POSTMENOPOZAL OSTEOPOROZDA EGZERSÜZ VE KALSÜYUM TEDAVÜSÜNÜN

Romatizma, Cilt: 16, SayÝ: 2, 2001 90 POSTMENOPOZAL OSTEOPOROZDA EGZERSÜZ VE KALSÜYUM TEDAVÜSÜNÜN ETKÜNLÜÚÜ Esma Ceceli 1, Selda KÝsaoÛlu 1, Meryem Sara oûlu 1, Seher KocaoÛlu 1, Z. Rezan YorgancÝoÛlu 1 ZET Bu alýßma postmenopozal osteoporozu olan hastalarda egzersizin etkinliûini gšstermek amacýyla planlandý. alýßmaya postmenopozal osteoporozu olan 14 kadýn alýndý. BaßlangÝ taki L 2-4 kemik mineral yoûunluûu (KMY) deûerleri DEXA ile šl ŸldŸ. AltÝ ay sÿre ile, haftada Ÿ gÿn doktor gšzetiminde egzersiz yaptýrýldý ve gÿnde 1000 mg kalsiyum verildi. Egzersiz olarak 15-20 dk ÝsÝnma, 25-30 dk sýrt ekstansšrleri ve karýn kaslarýna yšnelik egzersiz ve 10 dk germe egzersizleri uygulandý. Bu sÿre sonunda kontrol KMY šl ŸldŸ. BaßlangÝ ve bitiß KMYÕlarÝ Wilcoxon testi ile karßýlaßtýrýldý. HastalarÝn baßlangý KMY 0,728 gr/cm 2 ile 0,982 gr/cm 2 arasýnda deûißiyordu. AltÝ ay sonraki KMY ise 0,769 gr/cm 2 ile 1,029 gr/cm 2 arasýnda deûißiyordu. KMY deûerleri bÿtÿn hastalarda arttý. BaßlangÝ ve bitiß KMY arasýndaki fark istatistiksel olarak anlamlý bulundu (p=0,001). Postmenopozal bayanlarda dÿzenli egzersiz ve kalsiyum alýmýnýn kemik yoûunluûu Ÿzerinde pozitif etkisi olduûu ve kemik yoûunluûunu artýrdýûý sonucuna varýldý. Anahtar Kelimeler: Postmenopozal osteoporoz, egzersiz SUMMARY THE EFFICACY OF EXERCISE AND CALCIUM TREATMENT IN POSTMENOPAUSAL OSTEOPOROSIS This study was planned to examine whether there is a role of exercise in improving bone mineral density (BMD) in female with postmenopausal osteoporosis. 14 female with postmenopausal osteoporosis participated in the study. L 2-4 BMD of the subjects was measured by DEXA. The subjects performed exercise three days a week for six months. Exercise sessions consisted of 15-20 minutes of warm-up, 25-30 minutes of abdominal and back muscle strengthening exercises and 10 minutes of cool down periods. In addition to exercise 1000 mg of calcium was given to all subjects. At the end of six months control BMD was measured. Initial and control BMD values were compared by Wilcoxon test. The BMD of L 2-4 at the beginning was between 0,728 gr/cm 2 and 0,982 gr/cm 2 and the BMD values at the end of six months were between 0,769 gr/cm 2 and 1,029 gr/cm 2. The BMD values were increased in all of the patients and the difference was statistically significant (p=0,001). The results of this study indicate that regular exercise and calcium intake had a positive effect on BMD. Key Words: Postmenopausal osteoporosis, exercise GÜRÜÞ Osteoporoz dÿßÿk kemik kÿtlesi ve kemik dokunun mimari yapýsýnýn bozulmasýyla karakterize bir hastalýktýr ve kemiûin kýrýlganlýûýnýn artmasýna ve kýrýklara neden olur (1). Bu nedenle korunulmasý ve tedavi edilmesi gereken ciddi bir saûlýk sorunudur (2). Yaßa baûlý kemik ve kas gÿcÿ kaybý šnlenemez (3,4). Kas gÿcÿ korunursa kemik kaybý bir miktar šnlenir. Kemik kaybýný geri dšndÿrmek i in bir 1 S.B. Ankara EÛitim ve AraßtÝrma Hastanesi FTR KliniÛi

Ceceli ve ark. 91 tedavi stratejisi yoktur, asýl hedef kaybý šnlemek olmalýdýr. Osteoporozun patogenezinde kemik dokusunun miktarý, hormonal ve nutrisyonel durum, genetik yapý, fiziksel aktiviteler ve mekanik kullaným rol oynamaktadýr (3,5). Hormonal ve nutrisyonel faktšrler medikal tedavi ile kompanze edilirken mekanik yÿklenme i in egzersiz gereklidir. Kas gÿcÿ ile vertebral KMY arasýnda direkt ilißkili bulunmußtur (6,7). Yeterli kas kontraksiyonunun olmadýûý durumlarda kortikal ve trabekÿler kemikte kayýp olur (4). Ümmobilizasyonun da osteoporoz nedeni oldu- Ûu a ÝktÝr (8). Bu nedenle osteoporozda egzersiz Ÿzerinde durulmasý gerekli bir tedavi yšntemi olmalýdýr. Egzersizin kemik kaybýný šnlemedeki rolÿ son yýllarda bir ok araßtýrmacý tarafýndan araßtýrýlmýßtýr. zellikle aûýrlýk taßýyarak yapýlan egzersizlerin ve kas kontraksiyonunun kemik dokusu Ÿzerinde koruyucu etkisi olduûu bir ok alýßmada bildirilmißtir (6,7,9-12). DŸzenli egzersiz ayrýca kaslarda koordinasyonu artýrdýûý i in dÿßme riskini azaltýr, postÿrÿ dÿzeltir (13-15). Bu alýßma postmenopozal osteoporozu olan kadýnlarda dÿzenli egzersiz ve gerekli kalsiyum alýmýnýn KMY Ÿzerine etkisini araßtýrmak amacýyla planlanmýßtýr. 3. KMY Ÿzerinde etkisi olabilecek ila kullanýmý šykÿsÿnÿn olmamasý. 4. Serum kalsiyum, fosfor, alkalen fosfataz, total protein, albumin ve 24 saatlik idrarda kalsiyum deûerlerinin normal olmasý. Bu kriterlere uyan hastalarýn yaßlarý, boylarý, kilolarý, L 2-4 KMY deûerleri kaydedildi. KMY, DEXA ile šl- ŸldŸ. Hastalara altý ay sÿreyle haftada Ÿ gÿn, bir saat egzersiz programý uygulandý. Buna ek olarak gÿnde 1000 mg kalsiyum diyet ile veya tablet formunda verildi. Egzersiz programýnda šnce hastalarýn 15-20 dk bisiklet veya koßu bandý ile ÝsÝnmalarÝ saûlandý. SonrasÝnda 25-30 dk omuz ve kal a evresindeki kaslara ROM, sýrt kaslarýna ve abdominal kaslara, omuz evresi ve kal a evresindeki kaslara izometrik- izotonik gÿ lendirme egzersizleri yaptýrýldý. KarÝn kaslarýna egzersiz yaptýrýlýrken aßýrý gšvde fleksiyonundan ka ÝnÝldÝ. ProgramÝn son kýsmýnda 10-15 dk sÿreyle tÿm kas gruplarýna germe egzersizi yaptýrýldý. AltÝ aylýk program sonunda hastalarýn kontrol KMY šl Ÿmleri yapýldý. l Ÿmlerin karßýlaßtýrýlmasýnda Wilcoxon testi kullanýldý. MATERYAL VE METOD alýßmaya Ankara EÛitim ve AraßtÝrma Hastanesi Fiziksel TÝp ve Rehabilitasyon polikliniûine baßvurmuß, postmenopozal osteoporozu olan ve dÿzenli egzersiz programýna katýlmayý kabul etmiß 14 kadýn hasta alýndý. HastalarÝn alýßmaya alýnma kriterleri ßu ßekilde idi: 1. Kronik hastalýk (kalp, akciûer, bšbrek, tiroid, paratiroid hastalýûý, malignensi šykÿsÿ) bulunmamasý. 2. Sekonder osteoporoza yol a acak bir durum olmamasý BULGULAR alýßmaya alýnan 14 kadýn hastanýn yaßlarý 42 Ð 70 yýl arasýnda deûißiyordu (53,92 ± 8,83). BoylarÝnÝn ortalamasý 154,71± 5,38 cm (145-162 cm), kilolarýnýn ortalamasý 64,21± 9,32 kg (50-80 kg), baßlangý taki L 2-4 KMY deûerleri ortalama 0,819± 0,08 gr/cm2 iken altý ay sonraki L 2-4 KMY ortalamasý 0,924± 0,08 gr/cm2 idi. BaßlangÝ ve tedavi bitimindeki KMY deûerleri Tablo IÕde verilmißtir. HastalarÝn program baßlangý ve bitimindeki L 2-4 KMY deûerleri arasýnda istatisitksel olarak anlamlý fark bulundu (p=0,001).

92 POSTMENOPOZAL OSTEOPOROZDA EGZERSÜZ VE KALSÜYUM TEDAVÜSÜNÜN ETKÜNLÜÚÜ Tablo I. HastalarÝn baßlangý (KMY I) ve tedavi bitimindeki (KMY II) KMYÕlarÝ Hasta KMY I (gr/cm 2 ) KMY II (gr/cm 2 ) 1 0,822 0,874 2 0,944 0,979 3 0,728 0,769 4 0,917 1,007 5 0,743 0,769 6 0,967 0,989 7 0,956 0,986 8 0,956 1,029 9 0,868 0,895 10 0,956 0,975 11 0,982 0,993 12 0,842 0,865 13 0,858 0,864 14 0,945 0,954 hýzda yÿrÿme programý vermiß, bir yýl sonunda KMYÕlarÝnda artýß saptamamýßtýr (13). LiteratŸrde osteoporoza yšnelik egzersizlerde šzellikle vÿcut aûýrlýûýný taßýyan egzersizler ve diren li egzersizler Ÿzerinde durulmaktadýr. Donneman ve arkadaßlarý postmenopozal osteoporozlu kadýnlara altý ay sÿreyle haftada Ÿ gÿn aûýrlýk kaldýrma (diren li egzersiz) egzersizleri yaptýrýp lomber KMYÕda % 1,03ÕlŸk artýß saptamýßtýr (6). Dalsky ve arkadaßlarý ise postmenopozal osteoporozu olan kadýnlara yÿrÿme, jogging ve merdiven Ýkma gibi vÿcut aûýrlýûýný taßýyan egzersizler verip 9. ve 22. ayda lomber KMYÕda sýrasýyla % 5,2 ve % 6,1Õlik artýß bulmußlardýr (2). TARTIÞMA Bu alýßmada gÿnlÿk kalsiyum ihtiyacýný yeterli miktarda alan postmenopozal osteoporozlu kadýnlarda egzersiz tedavisinin etkinliûi araßtýrýldý. Osteoporoz tedavisinde yýllardýr medikal tedavi Ÿzerinde durulmußtur. Ancak medikal tedavinin maddi yÿkÿ ok fazladýr, yan etkileri vardýr ve kißinin sÿrekli ila kullanmasý zordur (9,13). Bu nedenle osteoporoz tedavisinde fiziksel aktivite ve egzersize de šnem verilmelidir. Kemik kÿtlesi kas gÿcÿ ve kÿtlesine baûlýdýr (16). Kaslarda atrofi olduûu durumlarda KMY daha dÿßÿk bulunmußtur (4,6,16). Sinaki ve arkadaßlarýnýn alýßmasýnda sýrt ekstansšr kaslarýnýn gÿcÿ ile lomber vertebra KMY arasýnda korelasyon bulunmußtur (7,10). Wolf kanununa gšre kas ve tendonlar vasýtasýyla kemiûe stres bindirilerek veya mekanik yÿklenme ile kemik formasyonuna ve yeniden yapýlanmasýna direkt etkide bulunulabilir (17). Coupland ve arkadaßlarýnýn alýßmasýnda orta hýzda yÿrÿme ve merdiven Ýkma ile tÿm vÿcut KMY arasýnda ilißki bulunmußtur (11). Ebrahim ve arkadaßlarý hastalara egzersiz olarak orta Diren li egzersiz yapan sporcularda šzellikle alýßtýrýlan kas grubunun olduûu bšlgedeki KMYÕnun arttýûý bulunmußtur. rneûin aûýrlýk kaldýranlarda Ÿst kol KMY, atletlerde kalkaneus KMY daha fazla bulunmußtur (17). VŸcut aûýrlýûý vermeden yapýlan egzersizlerin lomber KMY Ÿzerine ok etkili olmadýûý belirtilmektedir. Siraki ve arkadaßlarýnýn yÿz ŸstŸ yatarak sýrt kaslarýný gÿ lendirme egzersizleri verdikleri hastalarda Ÿ yýl sonunda KMYÕdaki kayýp kontrol grubu ile ayný bulunmußtur (10). Sporcularda yapýlan alýßmalarda yÿzÿcÿlerin lomber KMYÕnÝn aktif spor ile ilgilenmeyen kißilerden farklý olmadýûý saptanmýßtýr (3). alýßmamýzda dÿßÿk yoûunluklu, seans i inde bazý egzersizlerde vÿcut aûýrlýûý kaldýrmayý gerektiren hareketler yaptýrýlmýß; yatarak karýn ve sýrt kaslarýný gÿ lendirmeye yšnelik izometrik ve izotonik egzersizler verilmißtir. LiteratŸrde yÿksek yoûunlukta, kißilerin kapasitelerini zorlayan diren li egzersizler Ÿzerinde durulmakla birlikte alýßmamýzda hastalarýn tÿmÿnÿn KMYÕlarÝnda istatistiksel olarak anlamlý artýß saptanmýßtýr. Aktivitenin ok yoûun olmama-

Ceceli ve ark. 93 sýna karßýn artýß olmasýnýn nedenini hastalarýmýzýn sedanter yaßamýna baûlayabiliriz. LiteratŸrlerde alýßmaya alýnan kißilerin yaßam stilleri genel olarak daha aktif olmalarýný gerektirirken, alýßmaya alýnan kißilerin ev i i aktiviteler harici bir aktiviteleri yoktu. Daha šnceki dšnemlerde fiziksel olarak aktif olanlarýn egzersizden daha az faydalandýklarý, ŸnkŸ KMYÕlarÝnÝn zaten daha fazla olduûu bildirilmißtir (17). Fiziksel olarak aktif olan kadýnlarda KMY daha fazla bulunmußtur (18,19). DiÛer bir faktšr de hastalarýn gšzetim altýnda dÿzenli olarak programa uymalarý olabilir. rneûin Kenschan ve ark. ev programý verdikleri hastalarda KMYÕda kontrollere gšre fark bulamamýßlardýr (20). Egzersiz gšzetim altýnda daha dÿzenli ve uygun yapýlmaktadýr. Bu programda yÿksek yoûunluklu diren li egzersiz se ilmeme nedeni EbrahimÕin makalesinde de belirtildiûi gibi bu tip egzersizlerin belirli bir yaßa kadar hi egzersiz yapmamýß kißilere aûýr gelmesi ve yumußak doku ve eklemlere hasar verme riskinin bulunmasýdýr (13). Bu alýßmada se ilen egzersizlerin ayrýca kißinin kendini iyi hissetmesi, koordinasyonunu artýrmasý, dolaßýmýný dÿzenlemesi ve dÿßme sayýsýný azaltmasý gibi ek kazan larý da vardýr (5,21). Sonu olarak; postmenopozal dšnemdeki kißilere yeterli kalsiyum desteûi ile birlikte ok yorucu ve yoûun olmayan, gšvde fleksšr ve ekstansšr kaslarýný gÿ lendirmeye yšnelik egzersizler ve germe egzersizleri verilerek KMYÕnun korunacaûý hatta arttýrýlabileceûi gšrÿßÿne vardýk. KAYNAKLAR 1. Bonner FJ, Chesnut III CH, Fitzsimmons A, Lindsay R. Osteoporosis. In: DeLisa JA, Gans BM eds, Rehabilitation Medicine, Lippincott- Raven, Philadelphia 1998; 1453-75. 2. Dalsky GP, Stocke KS, Ehsani AA et al. Weight-bearing exercise training and lumbar bone mineral content in postmenopausal women. Ann Intern Med 1988; 108: 824-8. 3. Dook JE, James C, Henderson NK, Price RI. Exercise and bone mineral density in mature female athletes. Med Sci Sports Exer 1997; 29(3): 291-6. 4. Heislein DM, Harris BA, Jette AM. A strength training program for postmenopausal women: A pilot study. Arch Phys Med Rehabil 1994; 75: 198-204. 5. Gerber NJ, Rey B. Can exercises prevent osteoporosis or reverse bone loss? Br J Rheum 1991; 30: 2-4. 6. Dorneman TM, McMurray RG, Renner JB, Anderson JJB. Effects of high-intensity resistance exercise on bone mineral density and muscle strength of 40-50-year- old women. J Sports Med Phys Fitness 1997; 37: 246-51. 7. Sinaki M, Offord K. Physical activity in postmenopausal women: Effect on back muscle strength and bone mineral density of the spine. Arch Phys Med Rehabil 1988; 69: 277-80. 8. Aloia JF. Estrogen and exercise in prevention and treatment of osteoporosis. Geriatrics 1982; 37: 81-5. 9. Simkin A, Ayalon J, Leichter I. Increased trabecular bone density due to bone-loading exercises in postmenopausal osteoporotic women. Calcif Tissue Int 1987; 40: 59-63. 10. Mayoux- Benhamou MA, Bagheri F, Roux C etal. Effect of psoas training on postmenopausal lumbar bone loss: A 3- year follow-up study. Calcif Tissue Int 1997; 60: 348-53. 11. Coupland CAC, Cliffe SJ, Bassey EJ etal. Habitual physical activity and bone mineral density in postmenopausal women in England. Int J Epidemiology 1999; 28: 241-6. 12. Frost HM. Vital biomechanics: proposed general concepts for skeletal adaptations to mechanical usage (Editorial). Calcif Tissue Int 1988; 42: 145-56. 13. Ebrahim S, Thompson PW, Baskaran V, Evans K. Randomized placebo-controlled trial of brisk walking in the prevention of postmenopausal osteoporosis. Age Ageing 1997; 26: 253-60. 14. Law M. Preventing osteoporotic fractures. In: Arden NK, Spector TD eds Osteoporosis Illustrated, Current Medical Literature, Merck Sharp & Dohme 88-98. 15. Bouxsein ML, Marcus R. Overview of exercise and bone mass. In: Lane NE ed, Rheumatic Disease Clinics of North America, W. B. Saunders Company, Philadelphia, 1994; 20: 787-802.

94 POSTMENOPOZAL OSTEOPOROZDA EGZERSÜZ VE KALSÜYUM TEDAVÜSÜNÜN ETKÜNLÜÚÜ 16. Geusens P, Dequeker J. Influence of exercise on bone mineral content and density. Physiotherapy: Controlled trials and facts. In: Schlaphach P, Gerber NJ eds Rheumatology. Basel, Karger, 1991; 14: 61-70. 17. Layne JE, Nelson ME. The effects of progressive resistance training on bone density: a review. Med Sci Sports Exer, 1999; 31: 25-30. 18. Nguyen TV, Center JR, Eisman JA. Osteoporosis in elderly men and women: effects of dietary calcium, physical activity and bone mass index. J Bone Miner Res, 2000; 15: 322-31. 19. Uusi Rasi K, SievŠnen H, Vuori I et al. Associations of physical activity and calcium intake with bone mass and size in healthy women at different ages. J Bone Miner Res, 1998; 13: 133-42. 20. Kerschan Shindi K, Uher E, Kainberger F et al. Long-term home exercise program: effect in women at high risk of fracture. Arch Phys Med Rehabil, 2000; 81: 319-23. 21. Rutherford OM. Is there a role for exercise in the prevention of osteoporotic fractures? Br J Sports Med, 1999; 33: 378-86.