KONFERANS DEĞERLENDİRMESİ SERİSİ: 5 Delhi Policy Group Barış ve Çatışma Programı, Afganistan da Barış ve İstikrar: Komşularının Katkısı Bölgesel Konferansı Delhi Policy Group Regional Conference on Peace & Stabilization in Afghanistan: What Can Neighbors Contribute? 19-22 Temmuz 2012 Delhi - Jaipur / Hindistan 19-22 July 2012 Delhi - Jaipur / India Tuğba Evrim MADEN 2014 yılına yaklaşırken Afganistan ın geçiş sürecinde uluslararası güçler ve paydaşlar biraraya gelmeye başlamıştır. Son bir yıl içerisinde ise üç önemli değişim meydana gelmiştir. Öncelikle, geçmiş dönemlere kıyasla Afganistan liderliğinde barış ve istikrar sürecinin öneminin farkına varılmıştır ve bu süreç önemli uluslararası aktörler tarafından da desteklenmiştir. İkinci olarak, Bonn, Şikago ve Tokyo konferanslarında, söz konusu bu aktörler Afganistan ın 2015-2025 yıllarını kapsayan 10 yıllık dönüşüm sürecini, 2014 sonrası da Afganistan ı desteklemeye devam edeceklerini taahhüt etmişlerdir. Üçüncü olarak, daha önceki dönemlere kıyasla uluslararası toplum bir yol haritası ve bir zaman çizelgesi çerçevesinde yakın bir koordinasyon içinde harekete geçmişlerdir ve bu süreçte öncelikli eylem planı gerçekleştirilecek üç akım ortaya çıkmıştır. ABD liderliğinde yürütülen güvenlik ve ticareti kapsayan stratejik akım, Türkiye liderliğinde bölgesel ve Japonya liderliğinde yardım (ikincil yatırımcı olarak Hindistan) içeren akımlardır. En az koordinasyonun yapıldığı barış ve istikrar sürecinin kilit noktası olan güvenlik ve ticaret konusu, 1990 ların başında Genova anlaşmalarından bugüne çözülememiş durumdadır. Bu durumun nedeni, Afganistan ve özellikle Pakistan olmak üzere diğer komşu ülkeler ile arasında var olan karmaşık ilişkidir. Bonn, Şikago, Kabil ve Tokyo konferansları öncesi 2 Kasım 2011 tarihinde düzenlenen İstanbul Konferansı bu süreçte önemli bir yer tutmaktadır. Bu konferans, 2002 tarihli Kabil Deklarasyonu taahhütlerini onaylayan ve bölgesel güvenlik ve işbirliğini teşvik etmiştir. Konferans sonrası kabul edilen ortak ilke ve taahhütler sırasıyla; BM nin uluslararası ilişkilerdeki merkezi rolünün tanınması, eşit ve bölünmez güvenlik, devletlerin toprak bütünlüğüne saygı gösterilmesi, diğer devletlerin içişlerine müdahale edilmemesi, Afganistan da barışın ve istikrarın desteklenmesi, Afganistan ın egemenliğine, birliğine ve toprak bütünlüğüne saygı gösterilmesi, eko- 84
nomisi yeniden inşa edilen Afgan hükümeti ve halkına sağlanan desteğin sürdürülmesi, terörizm ile mücadele edilmesi, terörizme her türlü sığınak, mali ve teknik desteğin ortadan kaldırılması, terörizm ile mücadelede bölge ve tüm ülkelerin çabasıyla başarılı olunabileceği, Afgan mültecilerinin geri dönmesi, Afgan uzlaşı sürecine destek verilmesi, güç kullanımı ve güç kullanımı tehdidinde bulunmakta kaçınılması, uyuşturucu üretiminin, ticaretinin ve kaçakçılığının ortadan kaldırılması, kolluk kuvvetleri arasındaki işbirliğinin desteklenmesi ve teşvik edilmesi, anlaşmazlıkların BM şartı ve uluslararası hukuk uyarınca barışçı yollarla çözülmesi, uluslararası hukuk çerçevesinde yükümlülüklerin yerine getirilmesidir 1. Ayrıca, bu konferansta Afganistan a, Güney Asya, Orta Asya, Avrasya ve Orta Doğu yu birbirine bağlayan Asya nın Kalbi kara köprüsü rolü tanınmıştır. Asya nın Kalbi tanımlaması tüm ülkeler tarafından benimsenmiş ve daha sonra gerçekleştirilen tüm toplantılarda da kullanılmıştır. Kabil sonrası 8 Temmuz 2012 tarihinde Tokyo da gerçekleştirilen konferansta Afganistan için tüm donörler bir araya getirilmiştir. Afganistan ve donörler arasında ilişkinin altını çizen bu konferans sonucunda 2015 yılına kadar 16 milyar doların sağlanması, Afgan hükümeti tarafından belirlenecek 22 Ulusal Öncelikli Program için gerekli yardımın yüzde 80 ininin sağlanması kararları da sonuç deklarasyonunda yerini almıştır. 2009 yılından itibaren bölgenin istikrarına katkıda bulunabilmek için işbirliği amaçlı Hindistan -Pakistan-Afganistan üçlü görüşmeleri yapan ve üç ülkeyle birlikte komşu ülkelerinde yer aldığı Afganistan da Barış ve İstikrar: Komşuları-
nın Katkısı başlıklı konferanslar serisi yapmaya başlayan Delhi Policy Group Barış ve Çatışma Programı, 19-22 Temmuz 2012 tarihleri arasında Delhi ve Jaipur da Afganistan da Barış ve İstikrar: Komşularının Katkısı başlıklı bölgesel bir konferans düzenlenmiştir. Delhi Policy Group, 1994 yılında Hindistan da bağımsız bir thinktank olarak kurulmuştur. Ülke çıkarları konusunda tarafsız ortak kararlar çıkarma çabasında olan kuruluş, güvenlik, barış ve çatışma konularında çalışmalar yapmaktadır. Özellikle son üç yıldır Afganistan ın yeniden yapılandırma süreci ile ilgili olarak toplantılar, çalıştaylar yapmakta ve raporlar yayımlamaktadır. Düzenlenen bu toplantıda İstanbul Konferansı, devamında Bonn Konferansı, 14 Haziran 2012 tarihinde Kabil de yapılan ve Güvenlik Artırıcı Önlemler paketinde ülkelerin aldığı liderlik ve diğer görevlerin belirlendiği Asya nın Kalbi toplantısı ve son olarak da diğer konferanslarda alınan kararlar 2015-2024 olarak tekrar onaylandığı ve gerekli finansmanın ana çerçevesinin çizildiği 8 Temmuz 2012 tarihinde Tokyo da düzenlenen değişimden dönüşüme Afganistan ana başlıklı konferans ve sonuç deklarasyonu çerçevesinde Afganistan ın geleceği, komşu ülkelerin ve Hindistan ın rolü tartışılmıştır. Açılış ve toplantının birinci günü Delhi de gerçekleştirilirken, altı oturumdan oluşan ve iki gün süren ve kapalı olarak gerçekleştirilen konferansın ikinci bölümü Jaipur da gerçekleştirilmiştir. İlk gün Delhi de Türkiye, ABD, Kırgızistan, Kazakistan ve Türkmenistan Büyükelçilerinin katılımıyla açılışının yapıldığı konferansta, İstanbul ve Kabil Konferanslarının Asya nın Kalbi ülkelerinin bölgesel barış ve istikrar sürecinde etkileri ele alınmıştır. Ayrıca, Birleşmiş Milletlerin süreç içerisinde rolünün bölgesel olarak değerlendirilirken, süreç, 2014 ve sonrasında güncel ekono- 86
mik ve destek girişimlerini içeren Delhi Yatırım Zirvesi, Tokyo Konferansı ve UNAMA (Geçiş Sürecinde Uluslararası Koordinasyon ve Destek) ile birlikte ele alınmıştır. Konferansın Jaipur da devam eden ikinci bölümü altı oturumdan oluşmuştur. Altı oturum sırasıyla; Barış ve İstikrar Sürecinde Yeni Gelişmeler, Kabil Bakanlar Toplantısında Kabul Edilen Güvenlik Artırıcı Önlemler (CBM- Confidence Building Measures) Ana hatları, Bölgesel Görüşler, 2014 ve Sonrası; Komşu Ülkelerin Güvenlik Konusunda Katkıları, 2014 ve Sonrası; Komşu Ülkelerin Barış Sürecinde Konusunda Katkıları ve 2014 ve Sonrası; Komşu Ülkelerin Güvenlik Konusunda Katkılarıdır. Konferans ve oturumlara Delhi Policy Group mütevelli heyeti üyesi ve Delhi Policy Group, Barış ve Çatışma Programı Başkanı Profesör Radha Kumar başkanlık yapmıştır. Bu toplantıda Afganistan ın komşu ülkelerini akademisyenler, düşünce kuruluşu uzmanlarından oluşan 19 kişi katılmıştır. Hindistan ın, Afganistan ın yeniden yapılanma sürecinde yer almak istediği ve Afganistan ile ilişkilerini güçlendirmek isteği açıkça ortadadır. Pakistan ile ilişkileri El-Kaide ve güvenlik konuları nedeniyle çok iyi olmayan Afganistan da Hindistan ile işbirliği sürecinde ilişkilerini kuvvetlendirmek istemektedir. Barış ve istikrar sürecinde yeni gelişmelerin tartışıldığı toplantıda Kasım 2011 de İstanbul da gerçekleştirilen, Afgan barış sürecine ihtiyaç duyulan dinamizm getiren, bölgesel aktörlerin büyük çoğunluğunun ana prensiplere ve güven arttırıcı önlemlere imza attığı Asya nın Kalbi konferansı temel konu olarak ele alınmıştır. İstanbul konferansından bir ay sonra Bonn da düzenlenen konferansa katılan 85 ülke ve 14 uluslararası ve bölgesel organizasyon 2014-2024 yıllarını kapsayan 10 yıllık geçiş sürecinde Afganistan a destek için güvence vermişlerdir. Bu doğrultuda toplantıda, geçiş sürecinin zorlukları ve 2014 yılına kadar istikrarı sağlayacak prensiplere bağlı kalarak hedeflere ulaşılması tartışılmıştır. Ayrıca, 14 Haziran 2012 tarihinde Kabil de Bakanlar düzeyinde gerçekleştirilen, Asya nın Kalbi toplantısında İstanbul Konferansında belirlenen Güvenlik artırıcı önlemler (CBM- Confidence Building Measures ) tartışılmıştır, özellikle Türkiye nin de dahil olduğu afet yönetimi, terörizm, narkotik, ticaret odası, ticari fırsatlar, bölgesel alt yapı ve eğitim başlıkları eksiklikleri dahil tüm yönleriyle ele alınmıştır. Bu konuda devam eden bölgesel ikili ve üçlü girişimler konusunda Afganistan ın sınır komşusu olan ülkelerin temsilcileri görüşlerini bildirmiştir. Kabil toplantısında, 2014 ve sonrasında sınır kontrolü ve kapasite geliştirmeye desteğini de içine alan güvenlik önlemleri için yapılmış işbirlikleri, terörle mücadele ve Afgan Güvenlik Güçlerini eğitim ve destek veren girişimler, beklentiler ve engeller çerçevesinde tartışılmıştır. 2014 ve sonrasında komşu ülkelerin katkısı, Afganistan ın tekrar yapılanma sürecinde önemli bir rol oynamaktadır. Özellikle İran ve Pakistan da bulunan mülteciler konusunda ne yapılması gerektiği ve BM nin rolünün güçlendirilmesi ve boyutları tartışılırken, ticaret, eğitim ve kültür alanında yapılması gereken katkılar da tartışılmıştır. 2014 ve sonrasında önemli katkısı olacağı düşünülen enerji koridorları, ulaşım, boru hatları ve dağıtım altyapısı gibi bölgesel ve birleştirici anlaşmalar için bir zaman çizelgesi oluşturulması, yatırımların düzenlemesi, güvenlik arttırıcı önlemler arasında yer alan eğitim için bölgesel işbirliği, kültürel bağlarında güvenlik arttırıcı önlemler paketinde yer alması ve medyanın rolü tartışılmıştır. Konferans sürecinde Asya nın Kalbi başlıklı Kabil de gerçekleştirilen konferansın sonuç deklarasyonunda ortaya konulan yeniden yapılanma sürecinde öncelikli Güvenlik Artırıcı Önlemler (CBM- Confidence Building Measures) anahatları ele alınmıştır. Yedi adet olarak belirlenen Güvenlik Artırıcı Önlemler; Afet Yönetimi, Terörizm ile mücadele, narkotik ile mücadele, ticaret odaları, ticari fırsatlar, bölgesel altyapı ve eğitimdir. Afet Yönetimi; Afganistan, Çin, Hindistan, İran, Kazakistan, Kırgızistan, Pakistan ve Türkiye bu uygulamada yer almaya karar vermişlerdir. Pakistan ve Kazakistan bu konuya liderlik yapmaya gönüllü olmuşlardır. Ayrıca, Danimarka, Avrupa 87
Birliği (AB), Fransa, Japonya, Norveç, Birleşik Krallık ve ABD nin de desteği söz konusudur. Terörizm ile mücadele güvenlik arttırıcı önlemler Türkiye, Birleşik Arap Emirlikleri ve Afganistan liderliğinde gerçekleşirken, ayrıca Azerbaycan, Çin, Hindistan, İran, Kırgızistan, Pakistan, Rusya ve Tacikistan sürecin hayata geçirilmesinde yer almıştır. Ayrıca, bu süreçte Fransa, Birleşik Krallık ve ABD nin de desteği söz konusudur. Narkotik, yasa dışı uyuşturucu kaçakçılığı ile mücadelede Rusya ve Azerbaycan lider olarak yer alırken, Afganistan, Çin, Hindistan, İran, Kazakistan, Kırgızistan, Pakistan, Tacikistan, ABD ve Türkiye bu süreçte yerini almıştır. Ayrıca, Kanada, Danimarka, AB, Fransa, Birleşik Krallık ta destekleriyle bu süreçte yerlerini alacaktır. Ticaret odalarını içeren eylemlerde Hindistan liderlik etmektedir. Bölgede ticaretin gelişmesi ülkelerin işbirliği gerçekleşeceği ve diğer işbirliği süreçlerini de olumlu yönde etkileyeceğini belirtilmiştir. Bu sürecin destekleyen diğer ülkeler Afganistan, Azerbaycan, Hindistan, İran, Kırgızistan, Pakistan, Rusya, Tacikistan, Türkiye ve Türkmenistan dır. Ayrıca, komşu olmayan veya bölge ülkesi olmayan ülkelerden Almanya, Birleşik Krallık ve ABD de bu süreci desteklemektedir. Ticari fırsatlar da bölgede gerçekleştirilebilecek projelerin ve kaynaklara yatırım yapılmasında, bölgenin her ülke tarafından kendi şirketlerine ve yatırımcılarına tanıtılması önemli bir adım olarak kabul edilmektedir. Bu süreçte Hindistan liderlik görevine talip olmuştur. Afganistan, Azerbaycan, İran, Kırgızistan, Pakistan, Rusya, Tacikistan, Türkiye ve Birleşik Arap Emirlikleri de süreçte yer alan diğer ülkelerdir. Bölge dışı ülkeler ise Avustralya, Kanada, AB ve ABD dir. Tarihi ticaret yolu İpek yolunun tekrar canlandırılması Afganistan ın yenide inşa sürecinde önemli bir role sahip olacağı düşünülürken, bölge ülkelerinin ilişkilerini de geliştireceği öngörülmektedir. Hindistan ve Türkiye, bu fikre sıcak bakarken, Pakistan ve Çin bu öneriyi desteklememektedir. Bölgesel altyapı öncelikli yedi tane olarak belirlenen Güvenlik Artırıcı Önlemlerden bir tanesidir. Lider ülke olarak Türkmenistan ve Azerbaycan yerini alırken, Afganistan, Hindistan, İran, Kazakistan, Kırgızistan, Pakistan, Rusya ve Türkiye süreçte katılımcı olarak yer almaktadır. Almanya ve ABD bölge dışı diğer destekçi ülkelerdir. Afganistan da ve bölge ülkeleri eğitim sistemlerinin ezberci yapısını eleştirirken, Afganistan yetişen yeni neslin ülkenin yeniden yapılanmasında önemli bir role sahip olacağını düşünmektedir. Bu sebeple, eğitim konusunun önemle üstünde durulmaktadır. İran ın liderliğinde devam eden süreç içerisinde diğer altı güvenlik artırıcı önlemler de olduğu gibi bölge ülkeleri Afganistan, Azerbaycan, Hindistan, İran, Kazakistan, Kırgızistan, Pakistan, Rusya, Türkiye ve Türkmenistan yer almaktadır. Bu süreçte yer alan bölge dışı ülkeler ABD ve Avustralya dır. Genel olarak bakıldığında İran, Pakistan, Türkiye ve ABD yedi adet olan önlemlerin hepsinde yer alırken, Çin sadece üç önlem paketi içinde yer almış, Rusya ve Tacikistan ise Afet Yönetimi başlıklı önlem paketi hariç hepsinde yer almıştır. Mülteciler konusu öncelikli ele alınacak önlemler paketinde yer almasa da bu konu Afganistan ın komşuları, Pakistan ve İran ı son 30 yıldır yakından ilgilendirmektedir ve bu konunun bundan sonra yapılacak Asya nın Kalbi konferans programlarında yerini alması mülteciler içinde bir önlem paketi oluşturulması gündeme gelmiştir. Bölgesel siyasi diyalog ve işbirliğinin tartışıldığı Delhi Grup tarafından organize edilen bu konferansta, Afganistan ın üç basamakta incelenmesi gerektiği dile getirilmiştir. Birinci basamak Afganistan ın kendi içinde sorunlarını çözmesi ve istikrarı sağlaması, ikinci basamak Afganistan da meydana gelecek iyileşmelerin bölgeye etkisi, üçüncü olarak da tüm uluslararası ortama etkisidir. Türkiye, Afganistan ın yeniden yapılanması, dönüşüm sürecinde tüm belgelerde de atıf yapıldığı gibi müdahale etmeksizin destek olacağını belirtmektedir. Afganistan ın özelikle terörizm ve narkotik gibi konularda bölgede işbirliği yapılabilmesi için bölge de katalizör işlevi gördüğü net bir şekil- 88
de ortaya konmuştur. Afgan halkının geçmişin izlerini yok etmek isterken, uluslararası toplum sayesinde özgür, demokratik ve plüralist bir toplum yaratma çabası içinde olduklarını belirtilmiştir. Ayrıca, tüm konferans sürecinde terörizm, barış ve istikrar hedeflerine ulaşmada çözülmesi gereken en önemli konu olduğu belirtilmiştir. Afganistan ve Pakistan ilişkilerinin tüm çabalara rağmen özellikle de Türkiye nin Ankara süreci başlığı altında 2007 yılının Nisan ayında başlattığı Afganistan-Pakistan ve Türkiye üçlü işbirliği süreci de dahil olmak üzere, söz konusu iki ülke güvenlik ve terör konularında güven sorunu yaşamaktadır. Üçlü Zirve başlığı altında 2007 yılında Türkiye liderliğinde başlayan bu süreç, Afganistan ve Pakistan arasında mevcut sorunları, güven tesisi, askeri ve istihbarat birimlerini kapsayan güvenlik işbirliği, ekonomik işbirliği, eğitim işbirliğini kapsamaktadır. Üçlü Zirve kapsamında ilk toplantı 30 Nisan 2007 tarihinde Ankara da gerçekleştirilmiştir. İkinci toplantı, Pakistan da 18 Şubat 2008 tarihinde, üçüncü zirve 1 Nisan 2009 tarihinde, Ankara da, NATO nun Strazburg-Kehl Zirvesi öncesinde ve Lahey Uluslararası Afganistan Konferansı sonrasında gerçekleştirilmiştir. Bu zirvede parlamentolar arası işbirliği kararı da alınmıştır. Dördüncü zirve ise 25 Ocak 2010 tarihinde, İstanbul da yapılmıştır. 24 Aralık 2010 tarihinde İstanbul da beşinci zirve yapılmıştır. 1 Kasım 2011 tarihine kadar üçlü zirve kapsamında altıncı kez İstanbul da toplanmıştır. O dönemde Afganistan-Pakistan ilişkileri Afganistan eski Cumhurbaşkanı Profesör Burhaneddin Rabbani nin 20 Eylül 2011 tarihinde öldürülmesi nedeniyle gerginleşmiştir. Bu zirve devamında İstanbul Konferansı toplanmıştır. Afganistan ın öncelikli olarak kendi içinde istikrarı sağlaması ve iç sorunlarını çözmesi bölge istikrarı ve komşu ülkeler içinde önemli bir gelişmedir. Birbiri içine geçmiş üç halkadan oluşan bu süreç, öncelikle Afganistan ın yeniden yapılanması, sonra bölgeye etkisi ve devamında uluslararası ortamı etkileyen bir zinciri oluşturmaktadır. Afganistan tarafından kardeş ülke olarak tanımlanan Türkiye bu süreç içerisinde, Afganistan da güvenlik ve istikrar sağlanması amacıyla 2001 yılından bugüne ISAF (International Security Assistance Force) harekatını desteklemektedir. Türk Silahlı Kuvvetleri de 10 Ekim 2001 den itibaren Afganistan da görev almaktadır. Ayrıca, Türkiye Afgan Ulusal Ordusu (ANA) ve Afgan Ulusal Polisine (ANP) yönelik kapsamlı eğitim programları düzenlemektedir. 2012 Şikago daki NATO Zirvesinde, 2014 yılından sonraki üç yıl için katkıda bulunacağını açıklamıştır. Türkiye, Afganistan ın yeniden yapılanma sürecinde gerek askeri, gerek terörle mücadele sürecinde ve diğer güvenlik artırıcı önlemler içerisinde desteğine devam edecektir. O DİPNOTLAR 1 İstanbul Konferansı Sonuç Bildirgesi. 89