COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİNİN TÜRKİYE DEKİ YENİ COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINA GÖRE COĞRAFYA DERSLERİNDE UYGULANABİLİRLİĞİ

4. Coğrafya Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, 13-16 Eylül 2006 / Fatih Üniversitesi / İstanbul-Türkiye COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİNİN TÜRKİYE DEKİ YENİ COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINA GÖRE COĞRAFYA DERSLERİNDE UYGULANABİLİRLİĞİ Practicability of Geographic Information Systems in Geography Courses According to the New Geography Curriculum in Turkey ÖZET Ali DEMİRCİ 1 Türkiye de ortaöğretim coğrafya dersi öğretim programı geçen yüzyıl içerisinde pek çok defalar değiştirilmiştir. 2005 yılında yapılan son düzenleme programın içerik, ders adları ve saatleri olarak uğradığı en kapsamlı değişikliktir. Öğrenci, etkinlik ve beceri geliştirme merkezli olan bu programın en önemli yanlarından birini Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) nin kullanımına yaptığı vurgu oluşturmaktadır. Bu vurgu ile ülkenin ortaöğretim kurumlarındaki coğrafya derslerinde CBS nin kullanılması artık bir bakıma mecburi hale gelmiştir. Bu çalışma ile CBS nin yenilenen coğrafya dersi öğretim programında ne düzeyde yer edindiği, programda önerilen uygulamaların gerçekleştirilmesi önünde duran sınırlıklılıkların tespit edilmesi ve bunların ne şekilde aşılacağı gibi konular üzerinde durulmuştur. CBS nin coğrafya derslerinde kullanımı karşısındaki sınırlılıkların tespiti ve çözüm yollarının bulunması amacı ile 7 özel okuldan 14 öğretmen üzerinde bir eğitim programı düzenlenmiştir. Bu program çerçevesinde öğretmenler üzerinde bir anket uygulanmış ve öğretmenlere CBS yazılımı, CBS ile ders geliştirme ve örnek ders anlatımı konularında laboratuvarda uygulamalı bir eğitim verilmiştir. Bu çalışmalar sonrasında, öğretmenlerin genel olarak CBS yi tanımadıkları ve bu sistemden coğrafya derslerinde ne şekilde yararlanmaları gerektiği gibi konularda yeterli bilgiye sahip olmadıkları görülmüştür. Fiziki ortam, eğitim sistemi ve programın kendinden kaynaklanan bazı hususlar da CBS nin coğrafya derslerinde kullanımı önünde duran diğer sınırlılıklardır. Anahtar Kelimeler: Yeni Coğrafya Öğretim Programı, CBS, Sınırlılıklar ABSTRACT The secondary school geography curriculum in Turkey has been changed many times over the last century. The recent change made in 2005 was the most comprehensive one in terms of content, names and hours of the geography courses. With all the changes, the new curriculum has become more student-centered, activity based and skill development oriented. One of the most important aspects of the program is that it emphasizes to use Geographic Information Systems (GIS). This new change made using GIS for secondary school geography courses compulsory. Different topics were covered in this study including the place of GIS on the new secondary school geography curriculum, restrictions in front of suggested GIS applications in the curriculum, and suggestions to cope with those restrictions. A GIS education program has been organized for 14 geography teachers from 7 different private high schools in order to provide them with basic knowledge and skill on GIS and determine what kind of restrictions await for them. Teachers were given a GIS course, a sample geography course plan by using GIS, GIS software and digital data to allow them use their gaining on the students in their geography classes. A survey also conducted on teachers to learn about their backgrounds on GIS and physical conditions at their schools. The outcome of the whole education program indicated that geography teachers did not know GIS and how to use it for geography courses properly. Lack of necessary physical conditions at schools, educational system and the new curriculum itself have been found responsible to some extend not to allow teachers to use GIS in their geography classrooms properly and successfully. Keywords: New Geography Curriculum, GIS, Restrictions 1. GİRİŞ CBS, kullanım alanlarının genişliği, her türlü veriyi analiz edebilme gücü ve etkin metodolojisi ile diğer sahalarda olduğu gibi eğitim sektöründe de her geçen gün daha fazla önem kazanmaktadır. Özellikle yeni öğretim teknikleri sağlaması, uygulama ve projeye dayalı olması ve öğrenci-öğretmen-okul ekseninde topluma pek çok yenilikler sunması gibi nedenlerle, CBS nin ilk ve ortaöğretimdeki kullanımı, ABD ve çeşitli Avrupa ülkeleri başta olmak üzere, dünya genelinde giderek artmaktadır. Türkiye ye gelişi bu ülkelere göre çok daha yeni olan CBS nin ortaöğretim kurumlarındaki coğrafya derslerinde kullanımı ise henüz başlangıç aşamasında bile değildir. CBS nin coğrafya derslerinde kullanılmasını önermesi ve teşvik etmesi ile 2005 yılında uygulanmaya başlanan ortaöğretim coğrafya dersi öğretim programı, ülkede bu yönde 1 Fatih Üniversitesi, Coğrafya Bölümü, İstanbul, ademirci@fatih.edu.tr 1

Coğrafi Bilgi Sistemlerinin (CBS) Türkiye de Ortaöğretim Yeni Coğrafya Dersi Öğretim Programındaki Yeri ve Coğrafya Derslerindeki Uygulanabilirliği önemli adımların atılması için bir başlangıç olmuştur. Bu yenilik ile CBS, coğrafya öğretmenleri tarafından derslerde kullanılması gereken bir araç haline gelmiştir. 2. YENİ COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI Ortaöğretimde okutulan coğrafya öğretim programları geçmişte pek çok defalar değiştirilmiştir. Programlarla ilgili Cumhuriyet dönemindeki ilk önemli çalışma 1941 yılında toplanan Türk Coğrafya Kongresi Program Komitesinin liseler için hazırladığı coğrafya programıdır. 1973 yılına kadar bazı değişikliklerle beraber bu program aynen korunmuştur (Doğanay, 1989). Bu tarihten 2000 yılına gelinceye kadar geçen süreçte, programda 1983, 1987, 1992 ve 1997 yıllarında da önemli değişiklikler yapıldı (Doğanay, 1989, 1993, Yılmaz ve Zeybek, 1997, Şahin, 2002, Engin ve diğ., 2003, Demirci, 2004). Tüm bu değişikliklerde coğrafya öğretim programı içerik genel hatları ile korunmakla beraber, ders adları, ders saatleri ve derslerin öğrencilerin alanlarına göre zorunlu veya seçmeli olma durumu gibi konularda değiştirilmiştir. 1941 yılından buyana coğrafya öğretim programındaki en köklü yenilik ise 2005 yılında hazırlanan yeni coğrafya dersi öğretim programı ile yapıldı. Yapılan bu değişiklikle birlikte coğrafya dersleri içerik, ad ve saat olarak büyük ölçüde değişmiştir (MEB, 2005, İncekara, 2006). Yeni coğrafya öğretim programı pek çok yönden önceki programlardan ayrılır. Program genel olarak yaşamda ihtiyaç duyulan coğrafyanın öğrenci merkezli olarak öğretilmesine dayalı olarak hazırlanmıştır. Öğrencinin okul içi ve dışında uygulama, araştırma, gezi-gözlem ve deney gibi etkinliklerle devamlı aktif olmasını sağlamaya yönelik olarak hazırlanan bu program öğrencilerde çok yönlü becerilerin geliştirilmesini de amaçlar. Öncekilerin aksine yeni coğrafya programı konu değil kazanım merkezli olarak hazırlanmıştır. Bu değişiklikle dört yıl boyunca verilen coğrafya öğretimi programda belirlenen kazanımların öğrenciler tarafından edinilmesi üzerine bina edilmiştir. 2005-2006 Eğitim-Öğretim yılı ile birlikte uygulanmaya başlanan yeni coğrafya öğretim programı 9. ve 10. sınıflarda haftada ikişer ders saati, 11. ve 12. sınıflarda haftada dört saat öngörülerek hazırlanmıştır. Program, tüm ortaöğretim okullarının 9. ve 10. sınıflarında mecburi, 11. ve 12. sınıflarda genel liselerin fen alanlarıyla, fen liselerinde seçmeli olarak okutulmaktadır. Program 4 yılı kapsamaktadır. Coğrafya adı altında dört yılda verilen dersler beş farklı öğrenme alanı içinde sunulur. Bunlar: Doğal Sistemler, Beşeri Sistemler, Mekansal Açıdan Bir Sentez: Türkiye, Küresel Ortam: Bölgeler ve Ülkeler, Çevre ve Toplum dur. Programın temelinde yer alan kazanımlar bu öğrenme alanları içinde işlenir (MEB, 2005). 3. COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINDA CBS Yeni coğrafya programı gerek istenilen kazanımların öğrenciler tarafından elde edilmesi gerekse öğrencilerin çok yönlü becerilerinin geliştirilebilmesi açısından yeni yöntem, teknik ve araç-gereçleri kullanmayı büyük ölçüde teşvik eder. Bu açıdan bakıldığında, coğrafya programının beklenilen ölçüde başarı ile uygulanabilmesinin, sınıf içi ve okul dışında yapılan etkinliklerin çeşitliliğine, bilgisayar ve internet gibi bilgi teknolojilerinin kullanılma seviyesine ve çağdaş metot, teknik ve araç-gereçlerin öğretim faaliyetlerine dahil edilmesine bağlı olduğu görülür. Coğrafya öğretim programı bilgi-iletişim teknolojilerinin coğrafya konularının öğretiminde kullanılmasını desteklemektedir. Bu bağlamda programda öne çıkan en önemli yenilik CBS konusundadır. Daha önceki programlara göre hazırlanan ders kitaplarında sadece tanım olarak yer alabilen CBS, yeni programa doğrudan etkinlik geliştirme olarak girmiştir. Bu durum, programın bazı kazanımların elde edilmesi için önerdiği etkinlik örneklerinde görülür. Program CBS uygulamalarını; okullardaki teknik donanım ve fiziki imkanlara bağlı olarak öğretmen CBS uygulamaları geliştirebilir veya mevcut örnekleri inceleyebilir şeklinde önermektedir (MEB, 2005). Coğrafya öğretim programında CBS nin kullanılması dört yılda toplam 20 defa önerilmiştir. Bunlardan iki tanesi programın Açıklamalar bölümünde, 18 tanesi ise Etkinlik Örnekleri bölümünde yer almıştır. Her iki bölümde de CBS nin uygulanmasının önerilmesi CBS uygulaması yapılabilir şeklinde sunulmuştur. Programdaki CBS uygulamalardan 5 i 9. sınıfta, 9 u 10. sınıfta, 2 si 11. sınıfta ve 4 ü ise 12. sınıfta önerilmiştir. CBS uygulamalarının ilgili oldukları kazanım sayıları ise toplam 28 dir (Tablo 1). Coğrafya programı CBS ile ilgili uygulama yapılabilir şeklinde yer yer önerilere yer vermiş olsa da CBS nin ne olduğu ve bunun önerilen konularda ne şekilde kullanılacağı hakkında her hangi bir ipucu taşımamaktadır. 2

4. Coğrafya Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, 13-16 Eylül 2006 / Fatih Üniversitesi / İstanbul-Türkiye Tablo 1: Yeni Coğrafya Öğretim Programında Önerilen CBS Uygulamaları, (MEB, 2005) Table 1: Suggested GIS applications in the New Geography Curriculum, (MEB, 2005) Sıra Sınıf Önerilen Kazanım Numaraları Önerilen Etkinlik Konusu 1 9 A.9.3 Haritalar (açıklamalar bölümünde) 2 A.9.4 Koordinat sistemi (açıklamalar bölümünde) 3 A.9.5 A.9.6 Eş yükselti eğirileri 4 C.9.5 C.9.6 Türkiye iklimi 5 C.9.7 Türkiye de iklim elemanları 6 10 A.10.2 A.10.3 Sıcak su kaynakları 7 B.10.2 Dünya nüfusu 8 B.10.3 Nüfus değişimi 9 B.10.4 Nüfus dinamiği 10 B.10.5 Nüfus piramitleri 11 B.10.9 B.10.10 Ekonomik faaliyetlerin sınıflandırılması 12 C.10.10 Türkiye nin şehirsel dokusu 13 C.10.11 Türkiye de nüfus dağılışındaki farklılık 14 C.10.12 Nüfusumuzun dinamikliği 15 11 B.11.4 B.11.5 B.11.6 Üretimden tüketime 16 D.11.2 Türk kültürünün yayılış alanları 17 12 C.12.4 C.12.5 Türkiye nin ticari dokusu 18 C.12.8 C.12.9 Türkiye nüfusunda geleceğe ait senaryolar 19 D.12.6 Ülkelerin konumu 20 D.12.8 Dünyanın bölgeselleşmesi 4. CBS NİN COĞRAFYA DERSLERİNDE KULLANIMI CBS nin coğrafya derslerinde ne şekilde kullanılması gerektiği konusunda, uluslararası çalışmalar incelendiğinde CBS nin coğrafya öğretiminin gerçekleştirilmesi sırasında araç olma yönünün yoğun bir şekilde vurgulandığı görülmektedir (Sui, 1994, Palladino, 1994). Bu durum, CBS nin coğrafya müfredatlarına adapte edilmesi sırasında öğrencilerin ilgilerini coğrafyadan çok teknolojiye çevirebilecekleri ve CBS nin bu öğretim süreci içinde araç olmaktan çıkıp amaç olmaya doğru kayabileceği endişesinden kaynaklanmaktadır (King, 1991, White ve Simms, 1993, Chen, 1997, Lemberg ve Stoltman, 2001). CBS nin ilk ve ortaöğretimde kullanılması önünde bulunan bu ve benzer problemler ancak dikkatlice hazırlanmış eğitim malzemeleri ve planları ile ortadan kaldırılabilecektir. Ortaöğretimde CBS nin kullanılması ile ilgili metodoloji geliştirmede en önemli konulardan birisi sınıflara göre seviye belirlemedir. Bu seviye belirleme, CBS ile ilgili konuların farklı seviyelerde anlatılması üzerinde değil, CBS nin kullanılma şekli ve konuya ayrılan zamanın tayini açısından olmalıdır. Kısaca, öğretimde kullanılan CBS ile ilgili uygulamaların seviyeleri, bu konuda harcanan zaman ve zorluk derecesi açısından alt sınıflardan üst sınıflara doğru yükseltilmelidir. Buna göre alt sınıflarda anlatma, tanıtma ve gösterme şeklinde olan uygulamaların, üst sınıflara doğru CBS ile öğretme şekline dönüştürülmesi gerekir (Palladino, 1994). Anlatma, tanıtma ve gösterme aşamaları üst sınıflara doğru CBS nin tanıtılması, bu sistem kullanılarak yapılan diğer çalışmaların gösterilmesi ve CBS nin işlenilen konularda ne şekilde kullanılabileceğinin tanıtılması şeklinde olur. CBS ile öğretme aşaması ise daha ziyade ortaöğretimde uygulanması gerekli olan bölümdür. Bu aşamada CBS, öğrenciler tarafından daha çok uygulama ve proje geliştirme şeklinde kullanılır. CBS nin ortaöğretimde coğrafya derslerine ne şekilde adapte edileceği ile ilgili dünya genelinde yapılan çalışmalara bakıldığında çeşitli örneklerle karşılaşılılır. Bunlar içinde özellikle iki farklı metodun ön plana çıktığı görülür. Bunlar uygulama ve proje geliştirme yöntemleridir. 4.1. Uygulama Geliştirme Yöntemi Bu yöntem, anlatılan konu ile ilgili CBS de geliştirilen her türlü uygulamayı kapsar. Yurtdışındaki örneklerine bakıldığında, uygulamanın aşamaları ve her aşamada öğrencilere sorulan soruların bulunduğu metin kısmı ile uygulamada kullanılacak olan verilerin CBS de hazırlanmasının bu yöntemin özünü oluşturduğu görülür. Bu yöntem, coğrafya dersinin dönem içindeki akışı içinde seçili bazı konularda, 3

Coğrafi Bilgi Sistemlerinin (CBS) Türkiye de Ortaöğretim Yeni Coğrafya Dersi Öğretim Programındaki Yeri ve Coğrafya Derslerindeki Uygulanabilirliği öğrencilerin CBS uygulamaları yapmalarına ve yazılım ile ilgili teorik bilgileri de bu aşamada elde etmelerine imkân tanır (Lyn, 2003, Demirci, 2004b). Bu yöntemin uygulanma aşaması hazırlık safhası ile başlar. Bu safhada öğretmen uygulamada kullanacağı veri ve öğrencilere dağıtacağı diğer dokümanları hazırlar. Öğrencilere dağıtılacak dokümanın uygulamanın adım adım tüm aşamalarını, hangi verilere nereden ulaşılacağını, nerelerde hangi analizlerin yapılacağını ve hangi sorulara cevaplar aranacağını içermesi gerekir. Hazırlık safhasını tamamlayan öğretmenin öğrencileri de konuya hazırlaması gerekir. Bu bazen soru sorma, örnek bir olay anlatma, tartışma şeklinde olabileceği gibi bazen de bilgisayarda gerçekleştirilecek uygulamanın, önceden kâğıt üzerinde yapılmasını içeren bir etkinliği de kapsayabilir. Bu yöntemin en son aşamasında ise bilgisayarın karşısına geçen öğrencilerden kendilerine dağıtılan dokümanlarda belirtilen uygulamayı, CBS yazılımı kullanarak yapmaları istenir. Burada tamamen öğrenci aktif, öğretmen ise ihtiyaç duyulduğunda devreye giren rolündedir. Etkinlik sonunda öğrencilerden elde ettikleri sonuçlarla ilgili bir rapor hazırlamaları istenir. Genellikle bir veya iki ders saati içinde bitirilmesi gereken bu uygulama esnasında, bireysel ve grup çalışması, sınıf içi ve dışı aktiviteler gibi değişik yöntemler de kullanılabilir. Öğretmenin hayal gücüne göre zenginleştirilebilecek bu uygulamaların amacına ulaşabilmesinde teknik imkânlar da son derece önemlidir. Bir bilgisayar karşısına iki öğrenciden fazla kişinin oturması bu sistemin kullanımından elde edilecek kazancı düşürür. 4.2. Proje Geliştirme Yöntemi Daha çok ortaöğretimde gerçekleştirilmesi uygun olan bu yöntem, öğretmen ve öğrencilerin her aşamasına aktif olarak katıldığı, coğrafya ile ilgili çeşitli projelerin geliştirilmesini içerir. Proje geliştirme yöntemi, öğrencilerin coğrafya derslerinde edinmiş oldukları bilgi ve becerilerini gerçek yaşamda kullanmalarına imkân tanır. Bu sayede öğrenciler, coğrafi bilginin pratiğe aktarılarak gerçekte nasıl kullanılması gerektiğini de öğrenirler. Yine bu sayede öğrenciler, başta kendi çevreleri olmak üzere etraflarında meydana gelen olaylara, coğrafya dersi ile kendilerine kazandırılmaya çalışılan bakış açısı ile bakmaya ve varsa problemleri sebep-sonuç ilişkisi ile görmeye ve bunlara çözümler geliştirmeye başlarlar. Öğrencileri ortaöğretimde proje kavramı ile de tanıştıracak olan bu yöntem, tüm ortaöğretim öğrencileri için son derece önemlidir. Bu yöntem sayesinde öğrenciler, küçük büyük demeden, etraflarındaki her olay ve nesneyi projelendirerek incelemeyi öğrenirler. Coğrafya derslerinde CBS tabanlı olarak gerçekleştirilecek olan projenin süreçleri genel olarak beş temel aşama altında toplanılabilir. Bunlar: 1- Planlama, 2- Veri toplama ve depolama, 3- Veri analizi yapma, 4- Sonuçların kontrolü ve gösterimi, 5- Rapor etme ve sunma aşamalarıdır (Tablo 2). Tablo 2: CBS Tabanlı Coğrafya Projesinin Aşamaları Table 2: The Stages of GIS Based Geography Projects 1. Aşama: Planlama Projenin tanım ve amacı (problem belirleme ve hipotez geliştirme) Veri ve veri kaynaklarının tespiti Metodoloji belirleme Bireysel ve toplu çalışma grupları ve sorumluluklarının belirlenmesi Çalışma takvimi oluşturma 2. Aşama: Veri Toplama ve Depolama Veri toplama, düzenleme ve dönüştürme Verilerin CBS ortamına girilmesi (depolanması) Grafik ve grafik olmayan verilerin oluşturulması Veri kalite kontrolü 3. Aşama: Veri Analizi Yapma Verilerin mekansal ve diğer tüm analizlerinin yapılması Analizlerin yeterliliklerinin kontrolü 4. Aşama: Sonuçların Kontrolü ve Gösterimi Çalışma sonuçlarının hipotezle karşılaştırılması Sonuçların harita, grafik ve tablo olarak hazırlanması 5. Aşama: Rapor Etme ve Sunma Yazılı bir raporun oluşturulması Projenin sunulması Bu yöntemde geliştirilen projelerin süre olarak bir veya iki ders dönemini kapsaması en uygun olanıdır. Ancak süre belirlenirken, uygulama yöntemine göre, gerek okul içi ve gerekse okul dışında daha fazla emek 4

4. Coğrafya Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, 13-16 Eylül 2006 / Fatih Üniversitesi / İstanbul-Türkiye ve zaman harcanan bu yöntemin, coğrafya da dâhil diğer öğretim programlarını aksatmaması gerektiği göz önünde bulundurulmalıdır. Bu açıdan proje, bir ders dışı aktivitesi olarak bir yıl veya daha uzun bir süreyi kapsayacak şekilde de planlanabilir. Coğrafyanın dışında diğer branşlar da bu türlü projelere dâhil edilebilir. 5. YENİ PROGRAMDA CBS NİN KULLANILMASINDAKİ SINIRLILIKLAR CBS nin yeni coğrafya dersi öğretim programına göre sınıflarda uygulanabilirliğini değerlendirmeye yönelik 2006 Mart ayında 7 özel ortaöğretim kurumundan 14 coğrafya öğretmenine yönelik bir eğitim programı gerçekleştirildi. Program sırasında öğretmenler üzerinde CBS ile ilgili bir anket uygulandı. Programda ayrıca öğretmenlere teori ve pratik olarak CBS nin ne olduğu ve ortaöğretim coğrafya derslerinde ne şekilde kullanılması gerektiği yönünde bir kurs verildi. Bir CBS yazılımını temel fonksiyonları ile öğrenen öğretmenler, programın sonunda CBS kullanılarak, yeni programın 9. sınıf coğrafya dersindeki Doğal Sistemler öğrenme alanı içindeki kazanımlara uygun olarak hazırlanan örnek bir ders uygulanması ile de tanıştırıldılar. Bu uygulama çalışması, Türkiye ile ilgili verilerin de girilmesi ile yalnızca bu eğitim programına yönelik olarak, yeni öğretim teknikleri kullanılarak hazırlanmıştır. Uygulama çalışması, normal sınıf ortamında başlayan hazırlık bölümü ve sonrasında bilgisayar laboratuvarında devam eden uygulama bölümünü içermekteydi. Öğretmen için her bir bölümün nasıl gerçekleştirileceği ile ilgili açıklamalar, hazırlık çalışmasında sınıf içinde öğrenciler tarafından yapılacak olan uygulama kağıdı, laboratuvarda yapılacak olan ve süreçlerin tarifi ile birlikte farklı aşamalarla ilgili soruları içeren temel uygulama kağıdı ve uygulama sonrasında öğrenciler üzerinde uygulanacak olan değerlendirme kağıdı ile birlikte ilgili veri ve yazılım, bu uygulama çerçevesinde hazırlanarak tüm öğretmenlere dağıtılmıştır. Programın sonunda öğretmenlerden bu uygulama çalışmasını okullarındaki öğrenciler üzerinde aynen uygulamaları istendi. Eğitim programı sırasında uygulanan anket çalışması, öğretmenlerin o ana kadar CBS ile ilgili bilgi ve becerileri ile çalıştıkları ortamdaki fiziki altyapının CBS uygulamalarına elverişli olup olmadığının tespitine yönelik planlanmıştır. Anket sonuçlarına göre öğretmenlerin o ana kadar genel olarak CBS konusunda teorik ve pratik olarak yeterli bilgi sahibi olmadıkları açıkça görülmektedir (Tablo 3). Öğretmenlerden tamamı CBS den coğrafya derslerinde yararlanılması gerektiğini düşünmektedir. Ancak ankete katılan öğretmenlerin ancak % 21 i CBS nin derslerde nasıl kullanılabileceği konusunda bir fikir sahibi olduklarını, % 29 u daha öncesinde CBS ile ilgili yeterli olmamakla birlikte bir eğitim gördüklerini belirtmişlerdir. Ankete katılan öğretmenlerden hiçbirisi ne her hangi bir CBS programının kullanımını bilmekte ne de CBS yi coğrafya derslerinde kullanmıştır. Anketin uygulandığı okullardan biri hariç tümünde bilgisayar laboratuvarı bulunmaktadır (Tablo 3). Yine anket sonuçlarına göre öğretmenlerin coğrafya derslerini işledikleri sınıfların % 50 sinde bilgisayar bulunmaktadır. Öğretmenlerin % 80 i orta derecede % 20 si ise iyi derecede bilgisayar bilgisine sahip olduklarını belirtmişlerdir. Tablo 3: Coğrafya Öğretmenleri Üzerinde Yapılan Anket Çalışması Sonuçları Table 3: Results of Survey Conducted on Geography Teachers CBS ile ilgili Sorular Evet Hayır Sayı % Sayı % Okulda bilgisayar laboratuvarı var mı? 13 93 1 7 Coğrafya dersi işlenen sınıfta bilgisayar var mı? 7 50 7 50 CBS ile ilgili her hangi bir eğitim aldınız mı? 4 29 10 71 Her hangi bir CBS yazılımının kullanımını biliyor musunuz? 0 0 14 100 Şu ana kadar sınıfta bir CBS uygulaması yaptınız mı? 0 0 14 100 CBS'nin tam olarak coğrafya derslerinde nasıl kullanılması gerektiğini biliyor musunuz? 3 21 11 79 Sizce CBS'nin coğrafya derslerinde kullanılması gerekli mi? 14 100 0 0 Eğitim programı sırasında öğretmenlerin, CBS ile ilgili bilgilerinin yetersiz veya hiç olmamasından dolayı genel olarak yazılım programını anlamada güçlük çektikleri görülmüştür. Eğitim programı sonunda öğretmenlere verilen uygulama çalışmasının, daha sonradan 14 öğretmenden 3 ü tarafından coğrafya derslerinde uygulandığı öğrenilmiştir. Bunda da kursa katılan öğretmenlerin genel olarak; uygulamanın artı 5

Coğrafi Bilgi Sistemlerinin (CBS) Türkiye de Ortaöğretim Yeni Coğrafya Dersi Öğretim Programındaki Yeri ve Coğrafya Derslerindeki Uygulanabilirliği bir yük oluşturması, okuldaki bilgisayar imkanlarının yetersizliği, program içinde uygulama zamanının ayarlanamayışı, öğretmenin uygulamayı tam olarak anlayamaması gibi faktörler etkili olmuştur. Verilen eğitim programı ile ortaya çıkan genel tabloya bakıldığında, bu programın sadece özel okullarda görev yapan coğrafya öğretmenleri üzerinde yapılmış olmasına rağmen, CBS nin coğrafya derslerinde etkin bir öğretim aracı olarak kullanılması önünde pek çok engelin olduğu görülmektedir. Türkiye genelindeki devlet okullarının fiziki altyapı olarak genel durumları dikkate alındığında bu tablo daha da kötüleşmektedir. Uygulanan eğitim programı ve sonrasında alınan geribildirimlere göre Türkiye de CBS nin ortaöğretim coğrafya derslerinde kullanılmasının önündeki sınırlılıklar Tablo 4 teki gibi özetlenebilir. Tablo 4: CBS nin Ortaöğretim Coğrafya Derslerinde Kullanımı Önündeki Sınırlılıklar Table 4: Restrictions in front of Using GIS in Geography Courses Okullarda Yönetim olarak CBS nin öneminin anlaşılmaması Yeterli nicelik ve nitelikte bilgisayarın olmaması CBS yazılımlarının olmaması Sayısal verilerin olmaması Öğretmenlerin CBS nin coğrafya öğretimine katkılarını tam olarak bilmemeleri CBS yi ve bir CBS yazılımının kullanılışını bilmemeleri CBS nin derslerde nerede, nasıl ve ne ölçüde kullanılacağını bilmemeleri Yazılım temini ve sayısal verilerin temini gibi teknik konularda bilgi eksiklikleri CBS yi kullanma konusunda istek ve moral eksiklikleri Bilgisayar ile ilgili bilgi ve becerilerinin eksik olması CBS yi öğrenmeden meslek hayatına atılmaları Eğitim Sisteminin Öğretmenlere CBS nin kullanımı ile ilgili yeterli eğitim desteği sunmaması Öğretmenlere CBS kullanımı ile ilgili örnek uygulamaların yer aldığı kitap, dergi ve internet adreslerini sunamaması CBS nin kullanımının yaygınlaşması için yeterli nicelik ve nitelikte projeler hayata geçirmemesi CBS de dahil diğer teknolojileri tanıtmadan öğretmen yetiştirmesi Yeni Coğrafya Öğretim Programının CBS ile ilgili uygulama ve projelere gidebilecek zamanı dikkate almaması CBS nin analiz etme kısmından çok haritalama yönüne ağırlık vermesi CBS nin ne olduğu ve coğrafya derslerinde nasıl kullanılması gerektiği konusunda bilgi, örnek ve kaynağa yer vermemesi CBS nin önemini öğretmenleri bu sistemin kullanılması yönünde heyecanlandıracak ve zorlayacak tarzda yeterince yansıtamaması 6. ÖNERİLER CBS nin Türkiye de ortaöğretim coğrafya derslerinde etkin olarak kullanımı önündeki güçlüklerin aşılması, yukarıda bazı temel olanları sıralanan sınırlılıkların ortadan kaldırılması ile mümkün olacaktır. Bunlar içinde bilgisayar, yazılım ve veri gibi fiziki altyapı ile ilgili olan güçlükler, günümüzde eskiden olduğu ölçüde büyük bir problem değildir. Okullarda yer alan mevcut bilgisayar laboratuvarları, eğer yok ise yakın civarda yer alan bir okulun bilgisayar laboratuvarı CBS uygulamaları için kullanılabilir. Yazılım ve sayısal veriler günümüz Türkiye sinde, ilgili CBS firmaları ve devlet kurumlarından eğitim amaçlı olarak ücretsiz veya çok düşük fiyatlara temin edilebilir. Bu konuda öğretmenlerin önlerindeki en büyük engel, kendilerini harekete geçmekten men eden isteksizlik ve motivasyon eksiklikleridir. CBS nin coğrafya derslerinde kullanımı önündeki; öğretmenler, eğitim sistemi ve öğretim programı ile ilgili sınırlılıklar ise fiziki ortama göre hemen halledilebilecek meseleler değildir. Bunların planlanmış ve projelendirilmiş çalışmalar ile teker teker ele alınması gerekir. Öğretmenlerin bu alanda bilgi ve deneyim elde etmeleri, üniversite eğitimi sırasında başlamalı ve öğretmen olduktan sonra da meslek içi eğitim yolu ile devam etmelidir. Bunun için de Milli Eğitim Bakanlığı nın diğer pek çok alanda olduğu gibi, CBS konusunda da meslek içi eğitimleri vermeye başlaması gerekmektedir. Öğretmenlerin bu konuda kendilerini geliştirebilecekleri imkanlarla beraber motivasyona ve belli bir ölçüde zorlamaya da ihtiyaçları olduğu unutulmamalıdır. Yeni coğrafya öğretim programında önerilen CBS etkinliklerinin şu hali ile tümünün uygulanması imkansız görülmektedir. Bu açıdan öğretmenlerin acele etmemeleri, öncelikle CBS yi coğrafya deslerinde ne şekilde kullanabilecekleri konusunda yeterli bilgi almaya çalışmaları ve sonrasında ise bir yılda bir iki uygulama geliştirme ile başlamaları yararlı olabilir. Bunun için de öğretmenlerin en az bir CBS yazılımının kullanımını bilmeleri gerekir. Öğretmenler hali hazırda bu ihtiyaçlarını, CBS firmalarının vermiş olduğu kurslar, 6

4. Coğrafya Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, 13-16 Eylül 2006 / Fatih Üniversitesi / İstanbul-Türkiye üniversitelerde bu konuda verilen sertifika ve yüksek lisans programları ve bu alanda yazılmış uygulamalı ders kitapları yolu ile karşılayabilirler. Eğitim fakültelerinde eğitim görmekte olan geleceğin coğrafya öğretmenleri ise bu konuda üniversite ve bölümlerini zorlamalı ve CBS yi mezun olmadan öğrenmenin yollarını bulmalıdırlar. Uygulamaların laboratuvar ortamında doğru bir şekilde yapılabilmesi için öğrencilerin de belli ölçüde programları tanımaları gerekmektedir. Bu tanıtma coğrafya derslerinin bir parçası olamayacağı için, bu konuda bilgisayar dersi öğretmeninden yardım alınabilir. CBS yazılımının öğretilmesi, coğrafya derslerini aksatmaması açısından bilgisayar dersinde veya ders dışı bir zamanda gerçekleştirilebilir. Belli bir düzeyde programa aşina olmuş öğrencilerin daha sonra geliştirilen uygulamaları yapmaları çok daha rahat olacaktır. CBS ile ilgili uygulama ve proje geliştirme başlangıçta zaman alabilir. Ancak bir uygulama veya proje geliştirildikten sonra bu sistemin o kadar da zor olmadığı anlaşılacaktır. Bir öğretmenin bir yılda bir uygulama geliştirdiği varsayılırsa, yüz öğretmen coğrafya ile ilgili farklı kazanımlar üzerinde yüz ayrı uygulama geliştirebileceği unutulmamalıdır. Bu açıdan öğretmenler arasında haberleşme veya ders planları sunmalarına yardımcı olacak internet sayfalarının geliştirilmesi, kısa vadede verim alınabilmesi açısından önem kazanmaktadır. Öğretmenlerin özellikle 9. sınıftan sonra öğrencileri proje geliştirmeye yönlendirmesi gerekmektedir. Proje geliştirmek için okul yakınında bulunan devlet daireleri gezilerek, problemler ve araştırma yapmaya ihtiyaç duyulan konular öğrenilebilir. Proje geliştirmenin uygulamaya göre daha fazla avantajları vardır. Öğrenciler, proje geliştirerek kendi verilerini toplayıp bunları CBS ortamına işleyebilmekte ve kendi analizlerini kendileri yapabilmektedirler. 7. SONUÇ ABD ve Avrupa ülkeleri gibi gelişmiş toplumlarda CBS diğer pek çok alanda olduğu gibi eğitim ve özellikle coğrafya öğretimine çok önceden girmiş durumdadır. Türkiye de ise bu alanda yapılan çalışmalar son beş yıldan buyana hızlanmıştır. Özellikle yeni coğrafya programının CBS nin kullanımını etkinlik örnekleri şeklinde 20 yerde önermesi, CBS nin ortaöğretim coğrafya derslerinde kullanımının resmi olarak başlaması açısından bir dönüm noktası olmuştur. Coğrafya programında CBS nin yer alması, ders kitabı yazan yayın evleri, coğrafya eğitimi üzerinde çalışanlar ve çoğunlukla da coğrafya öğretmenlerinin ilgilerini bu yöne doğru çekmelerine neden olmuştur. Her ne kadar programda CBS kullanımı önerilmiş olsa da, bu durum biraz da günümüz şartlarındaki Türkiye de, CBS nin coğrafya öğretiminde kullanımı üzerindeki sınırlılıklarından kaynaklandığı görülmektedir. Halbu ki coğrafya bilimi ve eğitiminin günümüzde gelmiş olduğu seviye düşünüldüğünde, CBS nin Türkiye deki tüm eğitim kurumlarında başta coğrafya dersleri olmak üzere diğer ilgili derslerde de kullanılmasının bir zorunluluk olduğu görülür. Bu durumun eğitim ile ilgili tüm birimler ve coğrafya öğretmenleri tarafından kabul edilmesi, bu yönde yapılacak çalışmaların yararlı ve hızlı sonuç vermesi açısından belki de atılacak en önemli adım olacaktır. Teşekkür: Coğrafya öğretmenlerine yönelik düzenlenen CBS Eğitim Programı nda CBS tabanlı olarak hazırlanan coğrafya dersinin sayısal verilerinin hazırlanmasında ve uygulamanın gerçekleştirilmesinde yardımlarını esirgemeyen Arif Keçeli ye ve uygulamaya katılan tüm coğrafya öğretmenlerine en içten şükranlarımı sunarım. KAYNAKÇA Chen, X. M., 1997. Integrating GIS Education with Training: A Project-Oriented Approach Journal of Geography 97, pp.261-268. Demirci, A., 2004. Türkiye ve ABD de Ortaöğretim Coğrafya Öğretim Sisteminin Müfredatlar, Metotlar ve Kullanılan Araç-Gereçler Açısından Değerlendirilmesi Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 401 sayfa. Demirci, A., 2004b. İlk ve Ortaöğretim Coğrafya Eğitimi ve Coğrafi Bilgi Sistemleri: Fiziki Coğrafya (Deprem ve Volkanlar) Konusu İle İlgili CBS Tabanlı Örnek Bir Ders Uygulaması 3. Coğrafi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri Bildiriler Kitabı, s. 171-182, İstanbul. Doğanay, H., 1989. Coğrafya ve Liselerimizde Coğrafya Öğretim Programları, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Coğrafya Bilim Uygulama Kolu Coğrafya Araştırmaları Dergisi, Cilt: 1, Türk Tarih Kurumu Basımevi, İstanbul. Doğanay, H., 1993, Coğrafya da Metodoloji. M.E.B. Yay. Öğretmen Kitapları Dizisi 187, Ankara. 7

Coğrafi Bilgi Sistemlerinin (CBS) Türkiye de Ortaöğretim Yeni Coğrafya Dersi Öğretim Programındaki Yeri ve Coğrafya Derslerindeki Uygulanabilirliği Engin, İ., Akbaş, Y., Gençtürk, E., 2003. I. Coğrafya Kongresinden Günümüze Liselerimizde Müfredat Programlarındaki Değişimler, M.E.B. Milli Eğitim Dergisi, sayı 157, Ankara. İncekara, S., 2006. Türkiye ve Kanada da Ortaöğretim Coğrafya Etitim ve Öğretiminin Müfredat, Metot ve Araç- Gerçler Açısından Değerlendirilmesi, Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 497 Sayfa, İstanbul. King, G.Q., 1991. Geography and GIS Technology, Journal of Geography, 90(1), pp. 66-72. Lemberg, D., Stoltman, J.P., 2001. Geography Teaching and the New Technologies: Opportunities and Challenges, Journal of Education, 181(3), pp. 63-76, Boston University. Lyn, M., Palmer, A. M., Voigt, C. L., 2003. Mapping Our World; GIS Lessons for Educators, ESRI, USA. MEB, 2005. Coğrafya Dersi Öğretim Programı, Milli Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Ankara. Palladino, S., 1994. A Role for Geographic Information Systems in the Secondary Schools: An Assessment of the Current Status and Future Possibilities, unpublished master thesis, University of California, Santa Barbara, Master of Arts, Geography, http://www.ncgia.ucsb.edu/~spalladi/thesis/title.html. [10.02.2005]. Sui, D. Z., 1994. A Pedagogic Framework to Link GIS to the Intellectual Core of Geography, Journal of Geography 94, pp.578-591. Şahin, C., 2002. Orta Öğretim Coğrafya Müfredat Programında Temel Sorunlar, Türk Coğrafya Kurumu Coğrafya Kurultayı, 9-12 Temmuz 2002, Bildiriler kitabı, s. 59-67, Gazi Üniversitesi Ankara White, K. L. and Simms, M., 1993. Geographic Information Systems as an Educational Tool, Journal of Geography, 92(2), pp.80-85. Yılmaz, C., Zeybek, İ., 1997. Ders Geçme ve Kredili Sisteme Göre Liselerimizde Coğrafya Öğretiminin Yeri ve Bazı Sorunları, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, sayı 10, s. 309-320, Samsun. 8