BOSNA HERSEK ÜLKE RAPORU

T.C. SARAYBOSNA BÜYÜKELÇİLİĞİ TİCARET MÜŞAVİRLİĞİ BOSNA HERSEK ÜLKE RAPORU Temmuz 2013 1/61

İÇİNDEKİLER KISALTMALAR 4 1. GİRİŞ 1.1 Ülke Kimliği 5 1.2 Temel Ekonomik Göstergeler 6 1.3 Bosna Hersek Tarihine Kısa Bir Bakış 7 1.4 Siyasi ve İdari Yapı 8 1.5 Ekonomik Yapı ve Gelişmeler 11 2. SEKTÖREL BAKIŞ 2.1 Tarım ve Hayvancılık 15 2.2 Ağaç ve Orman Ürünleri 16 2.3 Sanayi Üretimi 17 2.3.1 Metal ve Metal İşleme 18 2.3.2 Otomotiv ve Otomotiv Yan Sanayii 19 2.3.3 Tekstil 19 2.3.4 İçecek 20 2.4 Doğal Kaynaklar ve Madencilik 21 2.5 Enerji 22 2.6 Ulaştırma ve Haberleşme/Telekominikasyon 2.6.1 Ulaştırma 24 2.6.2 Haberleşme/Telekomünikasyon 25 2.7 İnşaat ve Müteahhitlik 26 2.8 Turizm 29 2.9 Hizmetler 2.9.1 Basın-Yayın 30 2.9.2 Bankacılık 30 2.9.3 Perakendecilik 31 2.10 Sağlık Hizmetleri 31 3. YABANCI YATIRIMLAR 33 4. SERBEST BÖLGELER 37 5. VERGİ, TEŞVİK & DIŞ TİCARET MEVZUATI 40 6. BOSNA HERSEK'İN DIŞ TİCARETİ 44 7. BOSNA HERSEK-TÜRKİYE İLİŞKİLERİ 7.1 İkili Ticaret 50 7.2 Yatırımlar 55 7.3 İkili Anlaşmalar ve Protokoller 56 8. FİRMALAR İÇİN YARARLI BİLGİLER 8.1 Yıl İçinde Düzenlenen Başlıca Fuarlar 57 8.2 Kurum ve Kuruluşların İrtibat Bilgileri 58 8.3 BiH İş Ortamı Hakkında Kısa Bilgiler 59 9. KAYNAKÇA 61 2/61

T.C. SARAYBOSNA BÜYÜKELÇİLİĞİ TİCARET MÜŞAVİRLİĞİ Bu raporda yer alan bilgiler kaynak gösterilmeden kısmi ya da bütün olarak kopyalanamaz ve kullanılamaz. 3/61

KISALTMALAR AB (Avrupa Birliği) BiH (Bosna Hersek) CEFTA (Orta Avrupa Serbest Ticaret Anlaşması) EBRD (Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası) EFTA (Avrupa Serbest Ticaret Birliği ) FBiH (Bosna Hersek Federasyonu) FDI (Doğrudan Yabancı Yatırımlar) GSYİH (Gayri Safi Yurt İçi Hasıla) IFC (Uluslararası Finans Kurumu) RS (Republika Srpska) STK (Sivil Toplum Kuruluşu) 4/61

1.1 ÜLKE KİMLİĞİ Resmi Adı Bosna Hersek Kuruluş 01 Mart 1992 Başkent Resmi Dili Nüfus Din Para Birimi Yüzölçümü Komşuları Başlıca Şehirleri Havalimanları Nehirler Limanlar İklim Mesai Günleri / Saatleri Ortalama Ömür Okuryazarlık Oranı (%) 85 Resmi Tatiller Saraybosna Boşnakça, Hırvatça, Sırpça (Bosnakça ve Hırvatça'da Latin, Sırpça da Kril alfabesi kullanılmakta olup, hemen hemen aynı dillerdir) 3.84 milyon (Tahmini) 1991 yılından bu yana nüfus sayımı yapılmadığından ve savaş ve göç nedeniyle önemli değişiklikler olduğundan kesin bir bilgi mevcut değildir. İslam, Hristiyanlık (Katolik ve Ortodoks), Yahudilik Boşnak (Müslüman) % 50, Sırp (Ortodoks) % 32, Hırvat (Katolik) % 15, Diğerleri % 3 Konvertible Mark (KM) Avro/KM=1.95583 (sabit kur). Diğer para birimlerindeki kurlar değişkendir. 51.209 km 2 Bosna Hersek Federasyonu 26.345 km2 (% 51.46) Republika Srpska 24.840 km2 (% 48.52) Brcko Bölgesi 12 km2 (% 0.02) Hırvatistan (Kuzey, Güney ve Batıda), Karadağ (Güneyde), Sırbistan (Doğuda) Saraybosna, Banja Luka, Zenica, Tuzla, Mostar, Prijedor Saraybosna, Banja Luka, Tuzla, Mostar Drina (ülkenin en uzun nehri), Neretva, Sava Ülkenin güneybatısında 20 km lik bir sahil şeridi vardır, ancak bu bölgede ticari limanı yoktur. Denize çıkışı ağırlıklı olarak Hırvatistan daki Ploče Limanı üzerinden gerçekleşmektedir. Karasal İklim, Akdeniz İklimi (sadece ülkenin güneybatı kesimindeki Neretva vadisinde Akdeniz iklimi görülür. Bu bölgelerde meyve bahçeleri, bağlar ve sebzecilik yapılan alanlar bulunmaktadır) En sıcak ay: Temmuz (18-23 o C), en soğuk ay: Aralık: (0-2 o C). En yağışlı ay: Haziran (ortalama yağış 110-115 mm), en kurak ay Aralık (ortalama yağış 20-70 mm). Pazartesi-Cuma / 08:00-16:00 veya 09:00-17:00 - Haftalık çalışma süresi: 40 saat Kadın (74.5 yıl), Erkek (68.9 yıl) 1-2 Ocak: Yeniyıl, 1 Mart: Bağımsızlık Günü, 1-2 Mayıs: İşçi Bayramı, 25 Kasım: Devlet Günü, Dini Bayramların İlk Günleri, Haftasonları Saat Dilimi GMT +1 / Türkiye ile Saat Farkı (-1) Uluslararası Telefon Kodu 387 Yol Ağı Uzunluğu Ölçüm Sistemi Mali Yılı Karayolu (22.630 km), Demiryolu (1031 km) Metrik Sistem Takvim Yılı 5/61

1.2 TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER* 2000 2009 2010 2011 2012 Nominal GSYİH (milyon ) 5500 12297 12666 13122 13242 Reel GSYİH Artış Oranı (%) 5,5-2,9 1,3 1,0-0,5 Kişi Başına Düşen Gelir ( ) 1660 3194 3296 3417 3448 KM/ABD Doları Paritesi 2,12 1,41 1,48 1,41 1,52 Enflasyon Oranı (%) 4,8-0,4 2,1 3,7 2,1 İşsizlik Oranı (%) 39.7 24.1 27.2 27.6 28 Ortalama Net Ücretler ( ) 190 404 408 417 422 Sanayi Üretimi Büyüme Oranı (%) 8,8-3,3 1,6 5,6-5,2 Döviz Rezervi (milyon ) 522 3176 3301 3284 3327 Net FDI Girişi (milyon ) (**) 180 220 290 346 (***) FDI/GSYİH Oranı (%) (**) 1,4 1,7 2,2 2,6 (***) Cari İşlemler Dengesi (milyon ) -955-812 -695-1242 -1253 Cari Açık/GSYİH (%) 17,4 6,6 5,5 9,5 9,5 Döviz Rezervi (milyon ) 539 3176 3302 3285 3327 Dış Borç (milyon ) 2601 2676 3216 3406 3647 DIŞ TİCARET İhracat (milyon ) 1158 2828 3628 4204 4018 İthalat (milyon ) 3366 6314 6962 7938 7799 Hacim (milyon ) 4524 9142 10590 12142 11817 Denge (milyon ) -2208-3486 -3334-3734 -3781 İhracat/İthalat (%) 34,40 44,77 52,11 52,96 51,52 (*) Bosna Hersek Merkez Bankası, Bosna Hersek İstatistik Ajansı, Bosna Hersek Yabancı Yatırım Tanıtım Ajansı, Economist Intelligence Unit (**) Veri bulunmamaktadır (***) 2012 Ocak-Eylül dönemi verileri 6/61

1.3 BOSNA HERSEK TARİHİNE KISA BİR BAKIŞ 1463 1878 Fatih Sultan Mehmet tarafından fethedildi ve Rumeli Eyaletine bağlı bir sancak statüsüyle Osmanlı İmparatorluğu na katıldı. Osmanlı-Rus savaşı sonrası yapılan Berlin Anlaşması ile Avusturya-Macaristan İmparatorluğu yönetimine bırakıldı. 1908 Avusturya-Macaristan İmparatorluğu tarafından ilhak edildi. 1914 Avusturya-Macaristan İmparatorluğu veliaht prensi Franz Ferdinand ve eşinin Saraybosna da Bosnalı Sırp bir öğrenci olan Gavrilo Princip tarafından öldürülmesi ile I. Dünya Savaşı başladı. 1918 1. Dünya Savaşı sonrasında Avusturya-Macaristan İmparatorluğu nun dağılmasını müteakiben kurulan Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı nın bir parçası oldu 1921 Kral Alexander in iktidarı ve ülkenin adı Yugoslavya (Güney Slavların Ülkesi) olarak değişti. 1941 Almanya tarafından ilan edilen Hırvatistan Devleti'nin yönetimi altına girdi. 1945 Josip Broz Tito öncülüğündeki mücadele neticesinde bağımsızlığına kavuştu. 1948 Tito ve Stalin arasındaki anlaşmazlık neticesinde Yugoslavya Kominform dan ihraç edildi. 1945-1991 Bosna Hersek Sosyalist Cumhuriyeti adıyla Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti nin bir parçası oldu. 1980 Tito hayatını kaybetti. 1991 Slovenya ve Hırvatistan Yugoslavya dan ayrıldı. 1 Mart 1992 Referandum akabinde bağımsızlığını ilan etti. 1992-1995 Bosna Savaşı 1994 Hırvatlar ve Boşnaklar. aralarındaki çatışmaları sona erdiren anlaşmayı imzaladı. NATO. Bosnalı Sırplara geri çekilmeleri için ültimatom verdi. 1995 NATO'nun askeri müdahalesi gerçekleşti ve Sırp birlikleri teslim oldu. 14 Aralık 1995 Paris'te imzalanan Dayton Barış Anlaşması ile Bosna Savaşı sona erdi. Bu anlaşma ile "Bosna Hersek Federasyonu", "Republika Srpska" ve "Brčko" bölgelerinden oluşan Bosna Hersek Devleti kuruldu. 1996 Dayton Barış Anlaşması nın sivil yönlerini uygulamakla yükümlü Yüksek Temsilcilik Ofisi (OHR) hayata geçti. 2003 Bosna Hersek ile Türkiye arasında imzalanan Serbest Ticaret Anlaşması yürürlüğe girdi. 2004 NATO, barış koruma görevlerini Avrupa Birliği'ne (EUFOR) devretti. 2008 Günümüz Bosna Hersek ile Avrupa Birliği arasında İstikrar ve Ortaklık Anlaşması imzalandı ve yürürlüğe girdi. Boşnak (Bakir İZZETBEGOVİÇ), Hırvat (Zelyko KOMSİÇ) ve Sırp (Neboysa RADMANOVİÇ) olmak üzere 3 üyenin bulunduğu Cumhurbaşkanlığı Konseyi tarafından yönetilmektedir. 7/61

1.4 SİYASİ VE İDARİ YAPI (I) 8/61

SİYASİ VE İDARİ YAPI (II) Bosna Hersek'te 2 bölgeli (entite) bir yapı mevcut olup, ayrıca özel statüye sahip Brčko bölgesi bulunmaktadır. Ülkedeki mevcut yapı şu şekildedir: BOSNA HERSEK (BiH) YASAMA - BOSNA HERSEK FEDERASYONU (FBiH) - REPUBLIKA SRPSKA (RS) - BRČKO BÖLGESİ BiH Parlamentosu, Temsilciler Meclisi ve Halk Meclisi olmak üzere 2 meclisten oluşmaktadır. Temsilciler meclisi üyelerinin 2/3'ü FBiH, 1/3'ü RS'den seçilmektedir. Halk Meclisi ise FBiH ve RS'den 5'er üyeden oluşur. BiH Parlamentosu'nun yanı sıra FBiH ve RS'nin kendi parlamentoları bulunmaktadır. Ayrıca, 10 Kantondan oluşan FBiH'de her kantonun kendi meclisi vardır. SEÇİM TARİHLERİ Son Genel Seçim: 03 Ekim 2010 Bir Sonraki Genel Seçim: Ekim 2014 Çok katmanlı bir yapıda olan Yürütme, şu organlardan oluşmaktadır: YÜRÜTME YARGI SİYASAL PARTİLER - BiH (devlet) düzeyinde Boşnak, Hırvat ve Sırp üyesi olan 3'lü Cumhurbaşkanlığı Konseyi (Konsey üyeleri 8'er ayda Konsey Başkanlığını sırayla devralmaktadır) ile Başbakan ve 9 Bakandan oluşan hükümet, - FBiH (entite) düzeyinde Boşnak, Hırvat ve Sırp üyeden oluşan Cumhurbaşkanlığı ile Başbakan ve 16 Bakandan oluşan hükümet (Ayrıca, FBiH'deki 10 kantonun da kendi hükümetleri vardır), - RS (entite) düzeyinde Cumhurbaşkanı ve 2 Cumhurbaşkanı Yardımcısı, Başbakan ve 2 Başbakan Yardımcısı ile 16 Bakandan oluşan hükümet, - Brčko Bölgesi, merkezi hükümetin yetkisi altında özel bir yönetime sahip olan Brčko Bölgesi de kendi hükümetine sahiptir. Bağımsız mahkemeler, Kantonlar, FBiH, RS ve BiH düzeyinde bulunmaktadır. Demokratik Eylem Partisi (SDA), Daha İyi Bir Gelecek İçin İttifak (SBB BiH), BiH Sosyal Demokratik Parti (SDP BiH), BiH için Parti (S BiH), BiH Hırvat Demokratik Birlik Partisi (HDZ BiH), Hırvat Demokratik Birliği 1990 (HDZ 1990), Bağımsız Sosyal Demokratlar Birliği (SNSD), Sırp Demokratik Partisi (SDS), Çalışarak İlerleme Halk Partisi (NSRzB), BiH Hırvat Haklar Partisi (HSP BiH), Demokratik Halk İttifakı (DNS), RS Sosyalist Partisi (SPRS) 9/61

DEVLET VE ENTİTE DÜZEYİNDE YÖNETİM YETKİLERİNİN KULLANIMI SİYASİ VE İDARİ YAPI (III) Merkezi hükümet (devlet düzeyindeki BiH hükümeti) 1995 Dayton Barış Anlaşması çerçevesinde sınırlı sorumluluklara sahiptir. Bunlar, Anayasa Mahkemesi, Yerdeğiştirmiş Kişiler için bir Komisyon, İnsan Hakları Komisyonu, Merkez Bankası, Ulaştırma ve Haberleşme faaliyetlerini telekomünikasyon yönetmek ve işletmek amacıyla kamu işletmeleri, Milli Anıtları Koruma Komisyonu ve Tahkim Sistemi kurulmasıdır. Dış ticaret anlaşmaları da BiH hükümeti tarafından müzakere edilmektedir. Dayton Anlaşması nı takip eden yıllarda, devlet düzeyinde adalet, güvenlik ve savunma bakanlıkları ihdas edilmiş ve BiH Cumhurbaşkanlığı 2003 yılında silahlı kuvvetlerin komutasını devralmıştır. 2006 yılında katma değer vergisinin hayata geçirilmesini müteakiben BiH genelini kapsayacak şekilde birleşik dolaylı vergi idaresi kurulmuştur. Bosna Hersek teki çok katmanlı idari yapıda, daha önce entite hükümetlerinin düzenleme yetkisinde olan bir çok konu, devlet düzeyinde oluşturulan Bakanlıklara ve/veya devlet düzeyinde düzenleme yapmaya yetkili kuruluşlara devredilerek kamu yönetiminde etkinlik sağlanmaya çalışılmaktadır. FBiH'TEKİ 10 KANTON ULUSLARARASI İLİŞKİLER DAYTON ANLAŞMASI VE YÜKSEK TEMSİLCİLİK OFİSİ (OHR) AVRUPA BİRLİĞİ NATO ÜYE/GÖZLEMCİ OLUNAN ULUSLARARASI KURULUŞLAR Ayrıca, yönetimin sadeleştirilmesi ve etkinleştirilmesine yönelik anayasa değişikliği çalışmaları ülkenin siyasi gündeminde yer almaktadır. Una Sana, Posavina, Tuzla, Zenica-Doboj, Bosna-Podrinje, Merkez Bosna, Hersek-Neretva, Batı Hersek, Saraybosna, Livno Dayton Anlaşması nın uygulanmasının izlenmesi ve uluslararası kuruluşların faaliyetlerinin koordinasyon amacıyla kurulmuş olan Yüksek Temsilcilik Ofisi (OHR), Aralık 1997 den bu yana anlaşmazlıkların çözümü ve zorluk çıkaran yetkililerinin bertaraf edilmesi konularında kararlar alabilmiştir. OHR'ın 2013-2014 döneminde aşamalı olarak sonlandırılması planlanmaktadır. Avrupa Birliği ile 2008 yılında İstikrar ve İşbirliği Anlaşması imzalanmıştır. Sözkonusu Anlaşma kapsamında, AB den Bosna Hersek e ihraç edilen tarım harici ürünlerde vergi oranları 2009 yılından itibaren sıfırlanmıştır. Bosna Hersek'in Avrupa Birliği (AB) tarafından şart koşulan reformların benimsenmesi konusunda mesafe alamamış olması ülkenin AB'ye tam üyelik başvurusu yapamamasına neden olmaktadır. Bosna Hersekli siyasetçiler arasında fikir birliği eksikliğinin, ülkenin AB'ye entegrasyonunu daha da geciktirmesi yüksek bir olasılık olarak görünmektedir. NATO, 2010 yılında Bosna Hersek e askeri varlıkların tahsisine ilişkin anlaşmaya bağlı olarak Üyelik Eylem Planı sunmuştur. Bu koşul, Bosna Hersek tarafından Mart 2012 de karşılanmış olup, Bosna Hersek in birkaç ay içerisinde Üyelik Eylem Planı nı alması beklenmektedir. Birleşmiş Milletler (UN)- 1992 yılından beri Üye Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (OSCE)-1992 yılından beri Üye Uluslararası Para Fonu (IMF) - 1995 yılından beri Üye Avrupa Yatırım ve Kalkınma Bankası(EBRD)-1996 yılından beri Üye Bölgesel İşbirliği Konseyi (RCC)-1999 yılından beri Üye Avrupa Konseyi (CE) - 2002 yılından beri Üye İslam Konferansı Örgütü (OIC)-1994 yılından beri Gözlemci statüsü Dünya Ticaret Örgütü (WTO)-1999 yılından beri Gözlemci 10/61

1.5 EKONOMİK YAPI VE GELİŞMELER Bosna-Hersek, 1992-1995 yıllarındaki savaştan önce sanayi altyapısı kuvvetli bir ülkeydi. Ülkede önemli sanayi kolları (demir çelik, savunma sanayii, çimento, soda, kağıt, alüminyum, uçak yedek parçaları, rafineri, ağaç ve orman ürünleri, kimya ve metalürji) mevcuttu ve toplam istihdam ve üretimin yaklaşık % 50'si bu sanayilerce karşılanmaktaydı. Savaştan önceki dönemde Bosna Hersek'teki üretim faaliyetleri temelde Yugoslavya'nın iç pazarının ihtiyaçlarının karşılanması üzerine kuruluydu. Savaş, Bosna Hersek'teki sanayi yapılanmasına ağır hasar vermiştir. Pazar kaybının yanı sıra sanayi tesislerinin zarar görmesi ve bu tesislerdeki makine ve teçhizatların çalınması vb. nedenlerle ülkenin sanayiye dayalı ekonomik yapısı bozulmuştur. Savaş sonrası dönemde söz konusu sanayi kapasitesinin bir kısmı devlet tarafından yeniden işletilmeye açılmış, bir kısmı özelleştirilmiş, bir kısmı ise kapatılmıştır. Savaştan önce ağırlıklı olarak devlet mülkiyetinde olan veya yönlendirilen üretim altyapısının özelleştirme veya iflaslar yoluyla özel mülkiyete geçmesi süreci çerçevesinde önemli sayıda işletme satılmıştır. Ancak, hala satışı yürütülen veya çalışmaları devam eden az sayıda da olsa işletmeler bulunmaktadır. Bilhassa savaş sırasında olmak üzere 1990'lı yıllarda ülkenin hiperenflasyon ile karşı karşı kalması nedeniyle, parasal istikrar ülkenin ekonomi politikasındaki en önemli hedefler arasında yer almıştır. Ekonomik istikrar politikaları kapsamında, Temmuz 1998'de Konvertible Mark (KM) yürürlüğe girmiştir. Bu yeni para birimi, Dayton Barış Anlaşması (1995) gereğince "Para Kurulu/Currency Board" kuralları altında yönetilmeye başlanmıştır. Söz konusu kurallar ve işleyiş Bosna Hersek Merkez Bankası tarafından sıkı bir şekilde kontrol edilmektedir. Ticaret politikalarında uluslararası sistemle bütünleşme çalışmaları kapsamında, 1999 yılında Dünya Ticaret Örgütü nde gözlemci statüsü elde edilmiştir. DTÖ ile ilişkiler kapsamında, ülkenin tarife yapısı DTÖ kuralları ile uyumlu hale getirilmeye çalışılmakta olup, ülkenin DTÖ ye üyelik çalışmaları nihai aşamada bulunmaktadır. 1990'ların sonları ile 2000'li yılların başlarında ülkede yüksek kamu harcamaları ve bütçe açıkları yaşanmıştır. 1998-2000 yılları arasında GSYİH nın % 66 sına varan yüksek kamu harcamaları ve GSYİH nın yaklaşık % 9 una ulaşan bütçe açıklarının azaltılmasına yönelik olarak 2000-2005 yılları arasında IMF ile imzalanan stand-by düzenlemeleri kapsamında istikrar programları uygulanarak mali yapı konsolide edilmiş ve bu çerçevede kamu harcamaları GSYİH nin yaklaşık % 50 sinin altına gerilemiştir. 2003-2008 döneminde ekonomik performanstaki iyileşme büyüme ve milli gelir rakamlarına yansımakla beraber, cari açık, işşizlik ve düşük gelir düzeyi ülkenin önemli ekonomik sorunları olmaya devam etmiştir. Küresel mali ve ekonomik krizin etkisiyle ülke ekonomisi 2009 yılında daralmıştır. 2010 ve 2011 yıllarında yaşanan 11/61

düşük oranlı büyümeler iç talep ve yatırımlara bağlı olarak gerçekleşmiştir. Ancak, Avrupa Birliği'nde (AB) ekonomik krizin derinleşmesi sonucu sanayi imalatının düşmesi, işsizlikteki artışın devam etmesi ve yurtdışında çalışan vatandaşların gönderdiği gelirlerin azalması vb. sebeplerle ekonomi 2012 yılında yeniden negatif büyümeyle karşı karşıya kalmıştır. 2008 yılından başgösteren küresel mali ve ekonomik kriz ülke ekonomisini olumsuz etkilemiştir ve krizin etkileri hala hissedilmektedir. 2009 yılında % 2,9 küçülen GSYİH, 2010 ve 2011 yıllarında sırasıyla % 1.3 ve % 1 oranın büyümüş; ancak, 2012 yılında yeniden daralma yaşamıştır. Halihazırda resesyon ile mücadele eden ülkede GSYİH'nin 2013 yılında ve orta vadede düşük oranlarda da olsa büyümesi beklenmektedir. 8 6 4 2 0-2 -4 BiH - GSYİH BÜYÜME ORANLARI* (%) 6.3 6.0 6.2 5.5 5.7 5.1 3.9 3.9 2.4 1.3 1.0-0.5 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012-2.9 * Bosna Hersek İstatistik Kurumu Bosna-Hersek te ekonominin kayıt altına alınması amacıyla 01 Ocak 2006 tarihi itibariyle tek vergi sistemine geçilmiş, daha önce iki entitede (FBiH ve RS) farklı oranlarda uygulanan satış ve hizmet vergileri kaldırılarak bunların yerine Katma Değer Vergisi (KDV) uygulamasına başlanmış ve ülke genelinde uygulamaları yürütmek üzere Dolaylı Vergilendirme İdaresi (İTA) kurulmuştur. Bosna Hersek te her ürün ve hizmet (sağlık hizmetleri, sosyal sigorta hizmetleri, eğitim vb. sektörlerde istisnalar bulunmakla birlikte) için halihazırda uygulanmakta olan KDV oranı % 17'dir. Bosna Hersek in tarife yapısı oldukça libere bir görünüm sergilemekte olup, ortalama gümrük vergisi oranı % 7,6 civarındadır. Ayrıca, Bosna Hersek in kısa bir zaman öncesine kadar 8 ülke ile (Hırvatistan, Makedonya, Sırbistan, Karadağ, Bulgaristan, Romanya, Türkiye, Moldova ve Arnavutluk) varolan Serbest Ticaret Anlaşması (STA) Bosna Hersek'in 2007 yılında CEFTA ya katılması (BiH-Türkiye STA hariç) ile yürürlükten kalkmıştır. 01 Temmuz 2013 tarihi itibariyle Avrupa Birliği üyesi olan Hırvatistan da bu tarihten itibaren CEFTA kapsamında yer almamaktadır. Ülkenin önemli gelir kaynakları ve döviz kazandırıcı kalemleri arasında, ihracat,barış süreci çerçevesinde ülkede bulunan yabancılar tarafından yapılan harcamalar ve yurt dışında çalışan vatandaşlar tarafından gönderilen gelirler sayılabilir. Ancak, kısa ve orta vadede dış yardımların azalması ve Bosna Hersek te barışın ve düzenin tesis 12/61

edilmesi için uluslararası kuruluşlardan ve diğer ülkelerden gelen temsilci sayısının zamanla azalması nedeniyle gelir kaynaklarının azalmakta olduğu ve bunun da ülke ekonomisi açısından olumsuzluk oluşturduğu düşünülmektedir. Yurt dışında çalışan vatandaşların gönderdiği gelirler GSYİH nın önemli bir kısmını oluşturmakta olup 2011 yılında 1,78 milyar Avro, 2012 yılında 1,83 milyar Avro'ya ulaşmıştır. Söz konusu tutarların ülkenin GSYİH'sına oranları 2011 ve 2012 yıllarında sırasıyla % 13,6 ve % 13,8 olarak gerçekleşmiştir. İç talebin zayıf olması ekonomik resesyonun en önemli sebeplerinden biri olarak kabul edilmektedir. İhracatın da 2012 yılında düşüş göstermesi ekonominin içinde bulunduğu durgunluktan çıkılamamasındaki önemli etkenlerden biridir. Buna ilaveten, yüksek düzeyde seyreden işsizlik oranı ve bütçe açığının giderilebilmesine dönük önlemler hem harcamalar üzerinde baskı unsuru hem de ekonomik durgunluğun sebepleri arasında gösterilebilir. IMF ile imzalanan stand-by anlaşması kapsamında bütçe açığının daraltılmasına yönelik olarak IMF tarafından şart koşulan kemer sıkma politikaları da kısa vadede ekonomik büyümenin önündeki kısıtlar olarak değerlendirilebilir. 50.0 40.0 BiH - İŞSİZLİK ORANLARI* (%) 40.9 42.0 43.2 43.0 30.0 20.0 31.0 29.0 23.4 24.1 27.2 27.6 28.0 10.0 0.0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 * Bosna Hersek İstatistik Kurumu Küresel mali krizinde etkisiyle ekonominin daralması, firmaların yeniden yapılandırılmalarının beklenen hızda gerçekleşmemesi ve yüksek vergiler nedeniyle istihdamın kayıtdışı ekonomiye kayması nedeniyle, işsizlik rakamlarında uzun vadede önemli bir düşme beklenmemektedir. Kayıtdışı istihdamın ise emeklilik gibi konular nedeniyle orta ve uzun vadede önemli bir sosyal soruna neden olması beklenmektedir. Bu nedenle, Bosna Hersek ekonomisini değerlendirirken kayıt dışı ekonominin yüzdesinin oldukça yüksek olduğu gerçeğini de göz ardı etmemek gerekmektedir. 2000'li yılların başından beri yüksek düzeylerde seyretmeyen ve 2009 yılında negatife dönen enflasyon, 2010 yılından itibaren çok yüksek oranlarda olmasa da (bkz. Ekonomik Göstergeler Tablosu) yeniden artı değerlere çıkmıştır. Uluslararası gıda fiyatlarındaki artış enflasyondaki artışın başlıca sebebi olarak gösterilmektedir. Öte yandan, enflasyon oranı 2012 yılında (% 2,1) 2011 yılına (% 3,7) göre düşüş göstermiştir. Bu düşüşün nedenleri arasında uluslararası piyasada petrol dışı ürün fiyatlarında meydana gelen düşüş ile iç talepteki azalma gösterilmektedir. 13/61

8 6 4 2 0-2 BiH - ENFLASYON ORANLARI* (%) 7.4 6.1 3.8 3.7 3.1 2.1 2.1 1.5 0.4 0.6 0.4-0.4 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 * Bosna Hersek İstatistik Kurumu Yavaş büyüme ve Avrupa piyasalarındaki süregelen dalgalanmaların hakim olduğu kriz döneminin üstesinden gelebilmek amacıyla ihracat odaklı yeni bir büyüme modeli planlanmaktadır. Bu stratejinin başarılı olabilmesi için, Bosna Hersek'in fiziksel alt yapısını, iş ortamını ve insan kaynaklarını daha iyi hale getirerek daha rekabetçi bir duruma gelmesinin önem taşıdığı düşünülmektedir. Ülkede yatırımlar genel olarak düşük düzeylerde seyretmiş olup, gerçekleştirilen yatırımlar ise büyük ölçüde yabancı sermaye tarafından finanse edilmiştir. Ülkeye yapılan dış yardımlardaki azalma nedeniyle üretimin ve özellikle ihracatın artırılabilmesi için doğrudan yabancı yatırıma ihtiyaç duyulmaktadır. Yakın zamanlarda yabancı sermayenin Bosna Hersek e ilgisinde artış olmakla birlikte, savaşın olumsuz etkilerinin hala devam etmesi ve eski Yugoslavya pazarının önemli ölçüde kaybedilmiş olması nedeniyle, bu ilginin üretime somut yatırımlara dönüşmesinde sıkıntılar yaşanmaktadır. Ülkenin yeniden yapılandırılması kapsamında çeşitli kredi programları uygulamaya konulsa da, sözkonusu kredi programları genelde küçük ve orta ölçekli firmaları hedeflememiştir. Diğer taraftan, özellikle yabancı bankaların ülkede faaliyet göstermeye başlamasıyla birlikte, sermaye arzında nispeten bir artış olsa da, bürokrasi, karmaşık hukuki altyapı, yasal yaptırımların zayıf olması vb. sebeplerle sermaye arzındaki bu artış sınai üretiminde yeterince karşılığını bulamamıştır. Öte yandan, Bosna Hersek te bankalar tarafından sağlanan krediler çoğunlukla tüketime yönelik olup, üretimin fonlanmasında finans kesiminin nispeten isteksiz davranması üretimin arttırılması önündeki engellerden birisini oluşturmaktadır. Ülke ticaret ve kredi açısından Avrupa'ya oldukça bağımlı durumdadır. İhracatın son yıllarda artış göstermiş olmasına (özellikle metal ve elektrik sektörlerinde) rağmen, uluslararası petrol ve gıda fiyatlarındaki artış dolayısıyla ithalatın da yükselmesi sonucu ülkenin dış ticaret açığı devam etmektedir. Sektörlerin Bosna-Hersek ekonomisindeki ağırlıkları incelendiğinde, tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerinin ülke ekonomisindeki payları 2012 yılı itibariyle sırasıyla yaklaşık olarak % 10, % 25 ve % 65 olarak gerçekleşmiştir. 14/61

2. SEKTÖREL BAKIŞ Bu bölümde Bosna Hersek ekonomisindeki belli başlı sektörlere ilişkin kısa bilgiler ve değerlendirmeler yer almaktadır. 2.1 TARIM VE HAYVANCILIK RS de bulunan Posavina bölgesi hariç olmak üzere, Bosna Hersek in büyük bölümü dağlık arazi olup, ülkenin önemli bir bölümü tarımsal üretime elverişli değildir. FBiH kısmında, başta Neretva nehri olmak üzere bazı nehirler üzerindeki küçük vadilerde ve Hersek bölgesinde yer alan Karst da tarımsal üretim yapılmaktadır. Ülkede tarımsal arazinin hem nitelik hem de nicelik açısından oldukça sınırlı olmasına karşın, temiz ve kolayca erişilebilen zengin yeraltı ve yerüstü su kaynakları bulunmaktadır. Ülke topraklarının % 50,3'ü tarımsal arazi, % 48,3'ü ise ormanlarla kaplıdır. Tarımsal arazinin ise % 62'si ekilebilir durumdadır (Ekilebilir arazinin % 48'si FBiH, % 52'si RS'dedir). Ekilebilir arazinin ırmak yataklarındaki düzlüklerde bulunan kısmı (toplam ekilebilir arazinin % 20'sinden az) yoğun tarım yapılmaya elverişlidir. Tarımsal arazinin yaklaşık % 56'sı çayır ve otlak, % 40'ı işlenebilir arazi ve % 4'ü ise meyve bahçeleri ve bağlardan oluşmaktadır. Tarım sektörünün ülke ekonomisindeki payı 2012 yılı verilerine göre yaklaşık % 10'dur. RS deki tarımsal üretimin FBiH'deki tarımsal üretimin iki katı olduğu tahmin edilmektedir. Ülkedeki tarımsal potansiyelin kısmen kullanılabildiği düşünülmektedir. Tarımsal üretimin her kesiminde modernizasyon ihtiyacı (eski teknoloji ve araç gereçlerin yenilenmesi) ve tarım sektörünün mevcut yapısının iyileştirilmesi konusunda yatırım yapılabilmesi için en önemli engellerden birisi sektörün finansal kaynak ihtiyacıdır. Başta tahıl, et ve süt ürünleri, meyve suları olmak üzere neredeyse tüm tarım ürünlerini ithal eden ülke tarımda net ithalatçı konumundadır. Tarımsal üretimin gerçekleştiği araziler çoğunlukla özel araziler olup, küçük parçalı toprak sahipliği yaygındır. Tarımsal üretimin önündeki önemli sorunlardan birisi de kadastro ve resmi kayıt sisteminin karışıklığı ve yeterli bir şekilde düzenlenmemiş olmasıdır. Ülkede üretilen başlıca tarım ürünleri arasında tahıl, mısır, yem, yağlık tohum, bakliyat, kök ve yumrulu bitkiler ve sebzeler yer almaktadır. Meyve sebze üretimi mikro klimalar sayesinde çeşitlilik arz etmektedir. Savaştan önce önemli ölçüde gelişmiş olan hayvancılık sektörü savaş yıllarında gerilemiş ve dış yardımlarla yeniden toparlanması amaçlanmaktadır. 15/61

Hayvancılığın toplam tarımsal üretimdeki payının % 50 dolaylarında olduğu tahmin edilmektedir. Ülke topraklarının büyük bir kısmı (özellikle su kaynakları açısından zengin olan dağlık orta kesim) yem, otlaklar ve iklimsel koşullar göz önüne alındığında büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık, et-süt ve çiftlik üretimi açısından elverişlidir. Ancak, hayvancılıkta da varolan potansiyelin yeterince kullanılamadığı düşünülmektedir. Ülkede savaş öncesi dönemde tamamı devlet kontrolünde yaklaşık 970 bin civarında olan büyükbaş hayvan sayısı savaş nedeniyle 200 bin civarına düşmüş ve buna paralel olarak et ve süt üretiminde de çarpıcı düşüşler yaşanmıştır. Havyancılığın yeniden yapılandırılmasına yönelik olarak savaş sonrası dönemde aktarılan finansman ile özellikle 2003 yılından sonra keçi haricinde tüm hayvan cinslerinde sayıca artış kaydedilmiştir. HAYVAN SAYILARI* (bin) (2010) HAYVANCILIK - ÜRETİM* (ton) (2010) 1200 1000 800 600 400 462 1047 590 40 35 30 25 20 15 10 25.5 12.3 36 200 0 63 Sığır Keçi Koyun Domuz 5 0 Sığır eti 2.5 Domuz eti Kanatlı eti Küçükbaş eti * Bosna Hersek Yabancı Yatırım Tanıtım Ajansı Savaştan önce gelişme gösteren balıkçılık sektörü, savaştan sonra da aynı seyrine devam etmiştir. Ülkede bulunan nehirler üzerinde balık yetiştiriciliği yaygın olarak yapılmaktadır. Kirlenmemiş akarsuların bolluğu hem aile ölçeğinde hem de endüstiyel balık üreticiliği açısından önemli bir potansiyel sunmaktadır. Alabalık ve sazan yetiştiriciliği bir hayli gelişmiş durumdadır. 2.2 AĞAÇ VE ORMAN ÜRÜNLERİ Yaklaşık yarısı (% 48,3) ormanlarla kaplı olan ülkede, geçmişteki yasadışı kullanımdan kaynaklanan tahribat ve savaş döneminden kalma mayınlar yüzünden ormanlık arazinin bir kısmı kullanılamamaktadır. Bosna Hersek teki orman arazilerinin % 80,7 i devlet mülkiyetindedir. Sert ve yumuşak odun açısından zengin olan ve rekabetçi ve kalifiye iş gücüne sahip Bosna Hersek'te ağaç ve orman ürünleri sektörü gerek yatırım gerekse ihracat odaklı üretim açısından önemli bir potansiyel barındırmaktadır. 16/61

Ağaç ve orman ürünleri sanayii Bosna Hersek sanayi üretiminde % 15 ile önemli bir paya sahiptir ve ham keresteden mobilyaya kadar geniş bir ürün gamında üretim yapılmaktadır. Ülkedeki ağaçların miktar, tür ve kalite bakımından zenginliği orman ürünleri sanayii açısından kayda değer bir kaynak sunmaktadır. Kayın, meşe, dişbudak, çam, köknar, ceviz, elma ve kiraz ağaçlarından ham, yarı ve tam işlenmiş ürün ihracatı yapılmaktadır. Ağaç ve orman ürünleri sektörü ihracat odaklı bir sektör olup, sektörün ülkenin 2012 yılı ihracatındaki payı % 11 olarak gerçekleşmiştir. Koltuk, ahşap malzeme, ev mobilyaları ve ham kereste en çok ihracatı yapılan ürünler olup, başlıca ihraç ülkeleri arasında İtalya, Slovenya, Sırbistan, Hırvatistan, Avusturya, Almanya ve Mısır yer almaktadır. Savaş öncesi dönemde ülke GSYİH sinin yaklaşık % 10 una tekabül eden bir üretim gerçekleştirilen ağaç ve orman ürünleri sektörü günümüzde çoğunluğu özelleştirilmiş işletmelerden oluşan bir yapı sergilemekte ve sektöre yönelik finansman eksikliği ile bu işletmelerdeki ortaklı yapısına ilişkin sağlıklı öngörülerin yapılamayışı gibi sebepler bu sektördeki üretim kapasitesindeki düşüşün ve teknolojiye ayak uydurulamamasının en önemli sebepleri arasında gösterilmektedir. Sektörde faaliyet gösteren işletmeler çoğunlukla birincil aşama üretim yapmaktadırlar. Günümüzde olduğu gibi savaş öncesi dönemde de ihracata yönelik bir sektör olan ağaç ve orman ürünleri sektörünün gelişmesi açısından atılacak en önemli adımlar arasında mevcut teknolojinin yenilenmesi, makine-teçhizatın modernizasyonu, üretimde katma değerin arttırılması ve destekleyici sanayilerle daha güçlü bağların kurulması olduğu düşünülmektedir. 2003 yılında hükümet tarafından düşük katma değerli ürünler yerine yüksek katma değerli ürünlerin ihracatının teşviki amacıyla ihracatta konulan kısıtlamalar kaldırılmış ve halihazırda bu ürünlerin ihracatında herhangi bir kısıtlama bulunmamaktadır. 2.3 SANAYİ ÜRETİMİ Savaş sırasında önemli derecede azalarak düşük seviyelere inen sınai üretim, savaşın sona ermesi ile birlikte 1996-1999 yılları arasında güçlü bir büyüme performansı sergilemiştir. Gıda ve içecekler sektörü, ülkede toplam sınai üretimde önemli bir yer tutmakta olup, bahsekonu sektördeki büyümenin sınırlı kalmasının en önemli nedenleri olarak, özellikle CEFTA ülkelerinden Hırvatistan (01 Temmuz 2013 itibariyle CEFTA dışında yer almaktadır) ve Sırbistan'dan yapılan ithalat ve AB ye yeni üye olan ülkelerin AB mevzuatı çerçevesinde ticari engelleri Bosna Hersek gibi üçüncü ülkeler aleyhine yükseltmeleri olarak gösterilmektedir. Bosna Hersek te savaş öncesi sınai üretim yapısı ile savaş sonrası üretim yapısı farklılık arz etmektedir. Savaştan önceki dönemde metal işleme, makine üretimi, 17/61

kimyasallar, ağaç işleme, gıda, tekstil ve deri sektörlerinde yoğunlaşan ve katma değeri nispeten yüksek bir görünüm arz eden üretim yapısı, yerini gıda işleme, metal dışı ürünler ve mineraller, ağaç işleme ve temel metaller gibi daha düşük katma değerli sektörlere bırakmıştır. Bununla birlikte, metal işleme, demir çelik, otomotiv parçaları vb. sektörlerde faaliyetler devam etmekte olup, bu sektörler ülkenin üretim ve ihracatında önemli bir yer tutmaktadır. Üretim hem FBiH'de hem de RS de genel olarak büyük şehirlerde yoğunlaşmıştır. (FBiH'de Saraybosna, Tuzla, Mostar ve Zenica; RS de Banja Luka, Modrica ve Bijeljina). 2.3.1 METAL VE METAL İŞLEME Metal ve metal işleme sektörü, kapasite kullanımı ve istihdam açısından savaş öncesi dönemdeki seviyesinden uzak olmasına karşın (1992 yılında 200.000, günümüzde 30.000 civarında istihdam) ülke ekonomisi açısından önemini hala muhafaza etmektedir. Metal işleme sanayii, özellikle demir ve demir dışı metal işleme, demir-çelik, alüminyum, kurşun, çinko ve bakır olmak üzere oldukça geniş bir faaliyet alanını kapsamaktadır. Ülkedeki maden rezervlerinin (özellikle demir cevheri, boksit, kurşun, çinko, bakır) katkısı ve eski Yugoslavya döneminde ülkenin savunma sanayii merkezi olmasının da etkisiyle metal işleme sektörü ülkenin geleneksel olarak en güçlü sektörü olarak kabul edilmektedir. Sektörün son 10 yıllık büyüme performansı % 10 civarında gerçekleşmiş olup, Bosna Hersek sanayii ve ihracatında en önemli kalemi teşkil etmektedir. Özellikle alüminyum, demir-çelik ve otomotiv parçaları ihracatı olmak üzere metal sektörü ülke ihracatının önde gelen sektörleri arasında yer almakta olup, Bosna Hersek metal sektöründe ticaret fazlası vermektedir. Metal sektöründe üretilen ürünler ağırlıklı olarak Avrupa ve çevre (özellikle CEFTA ülkeleri) pazarlardaki otomotiv, makine ve metal ürünleri üreticilerine gönderilmesinin yanı sıra iç piyasada da kullanılmaktadır. 2008 yılındaki küresel mali ve ekonomik krizi sektörü derinden etkilemiş olup, sonraki yıllarda toparlanma yaşanmasına karşın sektör 2008 yılı ihracat rakamlarının hala gerisinde bulunmaktadır. Metal sanayii konjonktürel olarak uluslararası piyasalardaki metal fiyatlarındaki değişkenliğe oldukça duyarlı bir seyir izlemekte ve iç piyasa da bu dalgalanmalardan etkilenmektedir. Ülkede metal sanayiinde iştigal eden şirketlerin % 80'i küçük ölçekli, % 15'i orta ölçekli ve % 5'i ise büyük ölçekli işletmelerdir. Dolayısıyla, sektörün mevcut yapısı küçük işletmelerden oluşmakta olup, söz konusu küçük işletmelerin entegre hale 18/61

getirilmesiyle elde edilecek ölçek ekonomisi vasıtasıyla sektörün gelişiminin hızlanabileceği düşünülmektedir. Ülkenin metal işleme sektöründeki birikimi de göz önüne alındığında sektöre giriş yapmak isteyen yatırımcıların bilhassa ortaklık kurma veya özelleştirmeler vasıtasıyla sektör de yatırım yapabilecekleri düşünülmektedir. Hemen her sektörde olduğu gibi metal sektöründe de yabancı sermayenin ülkeye gelmesi ve yatırım yapması için uygun ortam oluşturulmaya çalışılmaktadır. Sektörde katma değeri yüksek üretimin teşviki amacıyla yerli ve yabancı yatırımcılar gerek yeni şirket kurulumu gerekse mevcut işletmelerin dönüşümü konusunda desteklenmektedirler. 2.3.2 OTOMOTİV ve OTOMOTİV YAN SANAYİİ Savaş öncesi yıllarda otomotiv sektöründe önemli yabancı şirketlerin yatırımlarının bulunduğu Bosna Hersek'te otomotiv sektörü savaş nedeniyle önemli hasara uğramış ve varolan yabancı yatırımlar büyük ölçüde ülkeyi terketmiştir. Ancak, ülkede otomotiv sektörünün yeniden yapılandırılmasına yönelik olarak metal üretimi, metal işleme, alet yapımı, plastik işleme, otomotiv parçaları ve otomotive yönelik tekstil ürünleri üretimi faaliyetleri halihazırda devam etmektedir. 2011 yılı itibariyle metal işleme sanayii ihracatında en hızlı büyüme gösteren sektör % 25,6'lık büyüme oranı ile otomotiv sanayi olmuştur. Otomotiv sanayii yine 2011 yılında Bosna Hersek'in toplam ihracatındaki payını da arttırmıştır. Ülkenin otomotiv sektöründeki şirketlerce motor dişli ve parçaları, yüksek kaliteli metal hassas parçalar, tahrik milleri, fren parçaları ve sistemleri, debriyaj, direksiyon parça ve sistemleri, pompa, filtre, otomotiv elektrik parçaları (sinyaller, röle, elektronik anahtarlar), tekstil ve deri ürünleri, plastik enjeksiyon parçaları, alüminyum jantlar, aküler, yaylar, vidalar, hortumlar, metal, kauçuk ve plastik bileşenler gibi muhtelif küçük parçalar vb. geniş bir ürün gamında üretim yapılmaktadır. Otomotiv yedek parçaları sektörü ihracat odaklı bir sektör konumundadır ve üretimin yaklaşık % 90'ı aralarında Almanya, İspanya, İtalya, Lüksemburg, Slovenya ve Türkiye'nin de bulunduğu 30'a yakın ülkeye ihraç edilmektedir. 2.3.3 TEKSTİL Tekstil sektörü eski Yugoslavya döneminde Bosna Hersek te önemli bir yere sahipti. Savaş öncesi dönemde Bosna Hersekli tekstil ve ayakkabı üreticileri ürünlerini (pamuk ipliği, kumaş, dokuma, konfeksiyon, ham ve işlenmiş deri ürünleri) tüm kıtalara ihraç etmekteydiler. Geçmişte Almanya ve İtalya pazarlarına tekstil ve ayakkabı tedariği yapmış olan Bosna Hersek, bu anlamda bu sektörde birikime ve vasıflı bir iş gücüne sahiptir. Tekstil sektörü bugün ülkede birçok küçük üretici vasıtasıyla sürdürülmekte ve çok çeşitlenmiş bir yapı arz etmektedir. Özellikle makine ve teçhizata yapılacak 19/61

yatırımlarla Bosna Hersek tekstil sektörü dinamik bir gelişim sergileme potansiyeline sahiptir. Ülkede tekstil sektöründe yaklaşık 30.000 kişi istihdam edilmektedir. Tekstil, ayakkabı ve deri sanayinin 2012 yılı üretiminin % 90 ı ihraç edilmiş ve sektörün Bosna Hersek in toplam ihracatındaki payı % 13,8 olarak gerçekleşmiştir. Tekstil sektörü ihracatının artışındaki önemli faktörler arasında birçok kamu işletmelerinin özelleştirilmesi ve sektör üretiminin yurt dışı piyasaların taleplerine yönlendirilmesi gösterilmektedir. Ülkenin tekstil sektöründeki önde gelen ticari partnerleri arasında AB ülkeleri, Doğu ve Güney Doğu Avrupa ülkeleri yer almaktadır. Bosna Hersek tekstil hammaddeleri ticaretinde net ithalatçı konumundadır. Diğer sektörlerde de vurgulandığı üzere, tekstil sektöründe (konfeksiyon, deri ve ayakkabı) mevcut altyapı, işletmeler ve üretim süreçlerinin modernize edilerek sektörün uluslararası ölçekte rekabetçi ürünleri üretebilecek hale getirilmesi için sermayeye ihtiyaç duyulmaktadır. Bu bağlamda, yabancı yatırımlar sektörün gelişimi ve modernizasyonunun gerçekleştirilmesi açısından en etkili ve hızlı çözüm yolu olarak kabul edilmektedir. 2.3.4 İÇECEK Bosna Hersek tatlı su kaynakları bakımından oldukça zengin bir ülkedir. Tatlı su ve taze meyve-sebze Bosna Hersek'in içecek sektörü açısından önemli bir yer teşkil etmektedir. İç piyasada içeceklere yönelik talebin yalnızca % 45'inin yerli üretimle karşılandığı tahmin edilmektedir. Arz yetersizliği sektördeki yatırım potansiyelinin önemli bir göstergesi olarak kabul edilmektedir. Bosna Hersek'te yıllık yaklaşık 400 milyon litre civarında maden suyu tüketilmektedir. Gelecekte şişelenmiş kaynak suyu tüketiminin maden suyu tüketimden daha fazla olacağı beklenmektedir. Ülke zengin tatlı su kaynaklarına sahip olmasına karşın, kaynak suyu ticaretinde net ithalatçı durumundadır. İthalat yapılan ülkeler arasında Hırvatistan ve Slovenya başı çekmektedir. Bosna Hersek'te yılda üretilen 350 milyon litre suyun % 50'si şişelenmiş kaynak suyudur. 2009 yılı verilerine göre, ülkede kaynak suyu satışı gerek hacim gerekse değer açısından gazlı içecek satışından daha fazladır. Ülkede yaklaşık 10.000 meyve bahçesi bulunmaktadır. Verimli toprakları ve ılıman iklimin olduğu bölgelerde çok çeşitli meyve yetiştirme imkanı bulunmaktadır. Bu nedenle Bosna Hersek yüksek kalite meyve suyu üretimi için iyi bir potansiyel barındırmaktadır. 20/61

Ülke bira ve şarap gibi alkollü içeceklerde de net ithalatçıdır. Biracılıkta yerel üretim iç talebin % 65'ini karşılamakta olup, talep fazlası Hırvatistan ve Sırbistan'dan ithalat yoluyla karşılanmaktadır. Ülkede şarap üretiminin tamamı Hersek bölgesinde yapılmaktadır. Yerli üretim şaraplara göre fiyat avantajına sahip olduklarından dolayı Karadağ ve Makedonya şarap ithalatının yapıldığı ülkeler arasında önde gelmektedir. 2.4 DOĞAL KAYNAKLAR VE MADENCİLİK Bosna Hersek, eski Yugoslavya zamanında ülkedeki zengin maden rezervleri nedeniyle madencilik ve ağır sanayi alanlarında yoğunlaşmıştı. Dayton Barış Anlaşması ve AB süreçleri çerçevesinde Batı Balkanlar da sağlanan istikrar ortamı, Balkanlar da oluşması beklenen enerji arz açığı ile temel madenlerde son yıllarda yaşanan fiyat artışları, ülkedeki madencilik potansiyelinin kullanımının artırılması hususunu ekonomi gündeminin en önemli maddelerinden birisi haline getirmiştir. Savaştan önce gelişmiş olan ve büyük ölçüde Yugoslavya ağır sanayisine dönük üretim yapan Bosna Hersek madencilik sektörü, savaş boyunca ve daha sonra izleyen ekonomik daralma ile paralel bir şekilde küçülmüş ve birçok ocak kapanmıştır. Özellikle 1999 yılında en önemli pazar olan Sırbistan ve Karadağ da, Kosova Savaşı'ndan dolayı daralma yaşansa da, sektör daha sonra toparlanmıştır. 2003 ve 2004 yıllarında FBiH'de sırasıyla % 4,6 ve % 5,8 lik büyüme gerçekleşmiş olup, RS de bu oran 2004 yılında % 36 olarak gerçekleşmiştir. FBiH'deki Vares ve Jablanica ile RS'deki Ljubija'da toplam 750 milyon ton demir cevheri rezervi olduğu tahmin edilmektedir. Savaştan önce 1,8 milyon ton demir üreten ve 20.000 kişi istihdam eden sektörün üretimi savaş sonrası dönemde kaydadeğer biçimde azalmıştır (2003 yılında 100.000 ton). Ancak, son yıllarda yeniden toparlanan demir üretimi 2010 yılı itibariyle yaklaşık 3 milyon tona ulaşmıştır. 1998 yılında Zenica Steelworks ve Kuwait Yatırım Otoritesi (KWA Kuwaiti Investment Authority) ortaklığı ile BIH Steel kurulmuş olup, sözkonusu ortaklığın amacı 45 milyon ABD Doları yatırım yaparak yılda 1 milyon ton üretime ulaşmak olarak belirlenmiştir. Daha sonra sözkonusu ortaklıktaki devlet payı dünyanın en büyük çelik üreticilerinden Mittal Steel tarafindan (LNM Holding) satılmış olup, üretim hedefi zamanla 1,5 milyon tona ve yatırım hedefi ise bölgeye yapılacak yatırımlar da dahil olmak üzere 420 milyon ABD Doları'na çıkmıştır. Ülkedeki çinko ve kurşun rezervlerinin ise 11,7 milyon ton civarında olduğu tahmin edilmekte olup, bu rezervler FBiH'de Vares ve Olova da, RS de ise Srebrenica da bulunmaktadır. 2004 yılında RS Hükümeti Srebrenica daki SASE nin kurşun ve çinko madenleri yönetim hakkını beş yıllığına Rus Juruzal Zoloto ya devretmiştir. Ülkede ayrıca tuz, barit, kireç ve kalay madenleri ile ülkenin çeşitli yerlerine dağılmış durumda düşük kaliteli boksit yatakları bulunmaktadır. Madencilik konusunda FBiH ve RS'de farklı politikalar uygulanmaktadır. RS'de açılan ve sonuçlandırılan 2 termik santral ihalesinin şeffaflığı konusundaki tereddütler ulusal 21/61

ve uluslararası kamuoyunda sık sık gündeme getirilmektedir. FBiH'de termik santraller konusundaki kararların FBiH yönetimi düzeyinde, diğer madenlerde ise Kanton düzeyinde alındığı görülmektedir. Termik santraller konusunda 2006 yılında açılan ihale sonucunda mevcut termik santrallerde yeni yatırımların yapılması için stratejik ortaklar belirlenmiş olmasına rağmen, ihale prosedürü konusundaki tereddütler nedeniyle nihai karar FBiH Parlamentosu nca onaylanmamıştır. Sözkonusu ihalenin yenilenmesi veya ihale prosedürünün değiştirilmesinin yüksek bir ihtimaldir. Ülkenin termik ve hidroelektrik enerji kapasitesinin yüksek olduğu dikkate alındığında, ülkemiz firmalarının bu konuda daha aktif olunması yönünde çaba göstermelerinin önem arz ettiği değerlendirilmektedir. Aluminij Mostar şirketi, savaştan sonra hızla toparlanarak savaş öncesi dönemde olduğu gibi savaştan sonra da ülkenin en büyük ihracatçısı (2012 yılı ihracat miktarı yaklaşık 225 milyon Avro) olmuştur. Şirketin ihracatının büyük bir kısmı Hırvatistan ve İsviçre ye gerçekleştirilmektedir. Sözkonusu şirketin hisse yapısına ilişkin sorunlar yakın bir zamanda çözümlenmiş olup, şirket hisselerinin % 44'ü kamuya, % 44'ü küçük hissedarlara, % 12'si ise yabancı sermayeye aittir. Şirketin özelleştirilmesi gündemde yer almaktadır. Ancak, sözkonusu özelleştirme konusunda nasıl bir yöntemin uygulanacağı henüz netleştirilmemiştir. Bu konudaki karar mercii FBiH hükümetidir. Birac Alumina da (alüminyum hammaddesi üretmektedir) 2003 yılında üretime başlamıştır. Tuzla da bulunan ve soda üretiminde bulunan Soda-So Lukavac üretim tesisleri, 2006 yılında Şişecam iştiraki olan Soda Sanayi tarafından alınmıştır. 2.5 ENERJİ Bosna Hersek elektrik hariç enerji ihtiyacının önemli bir kısmını ithalat yoluyla karşılamaktadır. Savaştan önce 13 hidroelektrik santrali toplam enerji ihtiyacının % 40 ını, 4 termik santral ise kalan ihtiyacı karşılamaktaydı. 2000 yılında ülkenin enerji üretimi savaş öncesi dönemin % 80 ine ulaşmış ve sonraki dönemlerde daha da toparlanarak artış göstermeye devam etmiştir. RS Hükümeti tarafından 2006 yılı sonunda Bosanski Brod petrol rafinerisi, Modrica motor yağı fabrikası ve Petrol (petrol istasyonları) özelleştirme yoluyla Rus Zarubezhneft e satılmıştır. AB mevzuatına uyum çalışmaları çerçevesinde satılan petrol ürünleri içerisinde kükürt değerlerinin düşürülmesi öngörülmesine karşılık, Bosanski Brod rafinerisinde üretilen petrolün düşük kaliteli olması (kükürt içeriğinin fazla olması) nedeniyle bu konu uzun süre gündemi meşgul etmiştir. FBiH deki enerji şirketi Energopetrol un % 67 si 2006 yılında Macar (MOL)-Hırvat (INA) ortaklığına satılmıştır. 22/61

Bosna Hersek in ithalat kompozisyonu incelendiğinde, petrol ve petrol ürünlerinin önemli bir kalem oluşturduğu görülmektedir. Ülkemiz ile imzalanan Serbest Ticaret Anlaşması kapsamında petrol ürünleri ihtiyacının bir kısmı 2008 yılına kadar ülkemizden karşılanmıştır. Söz konusu dönemdeki petrol ihracatımız Bosna Hersek e toplam ihracatımızın yaklaşık % 50 sine tekabül etmekteydi. Ancak, 2008 yılının son aylarından itibaren ülkemizden Bosna Hersek e olan petrol ihracatında ciddi bir düşüş yaşanmıştır. Enerji sektörü Bosna Hersek in geleneksel olarak en güçlü sektörleri arasında yer almakta olup, ülkenin enerjiye bağımlı Avrupa pazarlarına yakınlığı da göz önüne alındığında gelişim olanakları ve yatırım açısından kayda değer potansiyel ve fırsatlar barındırmaktadır. Ülkede henüz yeterince işlenmemiş veya kısmen işlenmekte olan çok çeşitli doğal kaynaklar arasında tahminen 6 milyar ton rezervi olan kahverengi kömür ve linyit, tahmini 6000 megavatlık hidroelektrik enerji potansiyeli, tahminen 2000 megavatlık rüzgar enerjisi potansiyeli, yaklaşık 1,5 milyon metreküp ahşap atıkları, talaş, cips ve yontma ahşabın da dahil olduğu bio-mass enerji, jeotermal ve güneş enerjisi sayılabilir. Ayrıca, ülkede petrol arama çalışmaları da yürütülmektedir. Ülkede enerji sektörünün ana bileşenleri olarak kömür, elektrik, petrol ve doğalgaz gösterilebilir. Kömür ülkenin en önemli enerji kaynakları arasında yer almaktadır. Linyit ve kahverengi kömür yatakları hem FBiH hem de RS de bulunmaktadır. Ülkede üretilen kömürün yaklaşık % 90 ı termik santraller tarafından kullanılmakta olup, kalan % 10 luk kısmın çoğu sanayide ve genel tüketimde sarfedilmekte, çok az bir kısmı da ihraç edilmektedir. Bosna Hersek petrolü ithal etmekte ve ithal edilen petrol de ülkedeki rafinerilerde işlenmektedir. Enerji sektöründe en az gelişme göstermiş olan sektör doğalgazdır. Halihazırda doğalgaz ihtiyacının tamamı Rusya Federasyonu ndan karşılanmaktadır. Ülkedeki mevcut doğalgaz boru hattı 191 km uzunluğunda olup yıllık 1 milyar metreküp kapasiteye sahiptir. Ülkede boru hatlarının yaygınlaştırılması konusunda çalışmalar devam etmektedir. Elektrik ağırlıklı olarak hidroelektrik santralleri ve termik santrallerde üretilmektedir. İç talebin üzerinde gerçekleşen ve toplam 4000 megavat olan elektrik ülke ihracatına katkıda bulunmaktadır. Özellikle Balkan ülkeleri ve Avrupa piyasalarındaki elektrik arzındaki açığın giderilmesi amacıyla ülkede elektrik üretiminin arttırılması için yeni projeler gündemde bulunmaktadır. Kömür, hidroelektrik enerjisi ve yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı olarak planlanan söz konusu projeler vasıtasıyla gerek mevcut tesislerin genişletilmesi gerekse yeni üretim tesislerinin inşası hedeflenmektedir. 23/61

Enerji sektöründeki kalkınma programları kapsamında, toplam 2000 megavatlık 15 adet büyük ve küçük hidroelektrik santrali projesi ile 4 rehabilitasyon ve genişletme projesi(jablanica, Rama, Jajce and Čapljina hidroelektrik santrallerinde) ile 1000 megavatlık enerji üretimi için mini hidroelektrik santrallerinin inşası öngörülmektedir. Ülkenin güney kesimlerinin rüzgar enerjisi santrallerinin kurulumu açısından en elverişli yerler olduğu ileri sürülmektedir. 2.6 ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME 2.6.1 ULAŞTIRMA Ülkenin ulaştırma alt yapısı geleneksel ulaşım modlarının (karayolu, demiryolu, denizyolu ve havayolu) tümünden faydalanılması üzerine kuruludur. Ancak, ülkenin özellikle FBiH de yüksek dağlarla kaplı olması ve eski Yugoslavya döneminde yeterli yatırım alamamış olması gibi sebeplerle karayolu ve demiryolu ağı yeterince gelişmemiştir. Gidiş-geliş tek yönlü karayolu bağlantısı ülkenin lojistik açısından dezavantajlı yönü olarak düşünülmektedir. Bu olumsuzluklara rağmen, ülkenin diğer ülkelerle ve dış pazarlarla bağlantılarında 4 ulaşım modu da halihazırda kullanılabilmektedir. 2.6.1.1. KARAYOLU Karayolu taşımacılığı, Bosna Hersek te ulaşım altyapısının en önemli unsurunu teşkil etmekte olup, uzunluğu 22.600 km dir (3.800 km anayol). Arazisinin büyük bölümünün dağlık olması nedeniyle, karayolu yapımı zor ve pahalıdır. Hırvatistan ın Ploće limanı ile Bosna Hersek üzerinden Budapeşte ve Kiev üzerinden Kalaningrad a ulaşacak olan Koridor Vc yolunun yapımına başlanmıştır ve bugüne kadar yaklaşık 50 km lik kısım tamamlanmıştır. Bosna Hersek'te kuzeyden Brod'dan başlayarak batıda Bosna Hersek sınırının hemen yakınındaki Hırvatistan'ın Ploće limanında biten ve Budapeşte'yi Ploće limanına bağlayan, yaklaşık 75 kilometresi tünel ve 33 kilometresi köprü olmak üzere 336 km uzunluğunda olması ve 3 milyar Euro'ya malolması beklenen sözkonusu Koridor Vc Otoyol Projesi, Bosna Hersek'in en büyük kalkınma projesi olarak tanımlanmaktadır. Sözkonusu Proje'nin 2017 yılında tamamlanması öngörülmekte olup, kısmi lotlar halinde ihaleye çıkılmaktadır. İlk defa bir Türk firması (Cengiz İnşaat) 2012 yılında 3 lot ihaleyi kazanmıştır. Koridor Vc Projesinin finansmanına yönelik olarak EBRD tarafından kredi sağlanmaktadır. Ayrıca, söz konusu projeye danışmanlık hizmeti sağlanması konusunda Dünya Bankası grubu kuruluşu olan IFC ile sözleşme imzalanmıştır. Projenin finansmanı konusunda uluslararası platformda arayışlar devam etmektedir. Koridor Vc Projesi nin hayata tamamlanması konusunda Bosna Hersek ve uluslararası toplumda önemli ölçüde kararlılık bulunmaktadır. 24/61

2.6.1.2. DEMİRYOLU Ülkenin savaştan önce (1992-1995) 1.030 km olan demiryolu ağı, savaşta önemli ölçüde zarar görmüş olup, bu zararın bir kısmı uluslararası kuruluşların da yardımıyla onarılmıştır. Demiryolunun taşımacılıkta daha etkin hale getirilmesi çalışmaları devam etmekte olup, AB 2006 yılında ülke genelinde tek bir demiryolu yönetimini desteklediğini açıklamıştır. 2.6.1.3. DENİZYOLU/SU YOLLARI Bosna Hersek in 20 km civarında denize çıkışı olmakla beraber (Neum), bu bölgede liman bulunmamaktadır. Ülke, Hırvatistan kıyısındaki Ploće limanını fiili kullanmakta olup, Hırvatistan ile Bosna Hersek arasında 1998 yılında adıgeçen limanın kullanımı ile ilgili olarak yapılan Anlaşma henüz onaylanmamıştır. Sava nehri üzerinde Bosanska Gradiska, Bosanski Brod, Orasje ve Brćko limanları bulunmakta olup, bu limanlardan en büyüğü Brćko dur. Brćko Limanı, Temmuz 2006 tarihinde uluslararası liman statüsü kazanmıştır. Tuna ve Sava nehirleri vasıtasıyla sözkonusu limandan Karadeniz e çıkış mümkün bulunmaktadır. 2.6.1.4. HAVAYOLU Ülkede 20 nin üzerinde havalimanı bulunmakta olup, sadece Saraybosna, Tuzla, Banja Luka ve Mostar havalimanları ticari trafiğe açıktır. Ülkenin havayolu şirketi, Air Bosna, 2003 yılında iflas etmiş olup, 2005 yılında devlet desteği ile BH Airlines adı altında yeniden faaliyete başlamıştır. 2009 yılında sonuçlanan BH Airlines ihalesini THY kazanmış ve BH Airlines ın % 49 hissesini satın alarak yönetici ortak olmuştur. Ancak, bu ortaklık 2012 yılında sona ermiştir. Havalimanlarının özelleştirilmesi konusu ülke gündeminde bulunmakla beraber, siyasi iradenin genel olarak içinde bulunduğu özellikle özelleştirmelerle ilgili isteksiz ve kararsız tutum nedeniyle, bu konu şimdilik askıya alınmıştır. 2.6.2 HABERLEŞME/TELEKOMÜNİKASYON Bosna Hersek te telekomünikasyon sektörü savaştan sonra en hızlı toparlanan sektörlerden birisi olmuştur. 2005 rakamlarına göre 969.000 sabit hat mevcutken(her 100 kişiye 25,2 adet), 2011 yılında bu sayı 955.937 (her 100 kişiye 24,8 adet), 2012 yılında ise 873.680 (her 100 kişiye 22,7 adet) olmuştur. 25/61

2005 yılında 1.6 milyon (her 100 kişiye 40 hat) olan cep telefonu hattı sayısı, 2010 yılında 3 milyon (her 100 kişiye 78 hat), 2011 yılında yaklaşık 3.2 milyon (her 100 kişiye 83 hat), 2012 yılında ise yaklaşık 3,4 milyona (her 100 kişiye 88 hat) ulaşmıştır. Ülkede internete erişim konusunda önemli bir mesafe kaydedilmiştir. 2004 yılında 585.000 kişi olan internet kullanıcısı sayısı, 2012 yılı itibariyle söz konusu yıla oranla % 273 oranında artarak 2.184.500'e ulaşmıştır. BiH - İNTERNET KULLANIMI* Yıl Internet Kullanıcı Sayısı Endeks 2004 585.000-2005 805.185 137,64 2006 950.000 117,99 2007 1.055.000 111,05 2008 1.307.585 123,94 2009 1.421.540 108,71 2010 2.000.000 140,69 2011 2.113.100 105,66 2012 2.184.500 103,38 * Bosna Hersek İletişim Düzenleme Ajansı Telekomünikasyon sektöründe genel olarak her üç etnik grubun kendi operatörü bulunduğu söylenebilir (Hırvat: Eronet, Boşnak: BH Telekom, Sırp: Telekom Sırpske). Bunların en büyüğü BH Telekom olup, sözkonusu firma FBiH hükümetine aittir. Eronet in % 49 u Deutsche Telekom un sahip olduğu Hırvatistan sabit hat operatörü Croatia-T-HT firmasına aittir. RS hükümetine ait olan Telekom Srpske ise özelleştirme kapsamında Sırbistan da yerleşik Telekom Srbija firmasına 646 milyon Euro (844 milyon ABD doları) karşılığında satılmıştır. Söz konusu operatörün ismi değiştirilmiş olup, şu and M-TEL unvanıyla faaliyet göstermektedir. FBiH e ait olan BH Telekom un ise özelleştirme çalışmaları devam etmekte olup, yukarıda da belirtildiği üzere, FBiH de siyasi iradenin özelleştirmelere karşı tutumu nedeniyle bu konudaki çalışmalar oldukça yavaş ilerlemektedir. 2.7 İNŞAAT VE MÜTEAHHİTLİK Bosna Hersek te müteahhitlik sektöründeki faaliyetler arasında mevcut binaların ıslahı ve yenilenmesi ile yeni binaları yapılması, başta yol (karayolu yapımı ve demiryollarının rekonstrüksiyonu) yapımı olmak üzere alt yapı projeleri ve enerji santrallerinin inşası yer almakta olup, söz konusu projelerin gerçekleştirilmesine yönelik olarak teknik bilgi, tecrübe ve finansman açısından yabancı firmaların/kurumların varlığına ihtiyaç duyulmaktadır. 1992-1995 yıllarındaki savaş sırasında ülkedeki konutların yaklaşık % 42 sinin yıkıldığı veya hasar gördüğü, günümüzde ülkede doğalgaz kullanımının yaygınlaşmaya başladığı ve doğalgaz altyapısının geliştirilmesi projelerine hız verilmeye çalışıldığı hususları göz önüne alındığında, Bosna Hersek in hem yeni 26/61

konut yapımı hem de mevcut binaların yenilenmesi/dönüştürülmesine ilişkin olarak önemli fırsatları barındırdığı söylenebilir. EUROSTAT tarafından 37 Avrupa ülkesinde yapılan bir araştırmaya göre, Bosna Hersek te ortalama inşaat maliyetinin Avrupa ortalamasının % 62 sine karşılık geldiği ve ülkenin bu bakımdan Makedonya (% 54) ve Arnavutluk (% 58) ile birlikte Avrupa da en uygun koşullara sahip üç ülkeden biri olması Bosna Hersek in barındırdığı diğer bir avantaj olarak değerlendirilebilmekle beraber, ülkede makine ve ekipman fiyatları Avrupa ortalamasının % 4 üzerinde olduğu da söz konusu araştırmada yer verilen hususlardan biridir. Bosna Hersek teki yolların genel durumu, alt yapı yatırımlarına olan ihtiyaç ve ülkenin hidroelektrik ve termik enerji kaynakları açısından zengin olduğu düşünülürse, ülkede bu alanlara yönelik hatırı sayılır iş fırsatları mevcuttur. Bilhassa, Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD) ve Avrupa Kalkınma Bankası (EIB) ülkedeki alt yapı projelerinin finansmanında önemli rol oynamaktadır. Bu bağlamda, Saraybosna Havalimanı, Sarajevo Bypass, Pan European Corridors gibi projelere adı geçen kuruluşlar tarafından kredi desteği sağlanmış ve önümüzdeki dönemde de sağlanmaya devam etmesi planlanmaktadır. Bosna Hersek Yabancı Yatırım Tanıtım Ajansı verilerine göre, Bosna Hersek inşaat sektörünün 2010 yılı itibariyle Bosna Hersek in GSYİH si içerisinde payı yaklaşık % 10, ihracatında ise % 6 olarak gerçekleşmiştir. İnşaat sektörünün ekonomideki diğer sektörlere de doğrudan etki yaptığı düşünüldüğünde bu sektördeki gelişmelerin ekonominin canlanmasına yönelik olarak doğrudan ve pozitif etkiler yapacağı düşünülmektdir. Bosna Hersek Yabancı Yatırım Tanıtım Ajansı'ndan alınan bilgiye göre, uluslararası projelerde çalışmış olan uzman ve işçilerin yurt dışında kazandıkları tecrübeleri Bosna Hersek e getirmeleri, Bosna Hersek teki üniversiteler ve teknik okulların mühendislik alanındaki eğitime önem vermeleri, yarı-özel ve kamu müteahhitlik firmalarının yurt içi ve yurt dışı projelere danışmanlık desteği sağlamasının Bosna Hersek te halihazırda varolan nitelikli iş gücüne önemli katkılarda bulunduğu ve sektörün gelişmesinde önemli bir rol oynayabileceği değerlendirilmektedir. Gerek mevcut yapıların rehabilitasyonu gerekse yeni binaların yapımı ve havaalanlarından otoyollara kadar altyapı sistemlerinin geliştirilmesinde kullanılacak inşaat malzemelerinin birçoğunun yerel piyasadan temin edilebilmesi, mevcut olmayan unsurların ise makul ölçüde yatırımlarla edinilebilmesi olanağı Bosna Hersek te inşaat sektörünün gelişimi için diğer elverişli unsurlar olarak ön plana çıkmaktadır. Bosna Hersek Yabancı Yatırımlar Hakkında Kanun uyarınca, yabancı yatırımcıların emlak arazisi satın almaları/sahip olmaları hususunda herhangi bir sınırlama bulunmamakta olup, yabancı yatırımcılar da yerel kişiler gibi söz konusu mülklere % 27/61

100 sahip olabilirler. Ancak, bu sahipliğin Bosna Hersek te kuracakları şirket adına olması gerekmektedir. Bosna Hersek te inşaat sektörüne ilişkin yasal çerçevenin AB mevzuatı ile uyumlaştırılma süreci halihazırda devam etmektedir. Ancak, çoğu alanda olduğu gibi yatırımlar alanında da bazı yasal düzenlemeler FBiH ile RS arasında farklılık göstermektedir. Örneğin, kamu-özel ortaklıklarına ilişkin Kanun RS de çıkarılmış olmasına rağmen, FBiH de konuya ilişkin süreç henüz tamamlanmamıştır. Eski Yugoslavya da müteahhitlik sektöründe uluslararası ihalelerde boy gösteren güçlü firmalar bulunduğu ve halihazırda bazı Bosna Hersek firmalarının da yurt dışında iş yaptıklarından hareketle, Bosna Hersek in bu sektörde iyi bir miras devraldığı ve önemli büyüklükte müteahhitlik firmalarına sahip olduğu söylenebilir. Bu bağlamda, son dönemdeki önemli çalışmalar olarak, enerji sektöründe faaliyet gösteren Bıçakçiç Mühendislik ve Müşavirlik firması HES enerji projelendirme işlerinde Kosova, Arnavutluk ve Türkiye'de projeler üstlendiği, Energoinvest şirketinin Arnavutluk'un güneyinde 30,5 milyon Avro değerinde 250 km uzunluğunda ve 110 KW'lık enerji hattının inşası için anlaşma imzaladığı hususları sayılabilir. Türk Müteahhitlik firmaları bugüne kadar Bosna Hersek piyasasında çok fazla faaliyette bulunmamışlardır. Ancak, son dönemde ülkemiz firmaları ihalelerde boy göstermeye başlamış olup, Cengiz İnşaat firması 2012 yılında gerçekleştirilen otoyol projesi ihalelerini tek başına kazanmıştır. Söz konusu firmanın kazanmış olduğu projelerin bedelleri toplam 370 milyon Avro ya ulaşmıştır. Ülkede halihazırda gündemde bulunup müteahhitlik sektöründe faaliyet gösteren şirketleri ilgilendirebilecek yatırım projelerine dair özet bilgiler şu şekildedir. Republika Sırpska Kurumlar Vergisi Kanunu uyarınca firmanın üretim tesislerindeki ekipmanlara yatırım yaptığı taktirde vergi oranılarında indirimi mevcuttur. Bosna Hersek in ulaşım altyapısının iyileştirilmesi amacıyla hem FBiH hem de RS de otoyol projeleri gündemde önemli bir yer tutmakta olup, söz konusu projelerin tamamlanmasına yönelik çalışmalar devam etmektedir. Bosna Hersek in mevcut doğalgaz boru hattının safhalar halinde genişletilmesi planlanmakta olup, söz konusu genişletme çalışmalarının 450-500 milyon ABD Doları na mal olması öngörülmektedir. Bosna Hersek hidroelektrik ve termik enerji kaynakları açısından zengin bir ülkedir. Sözkonusu enerji kaynaklarından daha fazla yararlanmak için ülkede yeni santraller kurmak amacıyla yatırım ve gelişim projeleri gündemde önemli bir yer tutmaktadır. Bu projeler kapsamında, bölgede ve Avrupa piyasalarında enerji tedariği açığını karşılamak için yeni tesislerin kurulması ve mevcut olan tesislerin genişletilmesi amaçlanmaktadır. Enerji sektöründe tüm bu yatırım programlarının tamamlanabilmesi için Bosna Hersek in finansman kaynakları 28/61

2.8 TURİZM yeterli olmayıp yabancı sermaye yatırımları gereklidir. Bu nedenle, Bosna Hersek bu projelerin gerçekleştirilmesine destek verebilecek stratejik partnerler ve finans kurumlarının ülkeye gelmeleri önem taşımaktadır. Bosna Hersek in en büyük enerji firması EPBiH, mevcut tesislerin bakımı ve yeni hidroelektrik ve termik santraller ile yenilenebilir enerji kaynakları kurmak için önümüzdeki 3 yıl içinde 1,1 milyar ABD Doları yatırım yapmayı planlamaktadır. İkinci en büyük enerji firması olan EPRS ise geçen yıl Sırbistan ın enerji tekeli olan EPS ile Drina nehrinin doğu kısmı üzerinde yapımı 450 milyon Avro yu bulacak olan 4 adet hidroelektrik santralin inşası için joint venture oluşturmuştur. Bosna Hersek çok çeşitli turizm faaliyetlerinin yapılabilmesine olanak sağlayan tarihsel, coğrafi ve kültürel bir miras ve zenginliğe sahiptir. Ülkede kış sporları, kaplıca turizmi ve avcılıktan doğa sporlarına, milli ve doğal parklarda eko turizmden kültür ve inanç turizmine kadar birçok değişik turizm faaliyetinin gerçekleştirilmesi olanağı bulunmaktadır. Ülkenin Adriyatik Denizi nde 20 km uzunluğunda bir kıyısı bulunmakta olup, bu bölgedeki sahilde çeşitli turistik tesisler bulunmaktadır. Savaştan önce belirli bir seviyeye gelmiş olan turizm sektörü, savaştan sonra ülkenin güvenli olmayan bir yer olarak algılanması, yol ve turistik tesisler gibi altyapı yatırımlarının yetersiz kalması nedenleriyle kaydadeğer bir gelişim gösterememiştir. Turizm, Bosna Hersek tarafından stratejik sektör olarak belirlenmiş olup, ülke tanıtımının aktif bir şekilde yapılması yönünde çalışmalar devam etmektedir. Turizm sektörünün ülkedeki toplam istihdama katkısı 2011 yılı itibariyle % 4,1 düzeyinde gerçekleşmiştir. Bosna Hersek 1984 yılında Kış Olimpiyatları na ev sahipliği yapmış olup, Saraybosna Havalimanı nın şehirdeki kış sporları merkezlerine (Bjelasnica ve Jahorina) yarım saat uzaklıkta olması Saraybosna yı kış sporları açısından cazibe merkezi olarak öne çıkmaktadır. Ancak, sözkonusu merkezlerde konut amaçlı binaların fazla olmaması, otel kapasitesinin sınırlı olması ve küresel ısınma nedeniyle sezonun kısalması gibi nedenlerle bu potansiyelden yeterince yararlanılamamaktadır. Ancak, yapay kar sistemlerinin kurulmasıyla birlikte bu olumsuzluk önemli ölçüde giderilmeye başlanmıştır. Ülkenin ekonomik kalkınma politikasında turizm sektörüne en öncelikli sektörler arasında yer verilmiş olduğu da hesaba katıldığında, Bosna Hersek in turizm sektörünün gelişimi açısından önemli bir altyapı ve potansiyele sahip olduğu rahatlıkla öne sürülebilir. 29/61

BiH - GELEN TURİSTLERİN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI % (2011) Hırvatistan 27.8 21.8 Sırbistan Slovenya 8.8 18.5 İtalya 9.0 14.1 Türkiye Diğer (Polonya, Almanya, Avusturya, ABD, Fransa,Karadağ vs.) * Bosna Hersek İstatistik Kurumu 2.9 HİZMETLER 2.9.1. BASIN-YAYIN Savaş nedeniyle önemli derecede sıkıntı yaşayan ve politize olan medyanın yeniden yapılanması konusu önem taşımaktadır. Ülkede 2012 yılı itibariyle 7 günlük gazete, 14 tanesi kamu olmak üzere toplam 43 televizyon kanalı, 141 radyo istasyonu bulunmaktadır. Saraybosna da iki, Banja Luka ve Mostar da ise birer haber ajansı bulunmaktadır. 2.9.2. BANKACILIK FBiH'te 18 ve RS'de ise 10 adet olmak üzere Bosna Hersek te bugün itibariyle 28 banka faaliyette bulunmaktadır. FBiH de bankaların başlangıç sermayesinin % 9 u kamuya, % 13 ü yerli özel sermayeye ve % 78 i yabancı özel sermayeye aittir. RS de faaliyet gösteren bankaların mülkiyet yapıları incelendiğinde ise, söz konusu bankaların % 99 unun özel mülkiyete, % 1 inin ise kamuya ait olduğu görülmektedir. Ayrıca, bankaların hisselerinin % 87 si yabancı sermayeye, % 13 ü ise yerli sermayeye aittir. Bosna Hersek te bankacılık sektöründe yabancı yatırımlar ağırlıklı bir pozisyondadır. 2011 yılında söz konusu bankalar tarafından sağlanan kredilerin % 70 i tüketici kredisi ve % 24 ü konut kredisi olarak kullandırılmış olup, kalan % 6'lık kısım ise esnaf, küçük ölçekli işletmeler ve tarım işletmelerine verilmiştir. 2012 yılında bankalarca sağlanan 8 milyar Avro kredinin, yaklaşık 5,9 milyar Avro su uzun vadeli, 2,1 milyar Avro luk kısmı ise kısa vadeli kredilerden oluşmaktadır. Hükümet dışı sektörlere verilen 7,6 milyar Avro kredinin 7,2 milyar Avro luk kısmı 30/61

özel sektör tarafından kullanılmıştır. Özel sektöre verilen kredinin % 48 i hanehalkı, % 52 si ise şirketler tarafından alınmıştır. Bosna Hersek'te halihazırda faaliyet gösteren bankalara ilişkin olarak Bosna Hersek Merkez Bankası tarafından hazırlanmış olan güncel bilgileri içeren listeye (http://www.cbbh.ba/index.php?id=7&lang=en) adresinden ulaşılabilmektedir. 2.9.3. PERAKENDECİLİK Savaş sonrasında önemli bir canlanma içerisine giren perakendecilik sektörünün GSYİH içindeki payı 2005 yılında % 14 e yükselmiştir. Savaş öncesinde devlet tarafından kontrol edilen büyük perakende şirketleri, savaş sonrasında sektörden çekilmek veya faaliyet gösterdikleri yerleri özel sektör kuruluşlarına kiralamak zorunda kalmışlardır. Böylelikle, devlet teşebbüslerinin aksine, küçük işletmeler sektöre hakim duruma gelmişlerdir. Sektöre 2000 yılından bu yana özellikle Hırvat, İtalyan, Sloven ve Fransız sermayesi girmiş olup, hipermarket düzeyinde perakendecilik büyük ölçüde bu gruplar tarafından kontrol edilmektedir. Bosna Hersek teki perakende sektöründe önde gelen zincir marketler arasında Interex, Konzum, Tropic, Bingo ve Mercator yer almaktadır. Perakende piyasasında büyük marketler özellikle yabancı sermayenin girişiyle birlikte yaygınlaşmış olmakla birlikte, ülkede üretici-toptancı-perakendeci sistemi yaygın olarak dağıtım kanallarında ağırlığını korumaktadır. Büyük marketlerde yabancı sermaye ağırlığı bulunmakta ve firmalar, kendi ülkelerinden ithalat yapmayı tercih etmektedirler. Halkın büyük kesimi evlerine yakın bakkallardan ve küçük marketlerden alışveriş yapmak yerine giderek artan oranda büyük marketlerden alışveriş yapma eğilimi içindedir. Büyük marketlere ürün satan Türk firmalar ile yapılan görüşmelerde, sözkonusu satışlarda kar marjının yüksek olmadığı; ancak, ürünün daha iyi tanıtılmasına katkı sağladığı görüşleri edinilmiştir. 2011 yılında özellikle gıda, tekstil, ayakkabı ve ilaç ürünlerinde büyüme gösteren perakende sektörü, 2012 yılında yakıt ve yakıt ürünleri, dayanıksız tüketim malları (tütün, içecek ve gıda) ve eczacılıkta artış göstermiş, başta elektronik ürünler olmak üzere dayanıklı tüketim mallarında ise düşüş göstermiştir. Genel olarak bakıldığında, Bosna Hersek teki perakende sektörü 2012 yılı itibariyle ortalama % 3,9 oranında büyüme göstermiştir. 2.10 SAĞLIK HİZMETLERİ Bosna Hersek te sağlık sisteminde gerek kamu gerekse özel sektör düzeyinde insanların tedavi ihtiyaçlarının karşılanması hususunda yetersizliklerle karşılaşıldığı ve bu durumun iyileştirilmesine yönelik olarak reformların yapılması gerektiği hem ulusal hem de uluslararası çevreler tarafından dile getirilmektedir. 31/61

Hastaların devlet hastanelerine başvurmalarını müteakiben tomografi, MR vb. tetkiklerin yapılabilmesi için kendilerine verilen randevu sürelerinin ortalama 3-4 ay civarında olması nedeniyle durumu aciliyet arz eden hastaların genellikle özel sağlık kuruluşlarına başvurdukları bilinmektedir. Ayrıca, kronik rahatsızlıklar, doğum kontrolü, diş tedavileri vb. sağlık sorunlarına yönelik olarak da zamanında hizmet almak isteyen ve ekonomik durumları buna elveren kişiler de tedavileri için özel sağlık kuruluşlarını tercih etmektedirler. Bosna Hersek te 21 kamu, 1 özel ve 4 üniversite hastanesi bulunmaktadır. Ülkedeki toplam doktor sayısı 6.443 tür. Ülkede 1000 kişiye düşen doktor sayısı 1,73, hemşire sayısı 5,04 ve yatak sayısı ise 3,45 tir. Ülkede sağlık harcamalarının GSYİH ye oranı ise yaklaşık % 10 düzeyindedir. Bosna Hersek te erkek ve kadın nüfus arasında en sık rastlanan hastalıklar ve karşılaşılma sıklıkları aşağıdaki tabloda yer almaktadır. EN SIK GÖRÜLEN HASTALIKLARIN ERKEK VE KADIN NÜFUSA GÖRE DAĞILIMI* ERKEK BAYAN No Hastalıklar Görülme Sıklığı (%) Hastalıklar Görülme Sıklığı (%) 1 Kardiyovasküler Hastalıklar 30.1 Kardiyovasküler Hastalıklar 28.5 2 Nöropsikiyatrik Hastalıklar 16.5 Nöropsikiyatrik Hastalıklar 23.6 3 Habis Tümörler 11.5 Habis Tümörler 9.9 4 İstemdışı Yaralanmalar 10.5 Kas-İskelet Hastalıkları 7 5 İstemli Yaralanmalar 4.2 Duyu Organları Hastalıkları 6.6 6 Duyu Organları Hastalıkları 4.1 Solunum Hastalıkları 3.2 7 Sindirim Hastalıkları 4 Sindirim Hastalıkları 3.2 8 Solunum Hastalıkları 3.9 İstemdışı Yaralanmalar 2.6 9 Kas-İskelet Hastalıkları 3.8 Perinatal Durumlar 2.5 10 Perinatal Durumlar 2.7 Bulaşıcı ve Parazitsel Hastalıklar 1.9 * Dünya Sağlık Örgütü Bosna Hersek ten yurt dışına tedavi amacıyla hasta gönderilen ülkeler arasında başta Hırvatistan, Sırbistan ve Karadağ yer almaktadır. Ayrıca, hastaların kendi imkanlarıyla Avusturya, Slovenya ve Türkiye ye de gittikleri bilinmektedir. Öte yandan, Bosna Hersek ten diğer ülkelerden tedavi amacıyla çok az sayıda hasta gelmekte olup, bu hastaların ise tamamına yakını çevre ülkelerden gelmektedir. Ülkedeki mevcut sağlık hizmetlerinin genel durumu ve sektörün alt yapısı göz önüne alındığında, yurt dışına tedavi amacıyla hasta transferi açısından ülkenin önemli bir potansiyel barındırdığı düşünülmektedir. 32/61

3. YABANCI YATIRIMLAR Ülkede özellikle 2000 li yılların başlarından itibaren gelmeye başlayan doğrudan yabancı yatırımları rakamsal olarak çok yüksek değerlerde bulunmamaktadır. Ülkeye 1994-2011 yılları arasında gelen doğrudan yabancı yatırımların miktarı 5,4 milyar Avro olarak gerçekleşmiştir. 2010 ve 2011 yıllarında ülkeye gelen doğrudan yabancı yatırımların değeri sırasıyla 220 milyon Avro ve 290 milyon Avro olarak gerçekleşmiştir. Bu bağlamda, 2010 ve 2011 yıllarında doğrudan yabancı yatırımlarının ülkenin GSYİH si içindeki payı sırasıyla % 1,7 ve % 2,2 olmuştur. 2012 yılının ilk 9 ayındaki doğrudan yabancı yatırımların 346 milyon Avro olduğu göz önüne alındığında, yılın ilk 9 ayındaki gerçekleşen doğrudan yabancı yatırımlarının ülke GSYİH sine oranının % 2,6 olduğu görülmektedir. 1400 YILLARA GÖRE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARI* (milyon ) 1329 1200 1000 800 600 684 400 200 412 282 442 180 220 290 346 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 (I-IX) * Bosna Hersek Yabancı Yatırım Tanıtım Ajansı 2007 yılında doğrudan yabancı yatırımlarında meydana gelen büyük artışın temel sebebi bazı kamu iktisadi teşekküllerinin özelleştirilmesi olarak gösterilmektedir. 2008 yılındaki doğrudan yabancı yatırımları performansının ana belirleyicileri olarak ise üretim sektörüne yapılan yatırımlar ile yeni yatırımlar olarak da ifade edilen greenfield investments sayılabilir. 33/61

Küresel ekonomik kriz 2009 yılında ülkeye yönelik doğrudan yabancı yatırımların performansını bir hayli etkilemiş olmasına rağmen, 2010 yılından itibaren doğrudan yabancı yatırımlarının miktarında iyileşme yaşanmaya başlamıştır. Bosna Hersek e yatırım yapan ülkelerin başta Bosna Hersek in çevresinde ülkeler olmak üzere oldukça ağırlıklı bir biçimde Avrupa ülkeleri olduğu gözlemlenmektedir. 1200 1000 DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI* (Mayıs 1994-Aralık 2011) (milyon ) 1194 938 800 600 679 612 545 457 400 288 254 200 162 141 124 0 * Bosna Hersek Yabancı Yatırım Tanıtım Ajansı Bosna Hersek e en fazla yatırım yapan ülkeler arasında Avusturya, Sırbistan, Hırvatistan ve Rusya başı çekmektedir. DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARDAKİ ÜLKE PAYLARI* (Mayıs 1994-Aralık 2011) 2.61% 23.82% 22.14% Avusturya Sırbistan 10.10% 17.39% Hırvatistan Rusya 11.35% 12.59% Slovenya Türkiye Diğer * Bosna Hersek Yabancı Yatırım Tanıtım Ajansı 34/61

Bosna Hersek e gelen doğrudan yabancı yatırımların sektörel açıdan çok çeşitli alanlara yöneldiği görülmektedir. Bu bağlamda, ülkenin geleneksel olarak güçlü sektörlerinden olan üretim sektörü ile bankacılık sektörü, sırasıyla % 33 ve % 21 lik payla doğrudan yabancı yatırımlarında en çok rağbet edilen sektörler olarak öne çıkmaktadır. DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN SEKTÖREL DAĞILIMI* (Mayıs 1994-Aralık 2011) 10% 6% 2% 2% 1% 33% Üretim Bankacılık Telekomünikasyon 11% Ticaret Hizmetler 14% 21% Emlak Diğer Finansal Hizmetler Turizm Ulaştırma * Bosna Hersek Yabancı Yatırım Tanıtım Ajansı Bosna Hersek te yatırım faaliyetlerine ilişkin diğer hususlar aşağıda özetlenmektedir: Savaştan sonra toparlanma yönünde adımların atıldığı, AB ile bütünleşme yönündeki çabalar, Avrupa piyasalarına yakınlığı, halihazırda gündemdeki yerini koruyan yatırım projeleri, doğal kaynakların zenginliği ve stratejik kamu işletmelerinin özelleştirme kapsamına alınması olasılığı hesaba katıldığında, Bosna Hersek yabancı yatırım açısından göz önünde bulundurulmasında fayda görülen bir ülke olarak değerlendirilmektedir. Yatırım amaçlı gelen yabancı sermayeye ait mal ve ekipmanlar, rehabilitasyon ve onarım projeleri icin getirilecek mal ve ekipmanlar, ihraç kaydıyla yapılan ithalat, yatırım amaçlı olarak yapılan komple tesis ve makine ithalatı, promosyon ve tanıtım amaçlı olarak ülkeye getirilen ürünler, numuneler, mektup ve posta yolu ile gelen parsiyeller gümrük vergisinden muaftır. Yabancı yatırımcı hüviyetindeki tüzel kişilikler şirket kayıt işlemlerinin tamamlanmasının akabinde, özel kişiler ise toplam 8 yıllık bir oturum sonrasında gayrimenkul alımına hak kazanmaktadırlar. Yabancı sermayeli şirketler kârlarını başka bir ülkeye serbestçe transfer edebilecekleri gibi yeni yatırımlarda da kullanabilmektedirler. 35/61

Silah ve savunma sanayi sektörü ile doğrudan kamu güvenliğini ilgilendiren sektörlerde faaliyet gösterecek yabancı sermayeli şirketlerde yabancı sermaye miktarı % 49 u aşamaz. Diğer sektörlerde herhangi bir sermaye sınırlaması bulunmamaktadır. Bosna Hersek te kömür rezervleri stratejik bir öneme sahiptir. Bu konuda FBiH ve RS farklı politikalar izlemektedir. Republika Sırpska, termik santralleri kurma ve işletme hakkını yabancılara verilmesi konusunda fazla tereddüt yaşamazken, FBiH ise bu konuda model oluşturma tartışmaları ve çalışmaları içindedir. RS tarafından termik santral konularında verilen imtiyazların veriliş süreci konusundaki kuşkular aralarında Transparency International gibi kuruluşların yer aldığı uluslararası STK lar tarafından gündeme getirilmektedir. Öte yandan, enerji alanında önemli bir işbirliği olarak, RS'de yaklaşık 550 milyon Avro değerindeki 'Stanari' termik santralinin inşası projesinin Çinli firma 'Dongfang' ile RS firmalarının işbirliğinde yapılması kararlaştırılmıştır. Söz konusu termik santralin inşasının Çin Kalkınma Bankası tarafından sağlanacak kredi ile finanse edileceği ve ilgili Bakanlığın tavsiyesi üzerine Çinli firmanın inşaat işlerinde yerli iş gücüne ağırlık vereceği açıklanmıştır. 36/61

4. SERBEST BÖLGELER Bosna Hersek te serbest bölgeler, Bosna Hersek gümrük bölgesi içinde yer alan, özel olarak çevrelenmiş ve Bosna Hersek Gümrük Politikaları Kanunu ve Serbest Bölgeler Kanunu na istinaden içerisinde özel koşullar altında faaliyette bulunulan bölgeler olarak tanımlanmaktadır. Yerli ve/veya yabancı tüzel ve/veya gerçek kişiler serbest bölge kurabilmekte, işleticisi olabilmekte ve ticaret ve/veya üretim faaliyetlerinde bulunabilmektedirler. Bosna Hersek te serbest bölgelerin kanuni esaslar çerçevesinde kurulmasına yönelik işlemler Bosna Hersek Dış Ticaret ve Ekonomik İlişkiler Bakanlığı nca yürütülmektedir. İlgili Bakanlığın teklifini müteakiben Bakanlar Kurulu karar vermekte ve olumlu karar çıkması durumunda serbest bölgenin kuruluşuna ilişkin işlemler Bosna Hersek Dış Ticaret ve Ekonomik İlişkiler Bakanlığı tarafından tamamlanmaktadır. Serbest bölgenin kurulumunun ekonomik açıdan uygun olması önem taşımakta olup, bunun göstergesi olarak ise kurulacak olan serbest bölgeden ihraç edilecek ürünlerin en az % 50 katma değer kazanmış olması kabul edilmektedir. Serbest bölgelerde her türlü endüstriyel, ticari, finansal, bankacılık, sigorta vs. hizmet faaliyetleri yapılabilmektedir. Serbest bölge kullanıcıları KDV ve diğer katkı payları (işçi ücreti ve maaşlar hariç) ile gümrük vergilerinden muaftır. Serbest bölge içerisinde yapılan yatırımlar ile serbest bölgeden yapılan kar ve yatırım transferlerinden herhangi bir ücret alınmamaktadır. Serbest bölgede üretim yapılmasına yönelik olarak kullanılacak makine ve teçhizatın serbest bölgeye girişinde de gümrük vergisi vs. ücretler alınmamaktadır. 4.1 BOSNA HERSEK'TEKİ SERBEST BÖLGELER Bosna Hersek'te halihazırda faaliyet göstermekte olan 4 adet serbest bölge (Vogošća, Visoko ve Hercegovina-Mostar, Holc) bulunmakta ve bunların tamamı FBiH'de yer almaktadır. 4.1.1 VISOKO SERBEST BÖLGESİ Toplam alanı 200.000 m 2, kullanılan alan ise 18.000 m 2 dir. Saraybosna nın kuzeyinde yer alan ve Saraybosna şehir merkezine yaklaşık 40 km, Saraybosna havaalanında ise 30 km mesafedeki Visoko kasabası sınırları içerisinde bulunmaktadır. Ana karayolu (Korridor Vc: Orašje-Doboj-Zenica-Saraybosna) ve ana demiryolu ağlarına (Zagreb-Belgrad-Vinkovci-Saraybosna-Ploče) yakın bir konumda bulunmaktadır. 37/61

İrtibat bilgileri şu şekildedir: İletişim: Jasna Zubic Adres : Kakanjska 4, 71 300 Visoko Tel : +387 32 738 010 Faks : +387 32 738 010 4.1.2 VOGOŠĆA SERBEST BÖLGESİ Toplam alanı 85.000 m 2 dir. Saraybosna nın kuzeyinde yer alan ve Saraybosna şehir merkezine 6 km, Saraybosna havaalanında ise 10 km mesafedeki Vogosca belediyesi sınırları içerisinde bulunmaktadır. Ana karayolu ağına (Korridor Vc: Budapeste-Osijek-Saraybosna-Mostar-Ploče) çok yakındır. Ana demiryolu hattına (Ploče Saraybosna Banja Luka Zagreb/ Belgrad) direk bağlantısı ve Trans-Avrupa gaz ağına bağlantısı vardır. İrtibat bilgileri şu şekildedir: İletişim: Zijad Kafedić Adres : Igmanska 36, 71 320 Vogošća Tel : +387 33 434 534 Faks : +387 33 433 509 E-posta: skoda-bh@bih.net.ba Web : http://internet.ba/szona_vogosca/ 4.1.3 HERZEGOVINA-MOSTAR SERBEST BÖLGESİ Toplam alanı 435.633 m 2 dir. Ana karayolu ağına (Korridor Vc: Budapeste-Osijek-Saraybosna-Mostar-Ploče), ana demiryolu hattına (Budapeste-Saraybosna-Banja Luka-Zagreb/Belgrad) bağlantısı vardır. Mostar (Saraybosna ya 110 km mesafede) şehir merkezine 6 km, Mostar havaalanına Hırvatistan daki Ploče Limanı na (Adriyatik Denizi) 60 km uzaklıkta bulunmaktadır. İrtibat bilgileri şu şekildedir: Müdür : Mr. Ante Vidaček İletişim: Seka Babić Adres : Rodoč bb, 88000 Mostar Tel : +387 36 350 210 Faks : +387 36 350 221 E-posta: sz.hercegovina@tel.net.ba 4.1.4 HOLC SERBEST BÖLGESİ Toplam alanı 75.000 m 2, kapalı alanı ise 12.000 m 2 dir. 38/61

Saraybosna nın kuzeyinde yer alan ve Saraybosna şehir merkezine 135 km, Tuzla şehrine 15 km mesafede bulunan Puračić te (Lukavac Belediyesi sınırları içerisinde bir köy) bulunmaktadır. Tuzla-Doboj karayoluna çok yakın bir konumda bulunmaktadır. İrtibat bilgileri şu şekildedir: İletişim: Advija Murselović Adres : Bosna 1, 75305 Puračić Telefon: +387 35 553 096/ Faks : +387 35 553 196 E-posta : doo.holc@bih.net.ba ; fen_bh@bih.net.ba 4.1.5 SERBEST BÖLGELERİN İHRACAT VERİLERİ Bosna Hersek'te faaliyet gösteren serbest bölgelerin 2011 ve 2012 yılı faaliyetlerine ilişkin istatistiki veriler aşağıda yer almaktadır. BOSNA HERSEK SERBEST BÖLGELERİ'NİN FAALİYET VERİLERİ (milyon ) SERBEST BÖLGE İthalat BiH Piyasasından Alış İhracat BİH Piyasasına Satış Toplam Üretim 2011 2012 2011 2012 2011 2012 2011 2012 2011 2012 Visoko 172,1 199,5 7,4 6,6 213,8 367,2 3,7 3,3 217,5 370,5 Vogošća 30,3 23,1 5,7 5,7 21,5 22,2 0,0 0,0 21,5 22,2 Herzegovina 14,2 11,9 43,1 37,6 28,4 31,2 11,7 11,9 40,1 43,1 Holc-Puračić 6,6 6,1 4,1 3,9 15,5 15,1 0,0 0,1 15,6 15,2 TOPLAM 223,1 240,6 60,3 53,7 279,2 435,8 15,4 15,3 294,6 451,1 39/61

5. VERGİ,TEŞVİK & DIŞ TİCARET MEVZUATI 5.1 VERGİ DÜZENLEMELERİ 01 Ocak 2006 tarihinden itibaren Bosna Hersek te tek vergi sistemine geçilmiş olup, daha önce iki entitede farklı oranlarda uygulanan satış ve hizmet vergileri kaldırılmış, bunların yerine Katma Değer Vergisi uygulamasına başlanmıştır. Bazı sektörlerde istisnalar/indirimler talep edilmiş ancak şimdiye kadar sözkonusu uygulamada herhangi bir değişiklik yapılmamıştır. Katma Değer Vergisi (KDV) tüm ürünlerde % 17 olarak belirlenmiştir. Kurumlar Vergisi brüt modele göre hesaplanmakta olup, FBiH, RS ve Brcko Bölgesi'nde % 10 olarak aynı oran uygulanmaktadır. Gelir Vergisi de, kurumlar vergisinde olduğu gibi, FBiH, RS ve Brcko Bölgesi'nde % 10 olarak aynı oran uygulanmaktadır. Yurt dışından Bosna Hersek e aktarılan kar transferleri vergiye tabi tutulmamaktadır. FBiH ve RS de ikamet eden (oturum izni olan) yabancı vatandaşlar Bosna Hersek topraklarında takvim yılı boyunca elde edilen gelirlere yönelik olarak vergi ödemekle yükümlüdürler. FBiH ve RS de sürekli ikamet etmeyen (oturum izni olmayıp geçici olarak çalışan) yabancı kişiler de elde ettikleri gelirler kapsamında vergi mükellefi olarak kabul edilmektedir. Brčko Bölgesi nde ise 183 günden fazla ikamet eden yabancı vatandaşlar vergi mükellefi olarak değerlendirilmektedir. 5.2 TEŞVİK DÜZENLEMELERİ Bosna Hersek'te iş yapmak isteyen yatırımcılara yönelik olarak sağlanan teşviklere ilişkin bilgiler ana hatlarıyla aşağıda yer almakta olup, ülkede yabancı yatırımcılara sağlanan fırsat ve teşvikler hakkında ayrıntılı ve güncel bilgilere Bosna Hersek Yabancı Yatırım Tanıtım Ajansı (FIPA)'nın internet sayfasından (www.fipa.gov.ba) ulaşılabilmektedir. Yerel şirketlerle aynı statüde şirket sahibi olan yabancı yatırımcılar hem FBiH hem RS'de devlet bütçesinden tahsis edilen teşviklere başvurma hakkına sahiptir. Turizmin geliştirilmesi, tarımsal sübvansiyonlar, küçük ve orta ölçekli işletmelerin desteklenmesine yönelik projeler vb. faaliyetlere yönelik olarak sağlanan teşvikler, ilgili kurumlar tarafından kamu duyurusu olarak ilan edilmekte olup, ilgilenen şirketler söz konusu duyurularda belirtilen koşulları yerine getirdikten sonra teşvike hak kazanmak başvurabilmektedirler. Şirketler aynı zamanda FBiH ve RS'deki yatırım ve kalkınma bankalarının finansman olanaklarından yararlanabilmek için de başvuru yapabilmektedirler. 40/61

5.2.1 FBiH Bosna Hersek Federasyonu Kurumlar Vergisi Kanunu uyarınca yabancı yatırımcıların yararlanabilecekleri teşvikler özetle şu şekildedir: Firmanın toplam gelirinin % 30 unun ihracattan sağlanması durumunda kurumlar vergisi ödenmemektedir. Firmanın beş yıl boyunca 20 milyon KM (ilk yıl 4 milyon KM) yatırım yapması durumunda söz konusu 5 yıl süresince kurumlar vergisi ödenmemektedir. Ancak, firma beş yıl boyunca söz verdiği yatırımı yapmadığı taktirde kurumlar vergisi faizi ile birlikte sonradan ödemek zorundadır. Kanun da belirtilen şartlar dahilinde firmada sakat veya engelli çalıştırması durumunda, o yıl için kurumlar vergisi ödenmemektedir. 5.2.2 RS RS de faaliyet göstermek isteyen yatırımcıların yararlanabilecekleri teşvikler özetle şu şekildedir: Republika Sırpska Kurumlar Vergisi Kanunu uyarınca firmanın üretim tesislerindeki ekipmanlara yatırım yaptığı taktirde vergi oranılarında indirimi mevcuttur. Republika Sırpska Kurumlar Vergisi Kanunu uyarınca firmanın üretiminde kullanılmak üzere taşınmayan mülkiyete yatırım yapılır ise vergi oranılarında indirimi mevcuttur. Bir takvim yılı boyunca en az 30 yeni (işe alma) eleman süresiz çalıştırdığı durumlarda gelir vergisinde ve zorunlu pirimlerde indirim mevcuttur. Republika Sırpska nın yeni düzenlmesinde belirtilen şartlar dahilinde en az 2.000.000 KM yatırım sermayesi ve en az 20 eleman çalışıtırılması durumunda yatırımcı firmaya 3500 KM veya 5000 KM çalışan başına maddi destek sağlanmaktadır. Öte yandan, yeni düzenlmesinde belirtilen şartlar dahilinde, 25.000.000.- KM lik yatırım projelerinde ve 100 kişi çalıştırılması durumunda toplam yatırım değerinin % 15 kadar maddi destek verilmektedir. Sözkonusu maddi destek üç takstile verilmekte olup, ilk taksit yatırım başlamadan öncesi, ikinci taksit yatırım projesi tamamlanınca ve üçüncü taksit kanunca belirtilen şartlar yerine getirilince ilgili makam tarafınca yatırmıcıya ödenmektedir. 5.3 DIŞ TİCARET MEVZUATI Bosna Hersek tarafından uygulanmakta olan gümrük vergisi oranları % 0-15 bandında değişmektedir. Ayrıca, ithalatta % 1 gümrük harcı alınmaktadır. 41/61

Bazı gıda ürünlerinin Bosna Hersek e ithalatında de ise gümrük vergilerinin yanı sıra aşağıdaki tabloda belirtilen ek vergiler uygulanmaktadır. BAZI ÜRÜNLERİN İTHALATINDA UYGULANAN EK GÜMRÜK VERGİLERİ Petrol Dizel Benzin ÜRÜN ADI Kurşunsuz benzin Alkolsüz içecekler Bira Şarap Alkollü Diğer İçecekler Etil Alkol Doğal meyveli rakı Kahve Sigara UYGULANAN VERGİ ORANI 0.30 KM/lt + 0.15 KM/lt (yol vergisi) + 0.10 KM/lt (otoyol vergisi) 0.30 KM/lt + 0.15 KM/lt (yol vergisi) + 0.10 KM/lt (otoyol vergisi) 0.35 KM/lt + 0.15 KM/lt (yol vergisi) + 0.10 KM/lt (otoyol vergisi) 0.40 KM/lt + 0.15 KM/lt (yol vergisi) + 0.10 KM/lt (otoyol vergisi) 0.10 KM/lt 0.20 KM/lt 0.25 KM/lt 8-15 KM/lt 15 KM/lt 8 KM/lt 1.5 3.5 KM/kg 7,50 KM/1000 adet (0,15 KM/1 paket sigara 20 adet) Bosna Hersek, ticaretin kolaylaştırılması ve yerli/yabancı yatırımcılar için elverişli bir iş ortamı sağlanması amacıyla ikili ve çok taraflı serbest ticaret anlaşmaları imzalamıştır. Bu anlaşmalar, Arnavutluk, Hırvatistan, Karadağ, Kosova, Makedonya, Moldova ve Sırbistan'ın içerisinde yer aldığı ve 2007 yılı Kasım ayından bu yana yürürlükte olan Orta Avrupa Serbest Ticaret Anlaşması (CEFTA) ile Türkiye ile imzalanıp 2003 yılından bu yana yürürlükte bulunan serbest ticaret anlaşmasıdır. 01 Temmuz 2013 itibariyle Avrupa Birliği üyesi olan Hırvatistan, CEFTA kapsamından çıkmış bulunmaktadır. Bosna Hersek ile Avrupa Birliği arasında imzalanmış ve 2008 yılı Temmuz ayından bu yana yürürlükte bulunan "Ticaret ve Ticaretle Alakalı Konularda Geçici Anlaşma" kapsamında, Bosna Hersek ile Avrupa Birliği arasında bir serbest ticaret bölgesi tesis edilmiştir. Bu bağlamda, Bosna Hersek menşeli ürünlerin Avrupa Birliği piyasasına girişi ve Avrupa Birliği'nin Bosna Hersek'e ihracatında tercihli sistem uygulanmaktadır. Ayrıca, Bosna Hersek 2000 yılından bu yana Avrupa Birliği'nin otonom ticaret önlemlerinden de faydalanmaktadır. 42/61

Bosna Hersek ile ABD, Belarus, İsviçre, Japonya, Kazakistan, Norveç, Rusya ve Yeni Zelanda arasında Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi uygulanmakta olup, ayrıca Bosna Hersek ile İran arasında tercihli ihracat rejimi bulunmaktadır. 2011 yılı Mart ayından bu yana süregelen müzakereler neticesinde, Bosna Hersek ile Avrupa Serbest Ticaret Birliği (EFTA- üyeleri İsviçre, İzlanda, Lihtenştayn, Norveç) arasında 24 Haziran 2013 tarihinde Serbest Ticaret Anlaşması imzalanmıştır. Bosna Hersek-Türkiye Serbest Ticaret Anlaşması uyarınca, Bosna Hersek ten ülkemize ithal edilecek ürünlerden (bazı tarım ve hayvancılık ürünleri hariç olmak üzere) gümrük vergisi alınmamaktadır. Ancak, ülkemizden Bosna Hersek e ihraç edilen tüm ürünler gümrük vergilerinden muaftır. Ülkemizden Bosna Hersek'e ihracat açısından sıkıntı oluşturacak tarife dışı engel ve anti-damping uygulaması bulunmamaktadır. Bosna Hersek in Dış Ticaret mevzuatına ilişkin ilave bilgiler şunlardır: Çevre ve insan sağlığı için tehlikeli olabilecek malların ithalatı için yetkili Bakanlıklardan izin alınması gerekmektedir. Ayrıca, 7 yaşından eski kara taşıtlarının, 10 yıldan eski ağır kamyon ve otobüslerin ithalatı kanunla kısıtlanmıştır, ancak Euro 3 motoruna sahip araçlar yaş sınırına bakılmaksızın 01 Ocak 2011 tarihinden itibaren ithal edilebilmektedir. Öte yandan, özellikle tarım ürünlerinde korumacılık talepleri zaman zaman yüksek sesle dile getirilmesine karşılık, bazı sınırlı etkili önlemler dışında, bu taleplerin AB süreci nedeniyle genel bir içe kapanma ile sonuçlanması beklenmemektedir. 43/61

6. BOSNA HERSEK'İN DIŞ TİCARETİ Pazar yakınlığı, tarihsel ve kültürel bağlar, eski Yugoslavya zamanındaki sıkı ticari ve ekonomik ilişkilerin yansımaları ve lojistik avantajlardan dolayı Bosna Hersek in dış ticaretinin büyük bölümü komşusu olan ülkeler ve AB ülkeleri ile gerçekleşmektedir. Söz konusu unsurlara ilaveten Avusturya nın Bosna Hersek pazarına olan ilgisi ile Almanya ve İtalya nın Balkanlar a yönelik stratejileri çerçevesinde Bosna Hersek ile ticari ve ekonomik ilişkileri geliştirmek için yaptıkları çalışmalar ve kaynak ayırımlarının da önemli etkisi olduğu söylenebilir. Ülkenin dış ticaretinde öne çıkan ülkeler arasında Hırvatistan, Almanya, Sırbistan, İtalya ve Slovenya yer almaktadır. Pazar ve lojistik unsurlarının yanı sıra Bosna Hersek ile AB arasındaki tercihli ticaret sistemi ve ülkenin CEFTA üyeliği de ülkenin dış ticaretinde çevre ülkeler ve AB piyasasının ağırlığını pekiştiren unsurlar olarak dikkate alınabilir. Bosna Hersek in 2000 yılından bu yana dış ticaretindeki gelişmeler incelendiğinde, 2000-2008 döneminde ülkenin ihracatının, ithalatının ve dış ticaret hacminin istikrarlı bir artış gösterdiği, dış ticaret açığının ufak dalgalanmalar dışında yükselmeye devam ettiği, 2008 yılında küresel mali ve ekonomik krizin etkisiyle ülke ihracatı, ithalatı, dış ticaret hacmi ve dış ticaret açığında düşüş yaşandığı ve takip eden dönemde ise söz konusu kalemlerin dalgalı bir seyir izledikleri söylenebilir. Gelişmelere ilişkin sayısal veriler aşağıda grafikte yer almaktadır. BOSNA HERSEK DIŞ TİCARETİNİN SEYRİ (2000-2012)* (milyon ) 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0-2000 12142 11759 11817 10590 10141 9142 8463 7649 8327 7938 7799 4524 7106 6314 6962 5823 5715 4204 3366 4018 1158 1934 2640 3035 3432 3628 2828 2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 İhracat İthalat Hacim Denge -4000-6000 -2208-3781 -3183-4071 -4895-3486 -3334-3734 -3781 * Bosna Hersek İstatistik Kurumu 44/61

Bosna Hersek in dış ticaretinin ülkelere ve ülke gruplarına göre dağılımına aşağıdaki tabloda yer verilmektedir. Tabloda da görülebileceği üzere, 2012 yılı itibariyle Bosna Hersek in ihracatında ilk 5 ülke sırasıyla Almanya, Hırvatistan, İtalya, Sırbistan ve Avusturya; ülkenin ithalatında ilk 5 ülke sırasıyla Hırvatistan, Almanya, Rusya Federasyonu, Sırbistan ve İtalya; ülkenin toplam dış ticaretinde ise ilk 5 sırada sırasıyla Hırvatistan, Almanya, İtalya, Sırbistan ve Slovenya yer almaktadır. 2012 yılı itibariyle, AB nin ülkenin ihracat, ithalat ve dış ticaretindeki payı sırasıyla % 57,9, % 46,9 ve % 50,7; CEFTA ülkelerinin ise ülkenin ihracat, ithalat ve dış ticaretindeki payı sırasıyla % 31,6, % 25,2 ve % 27,4 olarak gerçekleşmiştir. 2012 yılı verilerine göre, Bosna Hersek ile tarihsel, kültürel ve pazar yakınlığı bulunan ülkelerin ülkenin ihracat, ithalat ve toplam dış ticaretindeki payları sırasıyla % 75, % 57 ve % 63 olmuştur. BiH DIŞ TİCARETİNİN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI* (milyon ) Ülke/Ülke Grubu İhracat İthalat Hacim Denge % İhracat % İthalat % Hacim Almanya 619 882 1501-264 15.4 11.3 12.7 Hırvatistan 596 1126 1722-530 14.8 14.4 14.6 İtalya 480 731 1211-251 12.0 9.4 10.2 Sırbistan 363 732 1095-369 9.0 9.4 9.3 Avusturya 335 258 593 77 8.3 3.3 5.0 Slovenya 334 411 745-77 8.3 5.3 6.3 Karadağ 127 28 156 99 3.2 0.4 1.3 Türkiye 94 230 323-136 2.3 2.9 2.7 Makedonya 64 72 135-8 1.6 0.9 1.1 Polonya 50 213 264-163 1.3 2.7 2.2 Rusya 29 764 792-735 0.7 9.8 6.7 ABD 14 198 213-184 0.4 2.5 1.8 Çin 4 417 422-413 0.1 5.4 3.6 EU 2328 3660 5988-1332 57.9 46.9 50.7 CEFTA 1270 1964 3234-695 31.6 25.2 27.4 TOPLAM 4018 7799 11816-3781 77.4 77.7 77.6 * Bosna Hersek İstatistik Kurumu 45/61

BiH İHRACATINDA ÜLKELERİN PAYLARI* (2012) Almanya 2.33% 3.17% 8.31% 26.64% 8.33% 15.40% 9.04% 14.83% 11.95% Hırvatistan İtalya Sırbistan Avusturya Slovenya Karadağ Türkiye Diğer * Bosna Hersek İstatistik Kurumu BiH İTHALATINDA ÜLKELERİN PAYLARI* (2012) Hırvatistan 2.95% 5.27% 32.13% 5.35% 14.44% 11.31% 9.79% 9.39% 9.37% Almanya Rusya Sırbistan İtalya Çin Slovenya Türkiye Diğer * Bosna Hersek İstatistik Kurumu BiH DIŞ TİCARETİNDE ÜLKELERİN PAYLARI* (2012) Hırvatistan 28.88% 14.57% 12.70% Almanya İtalya Sırbistan 2.74% 3.57% 5.01% 6.30% 6.71% 9.27% 10.25% Rusya Slovenya Avusturya Çin Türkiye Diğer * Bosna Hersek İstatistik Kurumu 46/61

Bosna Hersek in en önemli ihraç kalemleri arasında baz metaller ve metal ürünleri, mineral yakıtlar, makine ve elektrikli aletler, kimyasal ürünler, ağaç ve ağaç ürünleri mobilya, motorlu araçlar (büyük ölçüde montaj), ayakkabı, tekstil, gıda ve içecek sayılabilir. Bosna Hersek in başlıca ithalat kalemleri arasında ise mineral yakıtlar ve yağlar, makine ve elektrikli aletler, kimyasal ürünler, gıda ve içecek, baz metaller, motorlu araçlar, plastik ve kauçuk, tekstil ürünleri, tarım ürünleri, canlı hayvan ve hayvan ürünleri yer almaktadır. Bosna Hersek in ihracat ve ithalattaki ürün kompozisyonuna ilişkin bilgiler aşağıdaki tablolarda yer almaktadır. (SITC tanımına göre oluşturulan tablolarda, üretim maddesine göre sınıflandırılmış ürünler grubunda metal ve metal dışı ürünler, kağıt ve odun, tektil, iplik, kumaş, deri, kauçuk vs.; üretilmiş çeşitli ürünler grubunda ise mobilya, giyim eşyası, ayakkabı, sıhhi tesisat ve aydınlatma cihazları, kontrol ekipmanları vs. yer almaktadır.) 9.25% BiH - ÜRÜN GRUPLARINA GÖRE İHRACAT* (2012) 6.25% 12.39% 0.95% 0.75% 6.07% 13.02% 0.16% 27.85% 23.31% Üretim maddesine göre sınıflandırılmış ürünler Üretilmiş çeşitli maddeler Hammaddeler (yakıt hariç) Makine ve ulaşım araçları Mineral yakıtlar ve yağlar Gıda ve Canlı Hayvan Kimyasallar Hayvansal ve bitkisel yağlar, mumlar İçecekler ve Tütün Diğer * Bosna Hersek İstatistik Kurumu BiH - ÜRÜN GRUPLARINA GÖRE İTHALAT* (2012) Mineral yakıtlar ve yağlar 3.17% 0.001% 2.89% 0.99% 8.77% 20.53% Üretim maddesine göre sınıflandırılmış ürünler Makine ve ulaşım araçları Gıda ve Canlı Hayvan 12.49% 13.88% 18.13% 19.15% Kimyasallar Üretilmiş çeşitli maddeler Hammaddeler (yakıt hariç) İçecekler ve Tütün Hayvansal ve bitkisel yağlar, mumlar Diğer * Bosna Hersek İstatistik Kurumu 47/61

Son olarak, Bosna Hersek in ana ihracat ve ithalat kalemleri ile Bosna Hersek in bu ürünleri ihraç ve ithal ettiği başlıca ülkeleri gösteren tablolar aşağıda yer almaktadır. BiH İHRACATINDA ÜRÜN GRUPLARI VE ÜLKELERİN PAYLARI (2012 - milyon ) ÜRÜN GRUPLARI SITC Almanya Hırvatistan İtalya Sırbistan Avusturya Slovenya Türkiye Gıda ve Canlı Hayvan 0 4.7 70.6 19.8 45.4 3.5 8.6 1.9 İçecekler ve Tütün 1 1.3 13.9 0.1 4.0 0.1 0.8 0.001 Hammaddeler (yakıt hariç) Mineral yakıtlar ve yağlar Hayvansal ve bitkisel yağlar, mumlar 2 63.3 38.1 63.0 45.1 45.1 69.2 39.7 3 10.1 118.8 2.2 114.2 19.9 3.6 10.1 4 2.1 24.1-0.05 1.8 3.1 1.0 Kimyasallar 5 4.1 22.7 32.7 25.4 4.4 10.2 5.7 Üretim maddesine göre sınıflandırılmış 6 118.8 233.1 165.1 87.6 75.0 50.6 25.5 ürünler Makina ve ulaşım araçları 7 95.2 19.4 30.8 18.1 88.4 135.7 3.6 Üretilmiş çeşitli maddeler 8 319.2 55.0 166.5 23.2 94.1 50.6 3.8 Diğer 9 0.005 - - 0.001 2.6 1.6 2.2 * Bosna Hersek İstatistik Kurumu BiH İTHALATINDA ÜRÜN GRUPLARINA GÖRE ÜLKELERİN PAYLARI (2012 - milyon ) ÜRÜN GRUPLARI SITC Hırvatistan Almanya Rusya Sırbistan İtalya Çin Türkiye Gıda ve Canlı Hayvan 0 226.7 59.7 1.9 214.1 56.5 5.6 0.03 İçecekler ve Tütün 1 92.8 4.1-70.5 0.4 0.002 0.8 Hammaddeler (yakıt hariç) Mineral yakıtlar ve yağlar Hayvansal ve bitkisel yağlar, mumlar 2 43.1 11.5 0.2 27.5 10.2 1.9 1.5 3 437.0 7.8 707.4 25.9 98.9 0.009 0.8 4 10.0 1.5-25.7 2.3 0.1 0.4 Kimyasallar 5 95.2 153.3 5.1 106.7 87.5 26.5 29.8 Üretim maddesine göre sınıflandırılmış ürünler Makina ve ulaşım araçları Üretilmiş çeşitli maddeler 6 127.8 189.8 42.8 133.1 269.2 83.9 60.9 7 50.9 383.9 6.0 58.2 117.8 165.3 48.7 8 42.7 70.7 0.4 70.1 88.0 134.3 58.2 Diğer 9-0.002 - - - 0.001 - * Bosna Hersek İstatistik Kurumu 48/61

SEKTÖR BiH - SEKTÖREL DIŞ TİCARET İSTATİSTİKLERİ* (-000 ) İHRACAT 49/61 İTHALAT 2011 2012 % % DEĞİŞİM 2011 2012 DEĞİŞİM TARIM, AVCILIK VE ORMANCILIK 94,520 81,783-13.48 399,110 373,152-6.50 Tarım, Avcılık ve İlgili Hizmetler 44,367 37,159-16.25 388,664 367,096-5.55 Ormancılık ve İlgili Hizmetler 44,550 38,939-12.59 8,067 3,968-50.81 BALIKÇILIK 5,604 5,686 1.46 2,379 2,088-12.24 MADENCİLİK ve TAŞÇILIK 79,404 79,520 0.15 1,158,010 930,117-19.68 Kömür ve Turba Madenciliği 27,507 27,243-0.96 315,273 187,954-40.38 Ham Petrol ve Doğal Gaz Çıkarımı ile İlgili Hizmet Faaliyetleri - - - 816,172 725,477-11.11 Madeni Cevher Madenciliği 40,384 42,334 4.83 7,462 790-89.41 Diğer Madencilik ve Taşçılık 11,510 9,942-13.62 19,102 15,896-16.78 İMALAT 3,944,865 3,591,579-8.96 6,905,476 6,366,854-7.80 Gıda ve İçecek 339,502 335,983-1.04 1,127,042 1,068,782-5.17 Tütün Ürünleri 8,381 6,029-28.06 65,027 57,511-11.56 Tekstil 42,460 38,491-9.35 261,299 229,616-12.13 Giyim Eşyası;Kürk Boyama ve Mamülleri 157,471 136,646-13.22 147,990 137,451-7.12 Deri üretimi ve benzer ürünler 289,535 270,312-6.64 260,484 238,954-8.27 Ağaç ve ağaç ürünleri,mantar - mobilya hariç 210,437 198,901-5.48 85,477 77,275-9.60 Seluloz, kağıt ve kağıt ürünleri 117,304 106,177-9.49 183,864 166,597-9.39 Basım, Yayın ile Ses,Görüntü ve Bilgisayar Kayıtlarının Çoğaltımı Kok, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt 79 40-49.50 845 843-0.28 417,439 268,315-35.72 647,901 611,392-5.64 Kimyasallar ve Kimya Ürünleri 195,540 181,040-7.42 622,118 614,217-1.27 Kauçuk ve plastik ürünleri 94,330 105,316 11.65 345,791 326,663-5.53 Diğer metal dışı mineral ürünler 46,220 39,506-14.53 210,860 186,750-11.43 Temel metaller 723,895 656,366-9.33 571,614 490,332-14.22 Metalden ürünler - makina ve ekipman hariç 295,027 294,947-0.03 279,438 255,398-8.60 Makina ve ekipman 282,090 244,311-13.39 501,847 470,250-6.30 Elektrikli makina ve teçhizat (başka yerde sınıflandırılmamış) 140,466 138,456-1.43 325,145 285,414-12.22 Motorlu kara taşıtı,römörk ve yarı römörk 112,012 105,920-5.44 476,217 428,225-10.08 Diğer ulaşım araçları 10,391 6,735-35.19 92,527 32,762-64.59 Mobilya (Başka yerde sınıflandırılmamış imalat) 387,511 378,837-2.24 72,878 71,070-2.48 ELEKTRİK, GAZ, SU (2011 verilerine havalandırma ve buhar dahil edilmiştir) 203,868 76,780-62.34 64,721 71,695 10.78 DİĞER 14,657 18,410 25.61 96,057 97,135 1.12 TOPLAM 4,551,284 4,017,712-11.72 8,593,977 7,798,706-9.25 * Bosna Hersek İstatistik Kurumu

7. BOSNA HERSEK-TÜRKİYE TİCARİ VE EKONOMİK İLİŞKİLERİ 7.1. İKİLİ TİCARET Daha önce de belirtildiği üzere, Bosna Hersek ile Türkiye arasındaki ticari ilişkilerin gelişiminde iki ülke arasında 01 Temmuz 2003 tarihi itibariyle yürürlüğe giren Serbest Ticaret Anlaşması önemli bir yer tutmaktadır. Söz konusu anlaşma uyarınca, iki ülke arasındaki ticarette gümrük ve eş etkili vergiler 2007 yılından itibaren sıfırlanmıştır. Bosna Hersek ile Türkiye arasındaki ticaret hacmi günümüzde 1990 ların ortaları ve 2000 lerin başlangıcındaki seviyelere (1996 yılında 24, 2000 yılında 34, 2003 yılında 72 milyon dolar) kıyasla kayda değer bir artış göstermiş olmasına (2005 yılında 144, 2008 yılında 597 ve 2012 yılında 363 milyon ABD Doları) rağmen, iki ülke arasında varolan tarihi ve sosyo-kültürel münasebetlerin ikili ticari ve ekonomik ilişkilerde yeterince yansımasını bulamadığı değerlendirilmektedir. Bosna Hersek-Türkiye ticaretinin 2000 li yılların başından bu yana gelişimine bakılacak olursa, aşağıdaki grafikte de görüldüğü üzere, ikili ticarette sürekli olarak Bosna Hersek açık, Türkiye ise fazla veren ülke konumundadır. Ayrıca, ikili ticaret 2000 li yılların başlarından bu yana hacim olarak yaklaşık 10 kat artmış bulunmaktadır (2000 yılında 30 milyon ABD Doları, 2012 yılı itibariyle 363 milyon ABD Doları). Öte yandan, Bosna Hersek in ihracatının düşük seviyede de olsa istikrarlı bir artış kaydederken, Türkiye nin ihracatının oldukça dalgalı bir seyir izlediği göze çarpmaktadır. BOSNA HERSEK-TÜRKİYE TİCARETİNİN SEYRİ (2000-2012)* (milyon $) 800 600 400 200 0-200 160 143 34 128 151 27 7 15 9 20 597 466 572 359 363 279 296 445 269 251 227 224 90 21 25 52 72 112 2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012-113 -152-139 -142-175 -179 İhracat İthalat Hacim Denge -400-600 -424-547 -800 T.C. Ekonomi Bakanlığı 50/61

Bosna Hersek ile Türkiye arasındaki ihracat, ithalat ve dış ticaret hacmine ilişkin istatistiki bilgilerde Bosna Hersek İstatistik Kurumu ile T.C. Ekonomi Bakanlığı verileri arasında farklılık bulunmakta olup, yukarıdaki tabloda yer alan ikili ticarete ilişkin istatistiklerde T.C. Ekonomi Bakanlığı nca hazırlanan veriler baz alınmıştır. Bu bağlamda, Bosna Hersek-Türkiye ikili ticaret gelişmelerini gösteren grafikte T.C. Ekonomi Bakanlığı verileri kullanılmış; ancak, Türkiye nin ihracat rakamları Bosna Hersek in ithalatı, Türkiye nin ithalat verileri Bosna Hersek in ihracatı ve Türkiye nin dış ticaret dengesi rakamları da Bosna Hersek in dış ticaret dengesi rakamları olarak grafiğe yansıtılmıştır. Türkiye nin 2000 yılında Bosna Hersek e gerçekleştirdiği ihracat, Bosna Hersek in toplam ithalatı içerisinde % 1 gibi küçük bir paya sahipken, bu oran 2006 yılında % 1,98, 2007 yılında ise % 4,6 ya yükselmiştir. Ancak, söz konusu oran özellikle 2008 yılından sonraki dönemde Türkiye ihracatının önemli derecede azalması nedeniyle düşüş göstermiş olup 2012 yılında Türkiye nin Bosna Hersek in ithalatındaki payı % 2.9 olmuştur. Benzer durum Türkiye nin Bosna Hersek ten ithalatında da söz konusudur. Bosna Hersek in ihracatında Türkiye nin payı 2012 yılı itibariyle yalnızca % 2,3 olarak gerçekleşmiştir. Ancak, bu oran 2000 yılında Bosna Hersek in ihracatında Türkiye nin payının % 0,06, 2010 ve 2011 yıllarında ise % 1,5 civarında olduğu göz önüne alındığında, bugün itibariyle ufak da olsa bir artışın söz konusu olduğu ifade edilebilir. BiH - TÜRKİYE'YE İHRACATTA BAŞLICA ÜRÜNLER* (2012) Maden cevherleri, metaller ve metal ürünleri 7.52% 8.89% 3.28% 6.07% 0.03% 44.95% Deri, kürk, tekstil ürünleri Mineral yakıtlar (kömür, kok, gaz, petrol) ve elektrik enerjisi Ahşap, kağıt ve mobilya 10.80% 18.45% Makine ve aletler, mekanik cihazlar, kazanlar, taşıtlar, silahlar Kimyasal ürünler, ilaçlar, gübre, plastik, kauçuk Tarımsal Ürünler Doğaltaş, alçı, çimento, beton, seramik vb. ürünler * Bosna Hersek Dış Ticaret Odası 51/61