Mimarlar Olarak İşimiz Artık Bina İle İlgili Değil As Architects Our Business is No Longer Only to be Concerned with Buildings ENGLISH SUMMARY ON PAGE 70 Mimarlık üretiminin ürün yerine süreç odaklı olarak kurgulanması gerekliliğini, pratiğinin merkezine yerleştiren Michel Rojkind ile söyleşi. High Park renderı, Rojkind Arquitectos. Rendering of High Park. E. SEDA KAYIM*» Türkiye de mimarlık alanındaki en iyi diploma projelerini seçmek üzere bu yıl 18 inci kez düzenlenen Archiprix Türkiye nin jürisinde yer almak üzere Yapı-Endüstri Merkezi nin konuğu olan Michel Rojkind, mimarlık üretiminin ürün yerine süreç odaklı olarak kurgulanması gerekliliğini, pratiğinin merkezine yerleştiren bir ad... Meksika merkezli bürosu bünyesinde kurumlarla kurduğu uzun soluklu iş ortaklıkları ve disiplinlerarası çalışmaları dikkat çeken Rojkind in, günümüz mimarlığını bina tasarımı ndan çok toplumsal müzakere faaliyeti olarak konumlandırması da, bu noktada anlam kazanıyor. Çünkü Michel Rojkind, üretimlerinin temel motivasyonu olarak topluma geri verme nosyonunu vurgularken -ilk izlenimin aksineromantik bir mimarlık kavrayışı ortaya koymuyor: Mimar; işveren, yerel/merkezi yönetimler gibi aktörlere, tam olarak da para kazanmak ve marka değerlerini artırmak için topluma yarar sağlamaları gereken kentsel müzakere yöntemleri öneriyor. Mimar Emine Seda Kayım, Michel Rojkind ile, Archiprix Ödül Töreni vesilesiyle verdiği Aşırı-Uyarı başlıklı konferansı öncesinde YAPI Dergisi için görüştü. EMİNE SEDA KAYIM Tasarladığınız yapılara bir ruh katmak istediğinizi söylüyorsunuz. Mimarlığın ruhu na yönelik arayışınızı ise var olmaya ilişkin belirli bir sezgisellik biçiminde detaylandırıyorsunuz. Böylesi bir ruh tahayyülü, mimarlığa ilişkin bir aşkınlık tasavvuruna denk gelmiyor mu? Yoksa kişisel sözlüğünde mimarlığın ruhu, mimarlık ile duyguları harekete geçirme biçimindeki bir arayışın, belki bir tür deneyim-mekân hedefinin karşılığı mı? MICHEL ROJKIND Sanırım yalnızca mimarlığın neleri harekete geçirebileceği ve nasıl geri vereceği ile ilgili bir tasavvur bu. Bir zamanlar ruhu olan bir mimarlık ile ilgilendiğimi söylememin nedeni, yalnızca iyi görünen mimarlıklardan bıkmış olmamdı. Çoğunlukla güzel malzemeler, iyi cephe çözümleri, iyi aydınlatma elemanları görüyordum ancak bunlar, yalnızca mimarlığın kozmetiğine 66 YAPI 375 ŞUBAT 2013
High Park, dış görünüş (gece) renderı, Glessner Group. Rendering of High Park, exterior night view. High Park, dış görünüş renderı, Rojkind Arquitectos. Rendering of High Park, exterior view. ilişkindi, mimarlığın gücüne değil... Elbette mimarlığın yarattığı deneyim ile ilgiliydim. Bugün ise daha çok mimarlığın geri verme yolları ile ilgiliyiz. Tanrım, ne kadar da sürdürülebilirim! biçimindeki yaklaşımlardan söz etmiyorum. Çünkü artık mimarlıkta kendimizden değil, başkaları için yapabileceklerimizden söz etmeye başlamamız gerekiyor. Artık bir yapının kendi enerjisini üretmesinin yeterli olmadığı bir noktaya yaklaşıyoruz. Bu, zaten yapabileceğimizin en azı! Şayet başkaları, başka yapılar için de enerji üretebilir, başkalarının da kullanabileceği kadar çok su arıtabilirse bu, mimarlığın geri vermeye başladığı nokta olacaktır. Kısaca, çevresindeki topluluklar, o yapının varlığından yarar elde etmeye başlayacaklardır. Güzel olmanın ve hattâ olağanüstü bir işlev programına sahip olmanın ötesine geçen bir mimarlık, tam olarak da bugün görmek istediğim mimarlık... Mimarlığın yalnızca bir strüktür, bir yapı olarak ortaya koyduğu güç ve potansiyel ise, zaten uzun zamandır sahip olduğumuz bir şey. Şayet mimarlık yalnızca işverenin gereksinimlerine karşılık veriyorsa, yalnızca işlevini yerine getiriyorsa, bence potansiyelinin büyük bir parçasını kullanamıyoruz, bugün gerçekten neye gereksinimimiz olduğunu konuşamıyoruz demektir. ESK Bununla birlikte bir söyleşinizde, gelecekte olabileceklere yönelik bir tür önlem olarak mimarlık yapmayı anlamlı bulmadığınızı, bugünün var olan koşullarını anlamaya çalışmanın ve ancak olumsuz durumlarla karşılaşıldığında onlara ilişkin çözümler üretmeye kalkışmanın daha olağan ve doğru olduğunu belirtiyorsunuz. MR Sence de sürekli olarak yanlış yaptıklarımız ın peşinden koşup durmuyor muyuz? Şunu söylemekte yarar var: Elbette her gün çözümler üretiyoruz. Örneğin pek çok ülkede, önceki yıllarda inşa edilmiş iki katlı otoyolların üst katları yıkılıyor. Çünkü zamanla kentsel ve toplumsal anlamda olumsuz bir çözüm olduğu anlaşıldı. Ama bir yandan da bu otoyolların benzerleri inşa edilmeye devam ediliyor. Peki neden? Neden başkalarının yıktığını biz yeniden inşa ediyoruz? Neyi öğrenemiyoruz? Sürekli olarak yanlış yapılanların peşinden koştuğumuzu, ters gidenleri kovaladığımızı söylerken kastettiğim buydu. Eğer bir müşteri için özel konut tasarlıyorsanız, böylesi bir yaklaşımı anlayabilirim. Sonuçta konut tasarlamak, yalnızca bir kişi -kullanıcı- ile ilgilidir. Müstakil konut tasarımı, kamusal mekânlar, parklar, altyapı çözümleri tasarlamakla, toplu taşıma planlamakla aynı şey değildir. Çok sayıda aktör ile etkileşime geçtiğinizde ise soru basittir: Ne yapılması gerekiyor? Mimar olarak daima o aktörler arasında kurulan kaotik senaryoların katalizörü olursunuz. Örneğin, bir geliştirici ile muhatapsınız. O, binanızın neye benzediği ile ilgilenmez, yalnızca günün sonunda kazanacağı paraya bakar. Mimarlık ya da mimarlığın kattığı değer umurunda değildir; o, projesini satmanın peşindedir. Yerel ve merkezi yönetimler ise özel yatırımcıların kente verdiği para ile ilgilidirler çünkü o yatırımın getirdiği zenginleşme, günün sonunda onun kamuoyunda iyi görünmesini sağlar. Ama ilgili yatırımın şehre katkı koyup koymadığını önemsemez. Görev süresi boyunca iktidarın kasasına bolca para girmesi ile ilgilenir çünkü ancak bu şekilde yeni istihdam olanakları yaratabilir ve iktidarını sürdürebilir. Mimarlar olarak yaptığımız ise, tam olarak bu noktada artık bina ile ilgili değil... Pratiğin doğasında yaşanan bir kaymadan söz ediyorum. Mimarlık neyle ilgili, biliyor musun? Şöyle açıklayayım: Yatırımcı para kazanmak istiyor, politikacı da politika kariyerini devam ettirmeyi... Peki, toplum ne istiyor? Toplum daha fazla kamusal alan, sağlıklı kaldırımlar, iyi kentsel aydınlatma istiyor. Peki, bunun masraflarını kim karşılayacak? İktidar ödeyemiyor; yatırımcı para vermek istemiyor. O halde yatırımcıya tanıdığın imar hakkına iki kat daha ekleyip, yan arazideki kamusal düzenlemenin YAPI 375 ŞUBAT 2013 67
Liverpool Büyük Mağazası, Fotoğraf: Paul Rivera. Liverpool Department Store, Photo by Paul Rivera. masraflarını karşılamasını isteyebilirsin. Konu, tümüyle müzakere ile ilgili... Mimarlar olarak stratejist vasfı ile yeniden pozisyonlanıyorsunuz. Bütün ilgili aktörleri bir platformda buluşturup, bütün bu resim içinde toplum için en büyük yararı nasıl elde edebileceğinize ilişkin bir strateji oluşturuyorsunuz. Onlarla müzakere ediyorsunuz. Artık Politika umurumda değil, ben projemle ilgilenirim diyen o mimar değilsiniz. Elbette tasarımı önemsiyorsunuz. Ama o tasarımı ürüne çeviren sürecin stratejisini tasarlayarak olası en iyi yapı yı ortaya koymak, güncel mimarlığın benim için anlamı... Yani mesele Bir stadyum tasarlamam lazım demek değil artık. Toplumun bugünkü gereksinimlerini anlamadan, yalnızca kısıtlı kullanımı olan dev boyutlu bir altyapı inşa etmek doğru değil. Bunu dünyanın dört bir yanında görüyoruz. Her olimpiyat oyunlarından sonra görüyoruz! Alt kullanımları otoparkla doldurulmuş dev boyutlu strüktürler yaratıyor ve yavaş yavaş büyük beyaz fillere dönüşmelerini izliyoruz. Mimarlar olarak asıl mücadelemiz, bu strüktürleri nasıl yeniden işlevlendirebileceğimiz ve bunun sürekliliğini nasıl sağlayabileceğimiz olmalıdır. Acaba -farazi konuşuyorumaynı anda hem konut hem stadyum hem de kamusal park olan bir yapı üretilebilir mi? Mesleği tam olarak da bu şekilde kavradığım için, sürdürülebilirlik ten söz ettiğimde de yeşil sürdürülebilirliği kastetmiyorum. ESK Ama söz konusu sürdürülebilirlik olduğunda, neredeyse yeşil den başka bir şey duymak olası değil! MR Resmen bir tür yeşil beyin yıkama! Doğrusu, herkes bu işten çok para kazandı. İnsanlar kârlı işler yaratabilmek için ödüller ve liyakatlar icat ettiler. Doğru değil mi? Dolayısıyla LEED sertifikalı, BREAAM li -adını ne koyarsan koy- olmasına aldırış etmiyorum. İşimi doğru biçimde yapma sorumluluğunu zaten taşıyorum. Düşünsenize, daha sağlam bir strüktür inşa ettiğiniz için size, tam olarak da bunun ödülünün verildiğini... Yapınızın sağlam bir strüktürü yoksa, zaten inşa edemezsiniz! Aynı şekilde, yapıların temel sürdürülebilirlik ölçütlerini yerine getirmesi ve bunların devlet tarafından denetlenmesi gerekiyor. Yani sürdürülebilirlik bir sertifika programı değil, yasa olmak zorunda! Sen kartvizitine LEED uzmanı mimar yazıp da işvereninden daha fazla para alabilesin ya da işverenin, kendi müşterilerine Bu LEED sertifikalı bir bina diyerek daha fazlasına satsın diye var olmamalı bu sistem. Sürdürülebilir bir yapı inşa etmek, mimarlar olarak yapabileceğimizin en azı. Etik bir karar bu; daha fazla para kazanmamızın aracı değil. Ama maalesef bugün çoğunlukla bundan ibaret algılanıyor. ESK Bu yaklaşımınızı, mimarlıkta sürdürülebilirlik kavrayışını olağanlaştırmak olarak özetlemek olanaklı gözüküyor. Sizin için tasarladığınız yapının ömrünü uzatacak kararlar ya da kendi altyapısal gereksinimlerini karşılamasına yönelik çözümler amaç olmaktan çıkmış ve birer araca dönüşmüşe benziyor. MR Benim için belirleyici soru şu: Bu adım bizi -yalnızca mimarlık değil fikir üretimi bağlamında da- ileri götürdü mü? Şu sıralar bir işverenimiz için süpermarket tasarlıyoruz. Özel bir konsept mağazadan değil, hepimizin bildiği/tanıdığı, gidip meyve-sebze ya da deterjan aldığı dükkânlardan söz ediyorum. Wal-Mart ın Meksika versiyonu... Söz konusu işveren mimarlık projeleri için ilk olarak bize geldiğinde, onlara dürüstçe Neden bizi aradınız? diye sordum. Bu soruyu sormak her zaman hoşuma gitmiştir; tasarımlarımız hoşlarına gittiği için mi yoksa adımızdan yararlanmak için mi, öğrenmek isterim. Bu durumda ise yanıt, kışkırtılmak, itilmek istedikleri yönündeydi. Anlaştık ve danışmanlığını yürüttüğümüz Coca- Cola, Nestle gibi öteki firmalarda da olduğu gibi, işlerinin doğasını incelemeye başladık. Onlara şunları söyledik: Tamam, siz bir süpermarket zincirisiniz ve esas rekabet alanınız fiyat. Kimin fiyatları daha düşük, hangisi daha 68 YAPI 375 ŞUBAT 2013
büyük indirim yapıyor? Peki, gerçekten bunu mu konuşmak istiyorsunuz? Onlara önerdiğimiz, bu tek yönlü rekabetin seyrini değiştirmek ve vizyonu yeniden tasarlamaktı. Öncelikle süpermarketlerinin iç mekân tasarımı ile ilgilenmeyeceğimizi söyledik. Bu alanda uzman Amerikalı bir büro ile halihazırda çalışıyorlardı. Biz, onlar için bir çatı terası tasarlamak istedik, daha doğrusu bir çatı tarlası... Süpermarkette satışı yapılan markaların birer alan kiralayacakları ve sattıkları ürünlerin içeriğindeki sebzemeyveleri üzerinde yetiştirecekleri yeşil bir çatından söz ediyorum. Ancak yalnızca üretim yapılan değil, aynı zamanda eğitim de verilen bir alan hayal ettik. Süpermarketin müşterileri artık yalnızca tüketmeye değil, öğrenmeye de geleceklerdi. Müşterilerin çocukları terasta domates yetiştirecek, yerel çiftçiler ise asıl satış noktaları olmayan bir süpermarketin çatısında üretim ve satış yapabileceklerdi. ESK Başından beri sözünü ettiğiniz mimarlığın geri vermesi fikri, böyle bir tasarımsal yaklaşıma referans veriyordu sanırım. MR Aynen! Mimari bir proje hazırlıyor, ancak bir yandan da topluma ilişkin yeni değerler üretiyorsunuz. Bir firmaya, var olan çetin ekonomik koşullar ve toplumsal dönüşüm içinde rekabetin, fiyata indirgenemeyeceğini gösteriyorsunuz. Artık müşterileriniz, sizi eğitime verdiğiniz destek ile özdeşleştirecekler. İşveren de saf değil! Fikrimizden söz ettiğim ilk gün bana Peki, bunun parasını kim ödeyecek? diye sordular. Yanıtı basitti: Alt katta domates çorbası satan marka, yukarıdaki alanı o çorbanın yapıldığı domatesleri üretmek için kiralayacak. Çünkü bu fırsatın onun için bir marka pazarlaması olduğunun farkında... Yukarıda, tam olarak da o markanın alanında domatesin nasıl yetiştirildiğini gören, burada kendi domateslerini yetiştiren çocuklar markaya aşina -ve hattâ aşık- olacaklar, alt kata indiklerinde ise ailelerinden o markanın çorbasını isteyecekler. Bütün bunlar sırf bizim sözümüz ile olmadı elbette... Finans müdürleri ile oturuldu, firma başına kiralanacak metrekarelerin ve metrekare başı rakamların hesapları yapıldı. Bütçe planlandığında ise işveren şunu söylüyordu: İnanamıyoruz! Hem eğitim verecek hem de bundan kâr mı elde edeceğiz? ESK Öte yandan böylesi bir toplum yararına girişimin yüksek bir tanıtım geri dönüşüne de sahip olacağı muhakkak... MR Kesinlikle! Artık işler Haydi yeşil bir çatı yapalım demekle bitmiyor. Çünkü o çatıda hiçbir şey olmuyor. Mimarlar olarak yalnızca bakılacak şeyler yapmak, iyi görünen ancak ruhu olmayan -yani hiçbir şeyi olmayan- mimarlıklar yapmak kadar anlamsız artık... Ama burası bir kurum argümanı da artık işe yaramıyor. Çünkü kurumlar da hem kurum hem rekreasyon mekânı hem oyun alanı olmak zorunda. Mimarlıkları üretme, deneyimleme ve anlama biçimleri çok katmanlı olmak zorunda. Unutmayalım; son ekonomik krizin ardından istikrar olanağı kalmadı. Hâlâ birilerinin çıkıp bize Dünya için yeni bir küresel ekonomik çözümüm var demesini bekliyoruz. Ama o çözümler de her şeyi belki on yılda, belki daha da kısa bir süre içinde mahvedecekler. ESK Mimarın bugünkü pozisyonunu bir mekân tasarımcısı ndan çok bir stratejist, marka planlama ve pazarlamacı, hattâ bir tür gündelik yaşam tasarımcısı olarak konumlandırmanız oldukça ilginç... MR Kendimi de öncelikle -her ne kadar hepimiz düşünüyor olduğumuz için bunun aslında saçma bir kavram olduğunu bilsem de- bir düşünür olarak görüyorum. Önce düşünür, sonra tasarımcıyım çünkü tasarlamak için ilk önce düşünmek zorundayım. Eliniz çok yetkin olabilir, şahane eskizler çizebilirsiniz fakat o çizimin arkasında bir düşünce yoksa, aslında eskiz de berbat demektir. Duvara asabilirsiniz ama gerçekleştirildiğinde hiçbir kışkırtıcılığı olmayacaktır. Tasarlamak için nesnelerin, bireylerin nasıl hareket ettiğini görebilmeniz gerekir. Günümüz dünyasının, bana göre, en önemli bileşenlerinden biri, insanların küresel kültürden giderek daha çok haberdar olabilmeleri... Toplumun her kesimi nesnelerin, toplumların nasıl hareket ettiğinin, yer değiştirdiğinin, dönüştüğünün farkında. Tam olarak da bu hareketli, kaygan zeminde, yani istikrar hayalinin yok olduğu noktada, mimar da bir tür katalizör görevini üstleniyor. İstikrar, ya da durağan düzenlilik, bize öğretilen, öğütlenen bir şey. Yaşamımızın düzenli olması gerektiği, okula gitmemiz ve iş sahibi olmamız, ardından sevdiğimiz birini bulup evlenmemiz, sonra da evsahibi olup çocuk yapmamız gerektiği söylendi. Lecumberri Ulusal arşiv projesi yarışması. Lecumberri National Archives Competiiton, Rendering by Rojkind Arquitectos. YAPI 375 ŞUBAT 2013 69
Tori Tori Restoranı, Fotoğraf Paul Rivera. Tori Tori Restaurant, Photo by Paul Rivera. Tanımlı bir düzenlilik hayalinin peşinde koşturdular bizi... Ama şayet düzenliliği bulursanız, pasifleşirsiniz. Rahatınız yerinde olduğu için artık kendinizden başka hiçbir şeyi dert etmezsiniz. ESK Son on yılda uluslararası mimarlık akademyasında sıklıkla karşılaşılan bir söylem olarak, özellikle star mimarlık müessesesinin üretimlerinin işverenleri zenginleştirmek ve markaları pazarlamak adına imajlar silsilesine mahkûm edildiği, bu nedenle de mesleğin toplum yararı bileşeninin göz ardı edildiği öne sürülüyor. İşvereninizi mimarlık üretimleriniz üzerinden zengin etmek ile ürününüz sayesinde topluma yarar sağlamak, sizin üretimleriniz ve nedenselleştirmelerinizde ise hiç de böylesi uzlaşmaz bir çelişki ortaya koymuşa benzemiyor. MR Elbette koymaz. Az önce sözünü ettiğim Meksika daki süpermarket projesinde tam da bunu başardığımızı düşünüyorum. İşvereni, ortada kamusal mekânın olmadığı bir yerde -Meksika nın doğru düzgün yaya kaldırımı bile bulunmayan bir banliyösünde- kamusal bir mekân kurgulamaya ikna ettik. Ama bunu, gösterişli bir mimarlık yaratmak adına yapmadık. Bugün süpermarketin toplam kârının yüzde 30 unu bu çatı tarlası sağlıyor. Yani şirketi daha zengin kıldık. Elbette zenginleştireceğiz, onlar bizim işverenimiz! Ama toplumu da mutlu ettik. Benim için sorun birilerinin zenginleşip zenginleşmediğinde değil, zenginleşirken ne kadarını geri verdiği nde yatıyor. Öte yandan star mimarlara da haklarını teslim etmek gerektiğini düşünüyorum. Hepimiz farklı mimarlıklar yapıyoruz ve farklı bam tellerine dokunuyor, farklı limitleri zorluyoruz. Mesela Frank Gehry, endüstriyel üretime dayalı bir zarfın peşinde... Hoşuma gidip gitmemesi farklı bir mesele, ama böylesi bir üretim biçimini sürekli ve farklı projeler için yeniden yorumlamaya çalışıyor. Rem Koolhaas ise çok sayıda ve farklı disiplinlerden aktörün araştırmalarına odaklanıyor. Prada yı zengin etmesi, neden bir sorun olsun? Bence hepsi, tasarımın ne yapabileceği üzerine odaklanıyorlar. ESK Teşekkürler. *E. Seda Kayım Y. Mimar As Architects Our Business is No Longer Only to be Concerned with Buildings» Michel Rojkind was recently the guest of the Building Information Centre YEM when he came to Istanbul for the 18th Archiprix-Turkey competition. He was a member of the competition jury, which selected the best graduation projects in the field of architecture in Turkey. Rojkind is the person responsible for putting forth the idea that the centre of architectural practice should focus on the process rather than the product. He is well known for the long-term partnerships his Mexico-based office has established with institutions and his interdisciplinary projects. Rojkind says that when architecture merely meets the needs of the client and carries out its function, it is failing to use a large part of the profession s potential. In his view architecture today is not so much the task of designing buildings as a social debate, and he stresses that the notion of giving back to the community is the fundamental motive behind his designs. He says that clients, local and central government and other stake-holders exploit urban debate methods that are supposed to benefit society for their own ends, as a way of earning more money and increasing brand values. In this context he criticizes sustainable architecture, saying that just as buildings are not given certificates just for having a sound structure, so the idea of rewarding them for creating their own energy or recycling their own waste water is meaningless. Rojkind describes initiatives of this kind as the minimum we can do with architecture, and declares that contemporary architectural products are only sustainable to the extent that they light up their environs with the energy they produce or are capable of undertaking different functions at different times or for different public events. A Michel Rojkind design that illustrates his idea of giving back to the community by means of architecture is the building he designed for the Liverpool supermarket chain in Mexico, the roof terrace garden of which brings brands and community together in organic production. Michel Rojkind asserts that discourse about social or economic stability is no longer valid, so that architecture has to seek movement in place of order and transformation in place of stability. He says that the architect as stake-holder should act as a type of mediator between all sectors of society, and that spaces should be regarded as the catalyst of this conciliation process. 70 YAPI 375 ŞUBAT 2013