöntemdir. Bu çalışmada, seriler arasındai olası uzun dönem ilişi, Johansen (988) ve Johansen-Juselius (990), (JJ) yöntemi ile araştırılmıştır. Durağan olmayan zaman serileri arasındai oentegre

Finansal Kalınma, Ticari Açılı ve Eonomi Büyüme Arasındai İlişi: Türiye Üzerine Bir Analiz 309 vetörleri gösterme için masimum olabilirli sürecine başvuran JJ (990) testi, bir vetör otoregressif (VAR) model çözümlemesine dayanmatadır. t = β + 0 ΓiΔYt i + ΠYt ηt (5) Δ Y + (5) numaralı eşitlite, Y t ;durağan olmayan değişenler vetörünü, β 0 ; sabit terimi, Γ i,(i =,2,3,,-); Yt vetörünün birinci farının gecimelerini ifade eden serilerin atsayılar matrisini ve Π ise serilerin seviyelerine ilişin atsayılar matrisini göstermetedir. Katsayılar matrisi Π = αβ`dır. α matrisi, uyarlama atsayısını, β matrisi ise masimum olabilirli tahmini ile elde edilen oentegre vetörleri ifade etmetedir. JJ yönteminde, seriler arasındai oentegre vetörlerin sayısının bulunmasında masimum özdeğer (maximum eigenvalue) ve iz testinden (trace) yararlanılmatadır. λ r) K ln( λ ) (6) max ( = r+ λ ( r) = K ln( λ ) (7) trace r+ i (6) ve (7) numaralı eşitlilerde λ; β matrisinden elde edilen arateristi öleri, K; gözlem sayısını ve r ise oentegre vetörlerin sayısını göstermetedir. Masimum özdeğer istatistiğinde, r adar oentegre vetör olduğu hipotezi, r+ tane oentegre vetör olduğunu ileri süren alternatif hipoteze arşı sınanıren, iz istatistiğinde ise, genel bir alternatife arşı r adar veya daha az sayıda oentegre vetör olduğunu öne süren temel hipotez sınanır. (Bozurt, 2007:8). Hesaplanan masimum özdeğer ve iz istatistileri, JJ (990) tarafından hesaplanan tablo riti değerleri ile arşılaştırılır. Bu istatistilerin tablo riti değerlerinden büyü olması durumunda seriler arasında uzun dönem ilişisinin olduğu abul edilir. Çalışmada, uzun dönem ilişiye sahip değişenler arasındai ısa dönemli nedenselli ilişisinin bulunmasında VAR nedenselli analizinden yararlanılmıştır. VAR nedenselli analizinde değişenler Sims (980) tarafından belirtilen görüşler doğrultusunda seviye değerleri ile ullanılmıştır. Nedenselli ilişisinin tahmininde aşağıdai modeller ullanılmıştır. X Y t Z t t = α 0 + σi X t i + σ 2i Yt i + σ 3i Zt j + μt (8) = α = α 0 + λi Yt i + λ2i X t i + λ3i Zt j + ν t (9) 0 + ηi Zt i + η2i X t i + η3iyt j + ε t (0)

30 Erciyes Üniversitesi İtisadi ve İdari Bilimler Faültesi Dergisi, Sayı: 35, Oca-Temmuz 200 ss.30-36 (8), (9) ve (0) numaralı eşitlilerde α; sabit terimi, ; optimal gecime uzunluğunu, σ, λ, ve η; atsayıları, μ, ν ve ε; hata terimlerini göstermetedir. Eşitlilerde yer alan her bir bağımsız değişenin atsayısının sıfıra eşit olduğu hipotezi (H 0 ), atsayının sıfırdan farlı olduğunu ileri süren alternatif hipoteze (H ) arşı sınanır. Eğer H 0 hipotezi reddedilirse, bağımsız değişenden bağımlı değişene doğru bir nedenselli ilişisinin olduğu sonucuna varılır. III. AMPİRİK BULGULAR Zaman serisi analizlerinde, durağanlı şartının sağlanmış olması, güvenilir tahmin elde edilmesi baımından gereli bir oşul olduğundan, finansal alınma, ticari açılı ve eonomi büyüme arasındai ilişilerin ampiri analizinden önce, seriler, sabitli-trendsiz ve sabitli-trendli modeller ile ADF ve PP durağanlı testine tabi tutulmuştur. Hesaplanan test istatistileri, finansal alınma, ticari açılı ve eonomi büyüme değişenlerinin, % anlamlılı düzeyinde ve birinci farlarında I() durağanlığa sahip oldularını göstermiştir (Tablo -2). Tablo : ADF Test Sonuçları Değişenler Sabitli-Trendsiz Model Sabitli-Trendli Model t-istatistiği p-değeri t-istatistiği p-değeri FK -2,7840() 0,2048-2,759() 0,2366 TA -0,5043(0) 0,879-2,2305() 0,4592 EB -0,0682(2) 0,9453-2,8874(0) 0,779 FK -5,93() a 0,0002-5,2074() a 0,0008 TA -5,288(0) a 0,0002-5,059(0) a 0,002 EB -6,6486() a 0,0000-6,6522() a 0,0000 a; % de anlamlılığı, parantez içindei değerler optimal gecime uzunluğunu ve Δ; far işlemcisini göstermetedir. Analizde masimum gecime uzunluğu 4 olara alınmıştır. Tablo 2: Phillips-Perron Test Sonuçları Değişenler Sabitli-Trendsiz Model Sabitli-Trendli Model t-istatistiği p-değeri t-istatistiği p-değeri FK -2,046(2) 0,2688-2,0539(2) 0,5534 TA -0,5823(2) 0,8625 -,8329(0) 0,6683 EB -0,9773(2) 0,752-2,8882(3) 0,777 FK -5,673(7) a 0,000-5,555(7) a 0,0009 TA -5,0723(5) a 0,0002-4,9909(5) a 0,004 EB -7,5069() a 0,0000-8,0035(2) a 0,0000 a; % de anlamlılığı, parantez içindei değerler optimal gecime uzunluğunu ve Δ; far işlemcisini göstermetedir. Analizde masimum gecime uzunluğu 4 olara alınmıştır. Durağanlı testinde, bütün değişenlerin aynı seviyede durağan olduğunun belirlenmesinin ardından söz onusu değişenler arasında uzun dönemli ilişi olup olmadığı, JJ oentegrasyon yöntemi ile araştırılmıştır. JJ oentegrasyon

Finansal Kalınma, Ticari Açılı ve Eonomi Büyüme Arasındai İlişi: Türiye Üzerine Bir Analiz 3 yönteminin birinci aşaması, oluşturulan bir VAR modeli yoluyla optimal gecime uzunluğunun hesaplanmasıdır. Bu çalışmada, oluşturulan VAR modelinin optimal gecimesinin hesaplanmasında, LR (Log Lielihood), FPE (Final Prediction Error), AIC (Aaie Information Criterion), SIC (Schwarz Information Criterion) ve HQ (Hannan-Quinn Information Criterion) testlerinden yararlanılmıştır. SIC riteri dışında, LR, FPE, AIC ve HQ riterleri, optimal gecime uzunluğunun 3 olduğunu göstermiştir (Tablo 3). Tablo 3: VAR(3) Modeli Optimal Gecime Uzunluğu Gecime LogL LR FPE AIC SIC HQ 0 9.2323 NA.2e-06-5.90073-5.055394-5.4443 78.532 54.0587.2e-08-9.79595-9.257236* -9.62234 2 89.5784 7.54558.0e-08-9.96376-8.973624-9.594870 3 202.6485 8.4590* 8.23e-09* -0.5579* -8.809005-9.696500* 4 206.7668 5.087284.7e-08-9.868633-8.7808-9.27552 *; optimal gecime uzunluğunu göstermetedir. Uygulanan oentegrasyon testi sonuçları Tablo 4 te verilmiştir. JJ testinde, hesaplanan Masimum özdeğer istatistiğinin (λ max ) 25.9529, İz istatistiğinin (λ trace ) ise, 35.9033 olup, her ii testin de %5 seviyesinde anlamlılığa sahip olduğu tahmin edilmiştir. Hesaplanan istatistilerin MacKinnon (99) riti değerlerinden büyü olması, araştırılan dönemde Türiye eonomisinde finansal alınma, ticari açılı ve eonomi büyüme arasında uzun dönem ilişisinin olduğunu ortaya oymuştur. Tablo 4: JJ Koentegrasyon Test Sonuçları %5 Kriti %5 Kriti Değişenler H 0 H λ max H Değeri 0 H λ trace Değeri r = 0 r = 25.9529 b 22.0400 r = 0 r 35.9033 b 34.8700 FK-TA- EB r r = 2 6.6063 5.8700 r r 2 9.9505 20.800 r 2 r = 3 3.3442 9.600 r 2 r = 3 3.3442 9.600 b; %5 seviyesinde anlamlılığı ifade etmetedir. Çalışmada, JJ oentegrasyon testi ile aralarında uzun dönemli bir ilişinin olduğu tespit edilen değişenler arasındai nedenselli ilişisinin tahmin edilmesi amacıyla uygulanan VAR nedenselli analizi sonuçları aşağıda gösterilmiştir. VAR nedenselli analizine göre, ticari açılı ile eonomi büyüme arasında, % de anlamlı çift yönlü bir nedenselli ilişisi varen, finansal alınma ile eonomi büyüme arasında ise finansal alınmadan eonomi büyümeye doğru, %0 da anlamlı te yönlü bir nedenselli ilişisi vardır (Tablo 5).

32 Erciyes Üniversitesi İtisadi ve İdari Bilimler Faültesi Dergisi, Sayı: 35, Oca-Temmuz 200 ss.30-36 Tablo 5: VAR Nedenselli/Blo Dışsallı Wald Test Sonuçları Denlem Numarası 8 9 Bağımlı Değişen Bağımsız Değişen Ki-Kare (χ 2 )Test İstatistiği FK TA.6 [0,6569] EB 4.6942 [0,956] TA EB 0.5789 a [0,042] FK 0.3059 a [0,06] 0 EB FK 6.442 c [0,0920] TA 2.7530 a [0,0052] a ve c sırasıyla % ve %0 da anlamlılığı, parantez içerisindei değerler ise anlamlılı düzeyini ifade etmetedir. SONUÇ Bu çalışmada, Türiye eonomisinin 970-2007 dönemine ait yıllı zaman serisi verileri ullanılara, finansal alınma ve ticari açılı ile eonomi büyüme ilişisi test edilmiştir. Finansal alınmanın göstergesi olara, özel setöre verilen yurtiçi redilerin nominal GSYİH ye, ticari açılığın göstergesi olara, ihracat ve ithalat toplamının nominal GSYİH ye oranının ullanıldığı çalışmada, eonomi büyüme ise reel işi başı GSYİH ile ölçülmüştür. Değişenler arasındai uzun dönemli ilişi, JJ oentegrasyon, ısa dönemli ilişi ise VAR nedenselli analizi ile araştırılmıştır. Koentegrasyon analizi, Türiye eonomisinde, finansal alınma, ticari açılı ve eonomi büyüme değişenleri arasında oentegrasyon ilişisinin, yani uzun dönemli bir ilişinin olduğunu ortaya oyaren, VAR nedenselli analizi ise ticari açılı ile eonomi büyüme arasında çift yönlü, finansal alınma ile eonomi büyüme arasında, finansal alınmadan eonomi büyümeye doğru te yönlü nedenselli ilişisinin olduğunu göstermiştir. Bu sonuçlar, incelenen dönemde Türiye de ticari açılı ile eonomi büyüme arasında, finansal alınma ile büyüme arasındai ilişiye ıyasla daha güçlü bir ilişinin olduğu şelinde yorumlanabilir. Ticari açılığın, bir eonominin daha etili ve verimli üretim tenileri ile yeni tenolojilere adapte olmasındai ve yine, optimum ayna dağılımına atı sağlayara toplam fatör verimliliğinin artmasındai rolü diate alındığında, hem üresel eonomiye entegrasyonun sağlanabilmesi, hem de güçlü ve sürdürülebilir eonomi büyümenin elde edilebilmesi baımından, ticari açılığın artırılmasına yöneli politiaların önemi açı bir şeilde ortaya çımatadır. Dolayısıyla, bu doğrultuda uygulanaca politialar sonucunda ticari açılığın artması, Türiye nin eonomi performansını artırara eonomi büyümeyi olumlu etileyecetir. Finansal alınma ile eonomi büyüme ilişisi onusunda, eonomistler arasında bir fiir birliği sağlanamamıştır. Bunda, ülelerin eonomi yapıların-

Finansal Kalınma, Ticari Açılı ve Eonomi Büyüme Arasındai İlişi: Türiye Üzerine Bir Analiz 33 dai farlılıların yanı sıra, söz onusu ilişinin tahmin edilmesinde yararlanılan farlı eonometri yöntemlerle, finansal alınmayı temsilen ço sayıda değişenin ullanılmasının etisinin olduğu ileri sürülebilir. Baıldığında, Türiye için yapılan çalışmalarda da bu husus açıça görülmetedir. Örneğin, Kar ve Pentecost (2000) ile Yılmaz ve Kaya (2006), Türiye de, eonomi büyümeden finansal alınmaya doğru bir nedenselli ilişisinin, diğer bir ifadeyle, talep taipli hipotezin geçerli olduğunu belirlemişen Aslan ve Küçüasoy (2006) ile Halıcıoğlu (2007) ise finansal alınmadan eonomi büyümeye doğru bir nedenselliğin yani arz öncüllü hipotezin geçerli olduğunu belirlemiştir. Bu araştırmada da, Aslan ve Küçüasoy (2006) ile Halıcıoğlu (2007) nda olduğu gibi, incelenen dönemde Türiye de, finansal alınmanın büyümeye neden olduğunu ileri süren arz öncüllü hipotezin geçerli olduğu belirlenmiştir. Daha önce de belirtildiği gibi, finansal sistem, gerçeleştirdiği aracılı faaliyeti ile aynaların dağılımı sürecinde önemli rol oynayara eonomi büyümeye atı sağlamatadır. Dolayısıyla, günümüzün zorlu üresel reabet şartlarında, istirarlı bir büyümenin sağlanabilmesi için yeterince gelişmiş ve iyi işleyen bir finansal sistemin varlığının gereli bir oşul olduğu diate alınırsa, finansal sistemin geliştirilere etinliğinin artırılmasına yöneli politiaların uygulanması açınılmaz bir gerelilitir. NOTLAR Sims (980), VAR analizinin amacının atsayı tahmini olmadığını, değişenler arasındai ilişileri tahmin etme olduğunu belirtere, veri (bilgi) aybına yol açması nedeniyle, oluşturulan modellerde, değişenlerin farlarının alınara ullanılmasına arşı görüş ileri sürmetedir (Zengin, 2003:3). -Detaylı bilgi için bz. SIMS, Christoper; (980), Macroeconomics and Reality, Econometrica, 48(), ss. -48.

34 Erciyes Üniversitesi İtisadi ve İdari Bilimler Faültesi Dergisi, Sayı: 35, Oca-Temmuz 200 ss.30-36 KAYNAKÇA ARTAN, Seyfettin; (2007), Finansal Kalınmanın Büyümeye Etileri: Literatür ve Uygulama, İtisat İşletme ve Finans, 22(252), ss. 70-89. ASLAN Özgür ve İsmail KÜÇÜKAKSOY; (2006), Finansal Gelişme ve Eonomi Büyüme İlişisi: Türiye Eonomisi Üzerine Eonometri Bir Uygulama, İstanbul Üniversitesi İtisat Faültesi Eonometri ve İstatisti Dergisi, No 4, ss. 25-38. ASLAN, Alper; (2008), Financial Development and Economic Growth: A Panel Cointegration Analysis of Middle East Countries, MPRA Discussion Paper 3605, İnternet Adresi; http://mpra.ub.unimuenchen.de / 3605//MPRA_paper_3605.pdf,Erişim Tarihi: 5.0.200. AWOKUSE, Titus; (2008), Trade Openness and Economic Growth: is Growth Export-led or Import-led?, Applied Economics, 40(2), ss.6-73. BADER, Suleiman ve Aamer QARN; (2006), Financial Development and Economic Growth Nexus: Time Series Evidence From Middle Eastern and North African Countries, MPRA Discussion Paper 972, İnternet Adresi; http://mpra.ub.uni-muenchen.de/972// MPRA_paper_972.pdf, ErişimTarihi:5.0.200. BAHMANI, Mohsen ve Farhang NIROOMAND; (999), Openness and Economic Growth: An Empirical Investigation, Applied Economics Letters, 6(9), ss. 557-56. BOZKURT, Hilal; (2007), Zaman Serileri Analizi, Ein Yayınevi, Bursa, 76s. CALDERON, César ve Lin LIU; (2003), The Direction of Causality Between Financial Development and Economic Growth, Journal of Development Economics, 72(), ss.32-334. CHOONG, Chee; Zulornain YUSOP; Siong LAW ve Venus SEN; (2003), Financial Development and Economic Growth in Malaysia: The Stoc Maret Perspective, EconWPA Series 030700, İnternet Adresi; http:// 29.3.20.4/eps/mac/papers/0307/030700.pdf, Erişim Tarihi: 25.02.200. DEMETRIADES, Panicos ve Khaled HUSSEIN; (996), Does Financial Development Cause Economic Growth? Time Series Evidence from 6 Countries, Journal of Development Economics, 5(2), ss. 387-4. ENDERS, Walter; (995), Applied Econometrics Time Series, John Willey and Sons, INC., New Yor, 429s. ESER, Yahya Levent ve Murat Can GENÇ; (200), Kamu Büyülüğü ve Kişi Başına Gelir Arasındai Nedenselli İlişisi: Türiye Örneği (968-2005), Finans Politi ve Eonomi Yorumlar, 47(54), ss. 6-70.

Finansal Kalınma, Ticari Açılı ve Eonomi Büyüme Arasındai İlişi: Türiye Üzerine Bir Analiz 35 GOLDSMITH, Raymond; (969), Financial Structure and Development, Yale University Pres, New Haven, 56s. HALICIOĞLU, Ferda; (2007), The Financial Development and Economic Growth Nexus for Turey, MPRA Discussion Paper 3566, İnternet Adresi; http://mpra.ub.uni-muenchen.de/3566//mpra_paper_ 3566.pdf, Erişim Tarihi: 25.0.200. HASSAN, Kamrul ve Rafigul, ISLAM; (2005), Temporal Causality and Dynamics of Financial Delevopment, Trade Openness and Economic Growth in Vector Auto Regression (VAR) for Bangladesh, 974-2003: Implication for Poverty Reduction, The Journal of Nepalese Business Studies, 2(), ss.-2. JOHANSEN, Soren ve Katarina JUSELIUS; (990), Maximum Lielihood Estimation and Inference on Cointegration-with Application to the Demand for Money, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 52(2), ss. 69-20. JOHANSEN, Soren; (988), Statistical Analysis of Cointegration Vectors, Journal of Economic Dynamics and Control, 2(2-3), ss. 23-254. KANDIR, Seran; Ömer İSKENDEROĞLU ve Yıldırım ÖNAL; (2007), Finansal Gelişme ve Eonomi Büyüme Arasındai İlişinin Araştırılması, Çuurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(2), ss. 3-326. KAPLAN, Muhittin; (2004), An Analytical Evaluation Of The Impact Of Openness On Economic Performance: A Three-Sector General Equilibrium Open Economy Model, Turish Economic Association, Discussion Paper, 4, İnternet Adresi; http://www.te.org.tr/ dosyalar/m-kaplan-model.pdf, Erişim Tarihi: 09.02.200. KAR, Muhsin ve Eric PENTECOST; (2000), Financial Development and Economic Growth in Turey: Further Evidence on the Causality Issue, Economic Research Paper 00/27, İnternet Adresi; http://www.econtur.org/muhsinar.pdf, Erişim Tarihi: 5.02.200. KARRAS, Georgios; (2003), Trade Openness and Economic Growth: Can We Estimate Precise Effetc?, Applied Econometrics and International Development, 3(), ss.7-25. KIM, Dong; (2008), Trade, Growth and Income, İnternet Adresi; http://www.pbfeam2008.bus.qut.edu.au/papers/documents/dong- HyeonKi m_final.pdf, Erişim Tarihi: 25.02.200. KURT, Serdar ve Metin BERBER; (2008), Türiye de Dışa Açılı ve Eonomi Büyüme, Atatür Üniversitesi İtisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 22(2), ss. 57-79.

36 Erciyes Üniversitesi İtisadi ve İdari Bilimler Faültesi Dergisi, Sayı: 35, Oca-Temmuz 200 ss.30-36 LUCAS, Robert; (988), On the Mechanics of Economic Development, Journal of Monetary Economics, 22(), ss. 3-42. MANOLE, Vlad ve Mariana SPATAREANU; (200), Trade Openness and Income-A re-examination, Economics Letter, 06(), ss. -3. MILLER, Stephen ve Muti UPADHYAY; (2000), The Effects of Openness Trade Orientation and Human Capital on Total Factor Productivity, Journal of Development Economics, 63(2), ss. 399-423. OMISAKIN, Olusegun; Oluwatosin, ADENYIYI ve Ayoola, OMOJOLAIBI; Foreign Direct Investment, Trade Openness and Growth in Nigeria, Journal of Economic Theory, 3(2), ss. 3-8. PATRICK, Hugh; (966), Financial Development and Economic Growth in Underdeveloped Countries, Economic Development and Cultural Change, 4(2), ss. 74-89. RODRIGUEZ Francisco ve Dani RODRIK; (999), Trade Policy and Economic Growth: A Septic s Guide to Cross-National Evidence, NBER Woring Paper 708, İnternet Adresi; http://www.nber.org/papers/w708, Erişim Tarihi: 09.02.200. SHAN, Jordan; (2005), Does Financial Development Lead Economic Growth: A Vector Auto-Regression Appraisal, Applied Economics, 37(2), ss.353-367. SIMS, Christoper; (980), Macroeconomics and Reality, Econometrica, 48(), ss. -48. SINHA, Dipendra ve Tapen SINHA; (2000), Openness, Investment and Economic Growth in Asia, The Indian Economic Journal, 49(4), ss.0-7. UTKULU, Utu ve Haan KAHYAOĞLU; (2005), Ticari ve Finansal Açılı Türiye de Büyümeyi Ne Yönde Etiledi?, Türiye Eonomi Kurumu Tartışma Metni 3, İnternet Adresi; http://www.te.org.tr/ dosyalar/utulu-2005.pdf, Erişim Tarihi:.02.2009. YAPRAKLI, Sevda; (2007), Ticari ve Finansal Dışa Açılı ile Eonomi Büyüme Arasındai İlişi: Türiye Üzerine Bir Uygulama, İstanbul Üniversitesi İtisat Faültesi Eonometri ve İstatisti Dergisi, No 5, ss. 68-89. YILMAZ, Ömer ve Vedat KAYA; (2006), Finansal Kalınma ve İtisadi büyüme Arasındai Nedenselli, İtisat İşletme ve Finans, 2(244), ss.20-3. YUCEL, Fatih; (2009), Causal Relationships Between Financial Development, Trade Openness and Economic Growth: The Case of Turey, Journal of Social Sciences, 5(), 33-42.