DİYARBAKIR EKOLOJİK KOŞULLARINDA BAZI KIŞLIK KIRMIZI MERCİMEK

DİYARBAKIR EKOLOJİK KOŞULLARINDA BAZI KIŞLIK KIRMIZI MERCİMEK (Lens culinaris Medic.) ÇEŞİTLERİNDE FARKLI EKİM SIKLIKLARININ VERİM VE VERİM İLE İLGİLİ ÖZELLİKLERE ETKİSİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA* An Investigation On The Effects Of Different Sowing Densities On TheYield And Parameters Related To Yield At The Some Winter Lentil ( Lens culinaris Medic.) Varieties Under The Diyarbakir s Ecological Conditions Mahmut TANTEKİN Tarla Bitkileri Anabilim Dalı A.Emin ANLARSAL Tarla Bitkileri Anabilim Dalı ÖZET Bu çalışmada, Diyarbakır ekolojik koşullarında, dört kışlık kırmızı mercimek çeşidinde (Fırat-87, Şakar, Altıntoprak ve Çağıl) beş ekim sıklığının (150, 200, 250, 300 ve 350 bitki/m²) verim ve verim ile ilgili özelliklere etkisi araştırılmıştır. Deneme 2006-2007 yılı yetiştirme döneminde bölünmüş parseller deneme desenine göre üç tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Araştırma sonuçlarına göre, ilk bakla yüksekliği, metrekaredeki bitki sayısı, bitkide bakla sayısı, bitkide tane ağırlığı, 1000 tane ağırlığı, biyolojik verim ve tane verimi ekim sıklıklarından istatistiki olarak önemli düzeyde etkilenmiştir. Öte yandan bitki boyu, ana dal sayısı, bitkide tane sayısı ve hasat indeksinin ekim sıklıklarından istatistiki olarak önemli düzeyde etkilenmediği saptanmıştır. En yüksek tane verimleri, Altıntoprak çeşidinde 180.0 kg/da ile 300 bitki/m² ekim sıklığında, Çağıl çeşidinde 154.0 kg/da ile 350 bitki/m² ekim sıklığında, Şakar çeşidinde 145.0 kg/da ile 350 bitki/m² ekim sıklığında ve Fırat-87 çeşidinde 143.0 kg/da ile 350 bitki/m² ekim sıklığında belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Mercimek, Çeşit, Ekim Sıklığı, Verim ABSTRACT This study aimed to investigate the effects of five sowing densities (150, 200, 250, 300 and 350 plant/m²) at the four winter lentil varieties (Fırat-87, Şakar, Altıntoprak and Çağıl) on yield and parameters related to yield under the Diyarbakır ecological conditions in the 2006-2007 growing season. The experiment was arranged in split plots design with three replications. Different sowing densities for first pod height, number of plants diameter, number of pods per plant, seed yield per plant, 1000 seed weight, biological yield and grain yield were statistically significant, but for number of primary branch per, number of seeds per plant and harvest index were not significant. When plant densities increased, first pod height, biological yield and grain yield increased, but number of pods per plant, seed yield per plant and 1000 seed weight decreased 1. *Yüksek Lisans Tezi MSc Thesis 27

The highest yields were obtained from 300 plant/m² for cv. Altıntoprak, 350 plant/m² for cv. Çağıl, 350 plant/ m² for cv. Şakar and 350 plant/ m² for cv. Fırat-87 with 180.0 kg/da, 154.0 kg/da, 145.0 kg/da, 143.0 kg/da respectively. Key Words : Lentil, Variety, Sowing Density,Yield Giriş Besin kaynaklarının, özellikle enerji, protein, vitamin ve mineral yönünden zengin olan besinlerin, üretim ve tüketiminin arttırılmasına yönelik çalışmalar, açlık ve beslenme sorununun çözümünde belirleyici bir rol oynamaktadır. Bu yönden bakıldığında besin unsurları yönünden zengin olan yemeklik tane baklagillere daha fazla önem verilmesi tartışılmaz bir gerçektir. Hayvansal ürünlerin maliyet ve satış fiyatlarının yüksekliğinin yanında çabuk bozulmaları nedeniyle saklama güçlüğünün olması, gelişmekte olan ülkeleri daha ucuza elde edilen ve uzun süre saklanabilen bitkisel protein üretimine yöneltmektedir (Erkal, 1981). Mercimek, ağırlıklı olarak insan beslenmesinde kullanılmak üzere, yüksek oranda protein, karbonhidrat, vitamin ve mineral madde içeren taneleri için yetiştirilir. Mercimek tanesi çeşide, çevre koşullarına ve yetiştirme tekniklerine bağlı olarak değişmekle birlikte ortalama % 23-31 protein içermektedir (Eser, 1978). Yapılan araştırmalardan elde edilen sonuçlara göre mercimeğin; su tüketiminin az olması, azot bağlaması ve yemeklik tane baklagiller içinde düşük sıcaklıklara ve kurağa dayanıklılığı bakımından birinci sırada yer alması nedeniyle, tahıllarla ekim nöbetine girmeye ve nadas alanlarını doldurmaya elverişli bir bitki olduğu saptanmıştır. Türkiye de 2006 yılında kırmızı mercimek ekiliş alanı 3.787.075 da ve üretimi 580.298 ton, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde 3.679.374 da ve üretimi 570.551 ton, Diyarbakır da 959.050 da ve üretimi 148.329 tondur (TÜİK, 2007). Ekim sıklığı, yetiştirme tekniğinin önemli konularından biridir. Ekolojik koşullar, ekim zamanı, çeşit, tane iriliği ekim sıklığını etkileyen faktörlerdir. Fazla tohum kullanımı hem maliyeti arttırır hem de bakım işlerinin etkin yapılamamasına yol açarak, verim kaybına neden olur. Bundan dolayı farklı mercimek çeşitlerine ait ekim sıklıklarını saptamak, önemli bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu araştırmada, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yaygın olarak yetiştirilen bir çeşitle yine aynı yöre için önerilen yeni üç mercimek çeşidinde, farklı ekim sıklıklarının verim ve verim ile ilgili özelliklere etkisini belirlemek amaçlanmıştır. Materyal ve Metot Materyal Bu araştırma, Diyarbakır Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi deneme alanlarında 2006-2007 yetiştirme sezonunda bir yıl süre ile yürütülmüştür. Bu çalışmada kırmızı mercimek çeşitlerinden; Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından 1987 yılında tescil ettirilen Fırat-87, 2006 yılında tescil ettirilen Çağıl ve Altıntoprak, Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi tarafından 2005 yılında tescil ettirilen Şakar çeşitleri kullanılmıştır. 28

Araştırmanın yürütüldüğü yılda özellikle Aralık ve Ocak aylarında; ortalama sıcaklık değerlerinin (0.7ºC ve -5.4ºC) uzun yıllar ortalama sıcaklık değerlerinden (4.2ºC ve 1.8ºC) daha düşük, kar örtülü gün sayısının (6 ve 29 gün) uzun yıllar ortalama değerlerinden (2.2 ve 4.7 gün) daha yüksek olduğu gözlenmiştir. Donlu geçen gün sayısının Aralık (30 gün), Ocak (30 gün) ve Şubat (20 gün) aylarında uzun yıllar ortalama değerlerinden (15.4, 20.3 ve 15.6 gün) daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Oransal nem değerleri ile toplam yağış miktarı ise, uzun yıllar ortalamasına göre yüksek olmuştur (Anonim 2007). Deneme alanının toprağı tınlı olup, hafif alkali karakterdedir (Anonim 2006). Metot Deneme, bölünmüş parseller deneme desenine göre üç tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Denemede dört kırmızı mercimek çeşidi (Fırat-87, Çağıl, Altıntoprak, Şakar) ve beş ekim sıklığı (150, 200, 250, 300, 350 bitki/m²) kullanılmıştır. Ekimde parsel alanı; 5 m uzunluğunda olan 6 sıradan oluşmuştur. Ekimler 20 cm sıra aralığı ile yapılmıştır. Her parsel büyüklüğü 5 x 6 x 0.2 =6 m² olarak düzenlenmiştir. Hasatta parselin yanlarından 50 er cm, alt ve üst kısmından birer sıra kenar tesiri olarak atılmıştır. Böylece hasatta parsel alanı, 4 sıra x 4 m x 0.2 m = 3.2 m² olmuştur. Denemede 3 kg/da saf N, 6 kg/da saf P2O5 gelecek şekilde (18:46 DAP) gübre uygulanmıştır (Anonim, 1991). Ekim, 25 Kasım 2006 tarihinde elle yapılmıştır. Değerlendirmeler MSTATC istatistik paket programı kullanılarak bölünmüş parseller deneme desenine göre yapılmıştır. Etkili farklılıkları görmek için F testi kullanılmıştır. değerler arasındaki karşılaştırmalar Duncan (% 5) testine göre yapılmıştır. Araştırma Bulguları ve Tartışma Metrekaredeki bitki sayısı bakımından; ekim sıklığı istatistiki olarak % 1 seviyesinde önemli, çeşit ve çeşit x ekim sıklığı interaksiyonu istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. Çizelge 1 de görüldüğü gibi bitki sayısı değerleri çeşitlerde, 153.0 adet/m² (Şakar) ile 190.8 adet/m² (Çağıl) arasında, farklı ekim sıklıklarında ise 101.7 adet/m² (150 bitki/m²) ile 254.2 adet/m² (350 bitki/m² ) arasında değişmiştir. Bitkinin çimlenme ve çıkış dönemlerindeki düşük sıcaklıklar ve uzun süren don, çimlenme ve çıkış zamanının gecikmesine, toprak altındaki bazı tohumların çimlenmemesine veya çimlendikten sonra çıkış yapmamasına neden olmuştur. Uniform olmayan fide oluşumları ancak Şubat ayı sonunda tamamlanmıştır. Tanyolaç (1992), çimlenme ve çıkış dönemlerindeki sıcaklık ve toprak neminin tohumun çimlenmesini ve çıkış yapmasını etkilediğini bildirmiştir. Mercimek düşük ve değişen sıcaklıklara dayanıklılık bakımından yemeklik tane baklagiller içinde ilk sırayı alır. Fide dönemi aşırı soğuklara dayanıklıdır. Fakat soğuk uzun süreli ve tekrarlamalı olursa veya kurutucu rüzgarlarla birlikte olursa bitkileri öldürebilir (Steponkus, 1978) Bitki boyu bakımından; çeşit, ekim sıklığı ve çeşit x ekim sıklığı interaksiyonu istatistiki olarak önemli bulunmamıştır. Çizelge 1 de görüldüğü gibi 29

bitki boyu değerleri çeşitlerde, 24.9 cm (Şakar) ile 30.6 cm (Fırat-87) arasında, farklı ekim sıklıklarında ise 27.2 cm (200 bitki/m² ) ile 30.1 (350 bitki/m² ) cm arasında değişmiştir. Bu araştırmada ekim sıklıklarından elde edilen bitki boyu değerleri, Humeid (1982) in bildirdiği 28.58-30.26 cm arasında değişen değerlere benzer, Karadavut ve ark. (2001) nın bildirdiği 48.3-59.05 cm arasında değişen değerlerden daha düşük bulunmuştur. Çizelge 1. Mercimek inin Farklı nda Metrekaredeki Bitki Sayısı ve Bitki Boyuna İlşkin lar ve Oluşan Gruplar* Altıntoprak 96.0 141.7 180.3 210.0 268.3 179.3 Çağıl 92.7 148.3 147.7 150.0 226.3 153.0 Bitki Sayısı (bitki/m²) Fırat-87 102.0 147.7 179.3 216.0 242.7 177.5 Şakar 116.0 157.7 167.7 233.3 279.3 190.8 101.7 148.9 168.8 202.3 254.2 175.2 D C C B A Altıntoprak 25.8 26.8 28.3 26.3 27.9 27.0 Çağıl 27.8 26.3 31.1 27.9 33.8 29.4 Bitki Boyu (cm) Fırat-87 29.6 28.6 29.6 31.4 33.7 30.6 Şakar 25.9 26.9 22.6 24.2 25.0 24.9 27.3 27.2 27.9 27.5 30.1 28.0 *Aynı harfle gösterilen ortalamalar Duncan testine göre (0.05) istatistiki olarak farksızdır. İlk bakla yüksekliği bakımından; ekim sıklığı istatistiki olarak % 1 seviyesinde önemli, çeşit ve çeşit x ekim sıklığı interaksiyonu istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. Çizelge 2 de görüldüğü gibi ilk bakla yüksekliği değerleri çeşitlerde, 10.2 cm (Altıntoprak) ile 12.8 cm (Fırat-87 ) arasında, farklı ekim sıklıklarında ise, 10.3 cm (150 bitki/m²) ile 12.8 cm (350 bitki/m²) arasında değişmiştir. Bu çalışmada, ekim sıklığı arttıkça ilk bakla yüksekliğinin arttığı saptanmıştır. Bitkide ana dal sayısı bakımından; çeşit, ekim sıklığı ve çeşit x ekim sıklığı interaksiyonu istatistiki olarak önemli bulunmamıştır. Çizelge 2 de görüldüğü gibi bitkide ana dal sayısı değerleri çeşitlerde, 2.02 adet (Şakar) ile 2.11 adet 30

(Altıntoprak) arasında, farklı ekim sıklıklarında ise, 2.03 adet (200 bitki/m²) ile 2.10 adet (350 bitki/m²) arasında değişmiştir. Çizelge 2. Mercimek inin Farklı nda İlk Bakla Yüksekliği ve Bitkide Ana Dal Sayısına İlşkin lar ve Oluşan Gruplar* Altıntoprak 9.42 9.69 10.2 10.7 11.2 10.2 İlk Bakla Yüksekliği (cm) Çağıl 10.2 10.2 11.9 11.8 14.5 11.7 Fırat-87 12.0 12.3 13.2 12.8 13.8 12.8 Şakar 9.47 11.8 8.78 10.3 11.7 10.4 10.3 11.0 11.0 11.4 12.8 11.3 B B B B A Altıntoprak 2.10 2.03 2.17 2.10 2.13 2.11 Ana Dal Sayısı (adet/bitki) Çağıl 2.07 2.00 2.07 2.10 2.13 2.07 Fırat-87 2.03 2.07 2.13 2.03 2.07 2.07 Şakar 2.03 2.03 2.00 2.00 2.07 2.02 2.06 2.03 2.09 2.06 2.10 2.07 *Aynı harfle gösterilen ortalamalar Duncan testine göre (0.05) istatistiki olarak farksızdır. Bitkide bakla sayısı bakımından; ekim sıklığı istatistiki olarak % 5 seviyesinde önemli, çeşit ve çeşit x ekim sıklığı interaksiyonu istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. Çizelge 3 te görüldüğü gibi bitkide bakla sayısı değerleri çeşitlerde, 22.8 adet (Şakar) ile 29.0 adet (Altıntoprak) arasında, farklı ekim sıklıklarında ise, 24.4 adet (350 bitki/m²) ile 31.6 adet (150 bitki/m²) arasında değişmiştir. Bitkide tane sayısı bakımından; çeşit, ekim sıklığı ve çeşit x ekim sıklığı interaksiyonu istatistiki olarak önemli bulunmamıştır. Çizelge 3 te görüldüğü gibi bitkide tane sayısı değerleri çeşitlerde, 31.0 adet (Şakar) ile 39.2 adet (Altıntoprak) arasında, farklı ekim sıklıklarında ise, 31.7 adet (350 bitki/m²) ile 39.4 adet (150 bitki/m²) arasında değişmiştir. 31

Çizelge 3. Mercimek inin Farklı nda Bitkide Bakla Sayısı ve Bitkide Tane Sayısına İlşkin lar ve Oluşan Gruplar* Altıntoprak 30.8 31.5 30.3 27.3 25.1 29.0 Çağıl 33.3 22.3 30.3 23.2 23.9 26.6 Bakla Sayısı (adet/bitki) Fırat-87 29.5 26.5 23.2 34.1 31.2 28.9 Şakar 32.8 27.9 16.9 19.1 17.3 22.8 31.6 27.1 25.2 25.9 24.4 A AB B B B 26.8 Altıntoprak 40.7 42.0 40.2 38.2 35.0 39.2 Çağıl 41.7 31.7 40.8 31.9 31.9 35.6 Tane Sayısı (adet/bitki) Fırat-87 33.1 30.3 26.8 41.7 37.0 33.8 Şakar 42.0 40.9 23.4 26.1 22.7 31.0 39.4 36.3 32.8 34.5 31.7 34.9 *Aynı harfle gösterilen ortalamalar Duncan testine göre (0.05) istatistiki olarak farksızdır. Bitkide tane ağırlığı bakımından; ekim sıklığı istatistiki olarak % 5 seviyesinde önemli, çeşit ve çeşit x ekim sıklığı interaksiyonu istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. Çizelge 4 te görüldüğü gibi bitkide tane ağırlığı değerleri çeşitlerde, 1.03 g (Fırat-87) ile 1.28 g (Altıntoprak) arasında, farklı ekim sıklıklarında ise, 0.96 g (350 bitki/m²) ile 1.36 g (150 bitki/m²) arasında değişmiştir. Bu çalışmada, ekim sıklığı arttıkça bitkide tane ağırlığının azaldığı saptanmıştır. 1000 tane ağırlığı bakımından; çeşit ve ekim sıklığı istatistiki olarak % 1 seviyesinde önemli, çeşit x ekim sıklığı interaksiyonu istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. Çizelge 4 te görüldüğü gibi 1000 tane ağırlığı değerleri çeşitlerde, 32.97 g (Altıntoprak) ile 39.22 g (Şakar) arasında, farklı ekim sıklıklarında ise, 34.17 g (350 bitki/m²) ile 36.56 g (150 bitki/m²) arasında değişmiştir. Bu çalışmada, ekim sıklığı arttıkça 1000 tane ağırlığının düştüğü saptanmıştır. 32

Çizelge 4. Mercimek inin Farklı nda Bitkide Tane Ağırlığı ve 1000 Tane Ağırlığına İlşkin lar ve Oluşan Gruplar* Altıntoprak 1.29 1.41 1.32 1.24 1.13 1.28 Çağıl 1.36 1.09 1.38 1.08 0.71 1.12 Tane Ağırlığı (g/bitki) Fırat-87 1.12 1.00 0.86 1.00 1.17 1.03 Şakar 1.68 1.55 0.93 0.96 0.85 1.20 1.36 1.26 1.12 1.07 0.96 1.15 A AB A-C BC C Altıntoprak 34.75 33.92 32.58 31.50 32.08 32.97 C Çağıl 34.42 34.33 34.08 34.42 33.75 34.20 1000 Tane BC Ağırlığı Fırat-87 35.92 36.75 35.00 34.17 33.00 34.97 (g) B Şakar 41.17 39.33 40.42 37.33 37.83 39.22 A 36.56 36.08 35.52 34.35 34.17 35.34 A A AB B B *Aynı harfle gösterilen ortalamalar Duncan testine göre (0.05) istatistiki olarak farksızdır. Biyolojik verim bakımından; ekim sıklığı ve çeşit x ekim sıklığı interaksiyonu istatistiki olarak % 1 seviyesinde önemli, çeşitler ise istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. Çizelge 5 te görüldüğü gibi biyolojik verim değerleri çeşitlerde, 225.7 kg/da (Şakar) ile 289.5 kg/da (Altıntoprak) arasında, farklı ekim sıklıklarında ise, 223.7 kg/da (150 bitki/m²) ile 298.1 kg/da (350 bitki/m²) arasında değişmiştir. Bitkinin çimlenme ve çıkış dönemlerindeki olumsuz iklim koşulları, ekilen tohum sayısı kadar bitkinin çıkış yapmamasına yol açtığından, biyolojik verim değerleri düşük çıkmıştır. Bu çalışmada, ekim sıklığı arttıkça biyolojik verimin arttığı saptanmıştır. Çeşit x ekim sıklığı interaksiyonuna ait biyolojik verim değerleri, 173.0 kg/da (Şakar-250 bitki/m²) ile 358.1 kg/da (Altıntoprak-300 bitki/ m²) arasında değişmiştir. Tane verimi bakımından; ekim sıklığı ve çeşit x ekim sıklığı interaksiyonu istatistiki olarak % 1 seviyesinde önemli, çeşitler ise istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. Çizelge 5 te görüldüğü gibi tane verimi değerleri çeşitlerde, 127.5 kg/da (Şakar) ile 144.8 kg/da (Altıntoprak) arasında, farklı ekim sıklıklarında ise, 115.9 kg/da (150 bitki/m²) ile 150.6 kg/da (350 bitki/m²) arasında değişmiştir. Çimlenme ve çıkış dönemlerindeki olumsuz iklim koşulları, bitkinin Şubat ayı sonunda çıkış yapmasına neden olmuştur. Buna bağlı olarak, bitki sıklıklarının 33

azalmasının yanında vejetasyon süresinin de kısalması sonucunda tane verimlerinde düşüş ortaya çıkmıştır. Varshney (1992) ekimde bir aylık gecikmenin verimde azalmaya neden olduğunu saptamıştır. Bu çalışmada, ekim sıklığı arttıkça tane veriminin arttığı saptanmıştır. Çeşit x ekim sıklığı interaksiyonuna ait tane verimi değerleri, 89.2 kg/da (Altıntoprak-150 bitki/m²) ile 180.0 kg/da (Altıntoprak- 300 bitki/m²) arasında değişmiştir. Özdemir (2002), Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde yapılan çalışmalarda küçük taneli mercimekler için en iyi ekim sıklığının 300 bitki/m² olduğunu bildirmekte ve bu ekim sıklığını sağlamak için 15-20 cm sıra aralığı önermektedir. Çizelge 5. Mercimek inin Farklı nda Biyolojik Verim ve Tane Verimine İlşkin lar ve Oluşan Gruplar* Altıntoprak 180.9 272.0 312.3 358.1 324.4 289.5 fg a-e a-d a a-c Çağıl 220.0 202.6 262.3 244.8 333.2 252.6 e-g e-g b-g b-g ab Biyolojik Verim Fırat-87 257.3 279.4 265.5 259.9 279.7 268.4 b-g a-e b-f b-g a-e (kg/da) Şakar 236.6 223.9 173.0 240.1 255.2 225.7 c-g d-g g c-g b-g 223.7 244.5 253.3 275.7 298.1 259.1 C BC BC AB A Altıntoprak 89.2 138.5 155.8 180.0 160.5 144.8 f b-d a-c a ab Çağıl 115.8 109.5 136.2 133.7 153.0 129.8 c-f d-f b-d b-d a-c Tane Verimi Fırat-87 120.7 130.8 128.1 130.1 143.0 130.6 b-f b-e b-f b-f a-d (kg/da) Şakar 137.9 128.6 91.6 134.5 145.0 127.5 b-d b-f ef b-d a-d 115.9 126.9 127.9 144.6 150.6 133.2 B B B A A *Aynı harfle gösterilen ortalamalar Duncan testine göre (0.05) istatistiki olarak farksızdır. Hasat indeksi bakımından; çeşit, ekim sıklığı ve çeşit x ekim sıklığı interaksiyonu istatistiki olarak önemli bulunmamıştır. Çizelge 6 da görüldüğü gibi hasat indeksi değerleri çeşitlerde, % 49.7 (Fırat-87) ile % 56.7 (Şakar) arasında, farklı ekim sıklıklarında ise, % 51.2 (350 bitki/m²) ile % 53.7 (200 bitki/m²) arasında değişmiştir. 34

Çizelge 6. Mercimek inin Farklı nda Hasat İndeksine İlşkin lar ve Oluşan Gruplar* Altıntoprak 51.5 52.5 50.0 51.9 49.8 51.1 Hasat İndeksi (%) Çağıl 52.9 55.1 53.3 55.4 47.0 52.8 Fırat-87 48.6 49.5 48.9 50.2 51.3 49.7 Şakar 58.5 57.5 54.6 56.1 56.7 56.7 52.9 53.7 51.7 53.4 51.2 52.6 Sonuç ve Öneriler Bu araştırma, Diyarbakır ekolojik koşullarına uygun mercimek çeşitlerinde ekim sıklıklarının verim ve verim ile ilgili özelliklere etkisini belirlemek amacıyla yürütülmüştür. Araştırmada uygulanan ekim sıklıklarında saptanan bitki sayısı 101.7-254.2 adet/m², bitki boyu 27.2-30.1 cm, ilk bakla yüksekliği 10.3-12.8 cm, ana dal sayısı 2.03-2.10 adet/bitki, bitkide bakla sayısı 24.4-31.6 adet/bitki, bitkide tane sayısı 31.7-39.4 adet/bitki, bitkide tane ağırlığı 0.96-1.36 g, 1000 tane ağırlığı 34.17-36.56 g, biyolojik verim 223.7-298.1 kg/da, tane verimi 115.9-150.6 kg/da ve hasat indeksi % 51.2-53.7 arasında değişmiştir. Araştırmada kullanılan çeşitlerde saptanan bitki sayısı 153.0-190.8 adet/ m², bitki boyu 24.9-30.6 cm, ilk bakla yüksekliği 10.2-12.8 cm, ana dal sayısı 2.02-2.11 adet/bitki, bitkide bakla sayısı 22.8-29.0 adet/bitki, bitkide tane sayısı 31.0-39.2 adet/bitki, bitkide tane ağırlığı 1.03-1.28 g, 1000 tane ağırlığı 32.97-39.22 g, biyolojik verim 225.7-289.5 kg/da, tane verimi 127.5-144.8 kg/da ve hasat indeksi % 49.7-56.7 arasında değişmiştir. En yüksek ve en düşük tane verimleri Altıntoprak çeşidinde sırasıyla 180.0 kg/da ile 300 bitki/m² ekim sıklığında ve 89.2 kg/da ile 150 bitki/m² ekim sıklığında saptanmıştır. Metrekaredeki bitki sayısı, ilk bakla yüksekliği, bitkide bakla sayısı, bitkide tane ağırlığı, 1000 tane ağırlığı, biyolojik verim ve tane verimi ekim sıklıklarından istatistiki olarak önemli düzeyde etkilenmiştir. Ekim sıklığı arttıkça, metrekaredeki bitki sayısı, ilk bakla yüksekliği, biyolojik verim ve tane veriminin artış gösterdiği, buna karşın bitkide bakla sayısı, bitkide tane ağırlığı ve 1000 tane ağırlığının azaldığı belirlenmiştir. Bitki boyu, ana dal sayısı, bitkide tane sayısı ve hasat indeksi ekim sıklıklarından istatistiki olarak önemli düzeyde etkilenmemiştir. 35

Bu araştırmanın yürütüldüğü koşullarda sıraya ekimde, Altıntoprak çeşidi için 300 bitki/m² ekim sıklığında (ort. 10 kg/da), Çağıl çeşidi için 350 bitki/m² ekim sıklığında (ort. 12 kg/da), Fırat-87 çeşidi için 350 bitki/m² ekim sıklığında (ort. 12.5 kg/da) ve Şakar çeşidi için 350 bitki/m² ekim sıklığında (ort. 14 kg/da) en yüksek verimler saptanmıştır. Bu araştırma sonuçlarına göre, geç ve yetersiz çıkışlara neden olan olumsuz iklim koşulları dikkate alındığında, tohumluk miktarının arttırılmasının mercimekte verim artışı sağlayacağı söylenebilir. Ancak bu çalışmada kullanılan çeşitlerin ve uygulanan ekim sıklıklarının farklı iklim koşullarından nasıl etkilendiklerini tam olarak ortaya koymak için bu tür araştırmaların ileriki yıllarda da sürdürülmesi faydalı olacaktır. Kaynaklar ANONİM, 1991. Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü Gelişme Raporları. Diyarbakır. ANONİM, 2006. Toprak Analiz Sonuçları. Tarım İl Müdürlüğü, Diyarbakır ANONİM, 2007. Meteoroloji Bölge Müdürlüğü İklim Verileri, Diyarbakır. ERKAL, S., 1981. Mercimek Üretiminin Yoğun Olduğu Gaziantep-Urfa İllerinde İşletme Düzeyinde Üretim Maliyetleri ve Üretim Tekniğinin Ekonomik Yönden Değerlendirilmesi İle Pazarlanması Üzerine Araştırma. Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü, Araştırma No: 5, 59 s. Yalova. ESER, D., 1978. Yemeklik Dane Baklagiller Ders Notu. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, sf.98. Ankara. HUMEİD, B. O., 1982. Effect of Planting Date and Seeding Rate on Growth and Development of Two Lentil Cultivars. Master of Science with a Major Plant Production Faculty of Agriculture University of Jordan, 1982. 141 pp. KARADAVUT, U., ERDOĞAN, C., ÖZDEMİR, S., ŞENER, O., 2001. Ekim Sıklığının Mercimekte (Lens culinaris Medic.) Verim ve Verim Kriterlerine Etkisi. Türkiye IV. Tarla Bitkileri Kongresi, Cilt I:385-390, Tekirdağ. ÖZDEMİR, S., 2002. Yemeklik Tane Baklagiller, Mercimek. Hasat Yay. pp.71-87 STEPONKUS, P.L., 1978. Cold Hardiness and Freezing of Agronomic Crops. Advances in Agronomy. 30, 51-98 TANYOLAÇ, B., 1992. Mercimekte Farklı Sıra Arası Mesafeler ve Bitki Sıklıklarının Büyüme, Verim, Verim Komponentleri ve Bitki Ölümleri Üzerine Etkileri. Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi 51 s., İzmir (yayınlanmamış). TÜİK, 2007. Bitkisel Üretim İstatistikleri. 12.11.2007. www.tuik.gov.tr/ PreIstatistikTablo.do?istab_id=56 VARSHNEY, J.G., 1992. Effect of Sowing Dates and Row Spacing on the Yield of Lentil Varieties. Lens Newsletter 1992; 19 (1), 20-21. 36