Emine KOCA 1 Nurdan KUMAŞ 2 YİTİRİLEN KÜLTÜREL DEĞERLER: GİRESUN İLİ YÖRESEL GELİN GİYSİLERİ Özet Kültürel ve yöresel birçok unsuru içinde barındıran giyim kuşam ürünleri; kullanıldığı toplum hakkında önemli bilgiler sunan maddi kültür varlıkları olarak bilinmektedirler. Ancak, modern yaşamın getirdiği değişim ve yenilikler yöresel giysilerin barındırdığı öz değerlerin değişikliğe uğramasına yol açarak yozlaşmalarına veya yerlerini günün modasına uygun giysilere bırakarak yok olmalarına neden olmaktadır. Bu nedenle, kültürel değerleri içinde barındıran maddi kültür ürünlerinin yok olması kültürün de yok olması anlamına geleceğinden, belgelenmeleri ve gelecek kuşaklara aktarılarak yaşatılmaları ayrı bir önem taşımaktadır. Bu bağlamda, kullanıldığı günün özelliği ve görsel zenginliği kadar kültürel açıdan da önemli olan gelin giysilerinin belgelenmesi gerekliliği ile bu çalışmada; Giresun ilinde kullanılan yöresel gelin giysileri araştırılarak, ulaşılan görseller ve örneklerin fotoğrafları çekilmiş, biçim, form, kumaş ve süsleme özellikleri incelenmiş ve teknik çizimleri yapılarak belgelenmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Giresun, gelin giysisi, gelinlik, yöresel LOSS OF CULTURAL VALUES: LOCAL BRİDAL DRESSES OF GİRESUN PROVINCE Abstract In which many elements of cultural and regional apparel products; used material culture which offers important information about community assets are known as the. However, modern life has brought change and innovation regional outfits to difference of self worth that it hosts by causing corruption or to conform to today's fashion clothes where they don't have to be leaving. Therefore, cultural values in the host material culture means that the destruction of cultures have no future, 1 Doç. Dr., Gazi Üniversitesi Sanat ve Tasarım Fakültesi Moda Tasarımı Bölümü, kocaemine@gmail.com 2 sevgiselign@hotmail.com
Yitirilen Kültürel Değerler: Giresun İli Yöresel Gelin Giysileri documented and transferred to the next generations vocalized importance. In this context, it is used as the visual richness of cultural property and of the day, what is important is that the documentation of this study with the necessity of the bride clothes; Giresun province to investigate a local bride used clothes, photos of instances reached visuals and drawn, form, form, fabric and decorative features have been examined and the work was required to develop the technical drawings. Key Words: Giresun, wedding gowns, clothing, culture GİRİŞ Her toplumun beraberinde getirdiği bir tarihsel yaşanmışlığı vardır ve bu yaşanmışlık toplumun kültürel öğelerine yansıyarak geleneksel yapıyı oluşturmaktadır. Birçok medeniyete ev sahipliği yapmış Anadolu da; birçok kültürle etkileşim içinde yaşamak Anadolu insanına kültürel zenginlik kazandırmış ve bu özellik tüm bölgelerdeki giyim kuşama çeşitlilik olarak yansımıştır. Bu çeşitlilikte örf, adet ve geleneklerin de etkisi olduğu ve özellikle doğum, evlenme, ölüm gibi yaşamın mihenk taşlarını oluşturan günlerin özel törenlerle kutlandığı bilinmektedir. Bölgesel örf, adet ve değer yargılarına göre şekillenen bu törenlerde, görsel olarak ön planda yer alan giysiler de yöresel özellikler kazanarak biçimlenmiş ve törenlerle özdeşleşmiştir. İnsanların yaşamında özel bir yeri olan evlenme-düğün törenlerinin gelin giysileri ile özdeşleştiği, tarih boyunca olduğu gibi günümüzde de bu törenlerde gelin giysilerinin önemli bir yeri olduğu bilinmektedir. Tarihin her döneminde, düğünlerin ana unsuru olan gelin için bu özel gününde giyeceği giysinin özel bir yeri ve anlamı olmuştur. Her toplumda evlenme ve evlilik törenleri ait olduğu kültürün kurallarına göre gerçekleştirildiği için, gelin giysilerinde kullanılan malzemeler, renkler, motifler ve süslemelerin hepsinin ayrı ayrı veya bir bütün olarak taşıdığı bir sembolik değeri ve kültürel açıdan önem taşıyan bir anlamı vardır. Bu kültürel ve sembolik değerler bölgelere göre çeşitlilik göstererek, bölgelerin giyinme kültürünü oluştururlar. 85 Ancak gelenekli yaşamdan modern yaşama geçiş, toplumları geleneksel yapılarından uzaklaştırırken, benimsenmiş olan maddi ve manevi açıdan pek çok formun değişimine de neden olmuştur. Değişen formların en belirgin örneklerini de gelin giysilerinde görmek mümkündür. Tarihi süreç incelendiğinde, insan yaşamının en özel günü olan evlenme törenlerindeki adetlerden, gelin giysilerine kadar her aşamada modern yaşamın getirdiği değişim hissedilmekte, günümüzde yöresel gelinliklerin yerini beyaz gelinliklerin aldığı görülmektedir. Bu durum sadece yöresel formun yok olması değil, üzerinde taşıdığı kültürel değerlerin de yok olması anlamına gelmekte ve kültürel erozyona neden olmaktadır. Bir medeniyet inşa edilirken tarihinin, geleneklerinin, kültürünün üzerinden kendini yükselttiği dikkate alındığında, kültürümüzde her yönüyle zengin bir çeşitliliğe sahip olan düğün törenlerinin ve gelin giysilerinin modernlik kavramı karşısında yok olmasını engellemek için bu özel giysilerin belgelenmesi, gelecek kuşaklara aktarılması ve kültürel öğelerinin modern gelinliklerde yorumlanarak yaşatılması önem taşımaktadır. Tüm bölgelerde olduğu gibi Karadeniz bölgesinin giyim kuşamında da yöre dışında çok fazla bilinmeyen, gün ışığına çıkarılmamış, gelenek, görenek ve adetlerin oluşturduğu kültürel değerleri vardır. Bunların arasında evlilik törenleri ve onlara tören özelliği kazandıran gelin
Emine Koca - Nurdan Kumaş giysilerinin önemli yer tutması ve kültürel değerlerini yitirmeden belgelenmeleri gerekliliği çalışmanın çıkış noktasını oluşturmuştur. Bu bağlamda, kullanıldığı günün özelliği ve görsel zenginliği kadar kültürel açıdan da önemli olan gelin giysilerinin belgelenmesi gerekliliği ile bu çalışmada; Giresun ilinde kullanılan yöresel gelin giysilerinin tasarım özelliklerinin incelenerek öz değerlerini yitirmeden belgelenmeleri amaçlanmıştır. 2.Yöntem Giresun ilinde kullanılan yöresel gelin giysilerinin tasarım özelliklerinin incelenerek öz değerlerinin belgelenmesinin amaçlandığı tarama modeline dayalı bu betimsel araştırmada; geçmiş zaman içinde meydana gelmiş olay ve olguların araştırılmasında ya da bir problemin geçmişle olan ilişkisi yönünden incelenmesinde kullanılan tarihî yöntem (Kaptan 1991: 45-46) kullanılmıştır. Araştırma kapsamında Giresun un ilçe ve köylerinde alan araştırması yapılmış, ulaşılan yöresel gelin giysi görselleri ve örnekleri fotoğraflanmış, biçim, form, kumaş ve süsleme özellikleri açısından incelenmiş ve teknik çizimleri yapılarak, yörede kullanılan gelin giysileri belgelenmeye çalışılmıştır. Araştırmacılar tarafından hazırlanan giysi inceleme formu doğrultusunda incelenen giysiler, görüşme formuna kaydedilen kaynak kişilerden edinilen bilgiler doğrultusunda yorumlanmıştır. 3. Bulgular Yapılan alan araştırması sonucunda, tüm bölgelerde olduğu gibi Giresun da da yöresel gelin giysisi formunun yerini günümüz beyaz gelinliğine bıraktığı, çok az sayıda yöresel gelin giysisinin hatıra olarak sandıklarda saklandığı veya müzede korunduğu belirlenmiştir. İncelemelerde yöreye özgü giysi formlarının gelin giysilerinde de görüldüğü, kumaş, başlık, aksesuarlar ve süsleme detaylarındaki farklılıklar ile gelin giysisinin diğer giysilerden farklı özellik kazandığı gözlenmesine rağmen, Giresun un yöresel giyim tarzında kullanılmayan şalvarın yöresel gelin giysisinin önemli bir tamamlayıcısı olması dikkat çekici bir özellik olarak gözlenmiştir. 86 Giresun ve çevresinde kullanılan yöresel gelin giysilerinin kişilerin ekonomik düzeylerine bağlı olarak değişiklik gösterdiği ve bu giysilerin 1930 lu yıllardan itibaren şehir merkezinden başlayıp yavaş yavaş ilçe ve köylere yayılan beyaz gelinliğe yerini bıraktığı görülmüştür. Giresun ve çevresinde moda ürünü beyaz gelinliğin kullanılmasından önceki süreçte üç farklı gelin giysisinin kullanıldığı belirlenmiştir: 1. Üç etek gelinlik 2. Bindal gelinlik 3. Entari gelinlik 1. Üç Etek Gelinlik: Şalvar, içlik, üçetek, acem şalı ve cepkenden oluşan gelin giysisinde, yörenin halk giyiminde kullanılmayan şalvarın gelin giysisinin bütünlüğünü sağlayan önemli bir parça olduğu görülmektedir. Türk halk giyiminin önemli giysi parçalarından olduğu bilinen üç etek entariler, tarihi süreçten bu yana diğer bölgelerde olduğu gibi, Giresun ve çevresinde de uzun yıllar kullanılmıştır. Leyla Saz ın (1994:188) 1857 de Abdülmecit in kızı Refia Sultan ın düğününde giydiği gelinliği anlatan. Koyu mavi üzerine sırma, inci ve pırlanta çiçeklerle işlenmiş gelinliği üçetekliydi. Yakadan ve kollarından görünen ipek tül gömleğinin uçlarını ince
Yitirilen Kültürel Değerler: Giresun İli Yöresel Gelin Giysileri danteller süslüyordu.tasviri, üçetek entarilerin, gelin giysisi olarak kullanıldığını açıkça belirten örneklerden biridir. Resim 1. Üç etek gelinlik (Mustafa Aça özel Koleksiyonu, Giresun Valiliği il yıllığı) Alt bedene giyilen şalvar, üst bedene giyilen içlik, üçetek ve gelin hırkasından oluşan üç etek gelinliğin altına, yalnızca düğünlerde giyilen ve yörede adı gondol çarık olarak anılan ayakkabı giyilmiştir. Üçeteğin yaka yırtmacından görünen içliğin yaka çevresindeki kordon kıvrılarak yapılmış süslemeler dikkat çekmektedir. Yanları bele kadar yırtmaçlı olan üçeteğin arka parçası şalvar üzerine bırakılırken, ön parçasının birinin şalvar içine sokulması, diğerinin ise katlanarak beldeki kuşak arasına sıkıştırılması dikkat çekici bir başka kullanım özelliğidir. Şalvar ve üç eteğin brokar görünümlü, bordo renk üzerine sarı ve yeşil bitki motifleri olan civil basma kumaştan yapıldığı ve üçgen formda katlanarak bele sarılan acem kuşağının üzerine Trabzon hasır işinden yapılmış gümüş kemer takıldığı görülmektedir. 87 Üç eteğin üzerine giyilen yaka ve kol kenarları sırma işlenmiş kadife cepken, yörede gelin hırkası olarak adlandırılmaktadır. Başta tepelik, kolda hasır bilezik, boyunda beşi bir yerde, on iki sıra inci ve üç dolayım altın kordon gelin giysilerini tamamlayan en önemli aksesuarlar olarak yer almaktadır. Üç etek gelinlik giysi parçalarının teknik çizimleri aşağıda sunulmuştur.
Emine Koca - Nurdan Kumaş Çizim 1. Üçetek gelinlik giysi parçaları teknik çizimi İçlik: Yörede iç göyneği olarak da adlandırılan, kadınların yanı sıra erkeklerin de günlük yaşamlarında kullandıkları bir iç giysi olan içlik; yaka ve kol ucuna yapılan süslemelerle farklılık kazandırılarak, gelin giysisine bir bütünlük kazandırmıştır. Ten üzerine ve dış giysinin içine giyildiği için bu adı alan içlik; beyaz ve ketenin doğal rengi olan krem renginde olup, el tezgâhlarında dokunmuştur. Kaynak kişilerden edinilen bilgilere göre, Giresun da el tezgâhları olmadığı için bu dokumalar genellikle İstanbul, Bursa ve İran dan gelmiş bohçacılardan satın alınmıştır. İçlikler; keten, kara keten ve bürümcük dokumalardan yapılmıştır. İçliğin tüm dikişleri, iğne oyası tekniği olan zürafa ile birleştirilmiştir. Erkek giyiminde uzun kolu, yırtmaçlı yakası ve geniş eteği ile dikkat çeken içliğin, gelin giyimindeki formu ise oyuk süslemeli yakası ve yırtmaçsız eteği ile değişiklik göstermektedir. 88 Üç etek: Entarinin belden aşağı kısmının üç ayrı yaprak, parça olmasından adını alan üç etek, Giresun un kırsal kesimlerinde kutnu kumaş, sahil kesimlerinde ise civil basma olarak adlandırılan kumaştan yapılmıştır. Üç etek, alt bedende şalvar, üst bedende içlik üzerine beline acem kuşak sarılarak kullanılmıştır. İpek iplikten dokunmuş olan acem kuşak özel gün ve düğünlerde kullanılmakta, püskülü ve desenleri ile dikkat çekmektedir. Üçeteğin önündeki parçalar kıvrılıp kuşağın altına sokularak kullanıldığı için, dış rengi ile uyumlu düz pamuklu kumaşla astarlanmasına özellikle önem verilmiştir. Üç eteğin arkadan görünümü uzun tek parça bir elbiseyi andırmakla birlikte, arka parçasının boyu kalça hattının altına kadar olanları da vardır (Resim 1). Üçetekler için genellikle yöreye has bitki, çiçek desenleri ve canlı renklerin (sarı, kırmızı vb.) oluşturduğu kumaşlar kullanılmıştır. Ön beden parçasının kenarlarına yaka açıklığından itibaren süsleme olarak şerit geçirilmiştir. Dikdörtgen biçiminde iki boy kumaşın ikiye katlanmasıyla oluşan üç eteğin ön ve arka bedeninin yanlarına, eteği genişletmek amacıyla bel hattından itibaren üçgen şeklinde peş
Yitirilen Kültürel Değerler: Giresun İli Yöresel Gelin Giysileri parçaları yerleştirilmiştir. Peşlerin yanları hareket ve kullanım kolaylığı sağlaması için yırtmaç olarak bırakılmıştır. Bedene düz olarak birleştirilen kol uçları manşetle toplanmıştır. Yörede manşet yerine bilezik sözcüğü kullanılmakta ve kol ağzı bu tür toplanmış kollara bilezikli kol adı verilmektedir. Giysinin ön kapaması yaka açıklığından bel hattına kadar örme birit ve düğme ile sağlanmıştır. Türk giyim kuşamını oluşturan giysi parçalarının kalıp formlarını belirleyen en önemli faktör dokuma genişlikleri olmuştur ve bu durum üç eteğin kalıp formun da da görülmektedir. Eni dar el tezgâhlarında dokunan kumaşlardan yapılan giysilere, beden rahatlığını sağlamak amacıyla eklenen peş parçaları giysinin kalıp formunu oluşturmuş ve küçük detaylar dışında bu form aynı kalmıştır. Koç ve Koca (2012: 144) çalışmalarında, kumaş enlerinin darlığı ve kumaşın kıymetli olması nedeniyle Türklerin kullandıkları giysilerinin kesimlerinde geometrik, yalın ve kupsuz bir form kullanıldığını ve bu basit kesimin yüzyıllar boyunca sürdüğünü belirtmeleri, üçeteklerin kalıp formunun tarihi süreçten beri süregelen ve değişmeyen özelliğini doğrulamaktadır. Şalvar: Anadolu kültüründe çokça yaygın olan şalvar, Giresun yöresinde yalnızca gelinlerin üçetek gelinliğin altına giydikleri bir parça olmuştur. Oldukça geniş bir kesime sahip ve beli uçkurla toplanan şalvarın, lastikle toplanmış geniş paçalarının ayakların üzerini kapatacak kadar uzun olması önemli bir özelliğidir. Yanları dikişsiz olan iki paçanın arasına genişlik sağlamak ve ağ oluşturmak amacıyla konulmuş kuş adı verilen ağ parçası şalvarın bir diğer önemli özelliğidir. Gelin giysilerinde üç etek ile aynı kumaştan yapılan şalvarlar için saten, brokar, tafta gibi ağır gramajlı ve hacimli kumaşlar kullanılmıştır. Varlıklı kişiler tarafından saten, brokar, tafta, orta ve düşük gelirli kişiler tarafından ise divitin ve basma kullanılmaktadır. Günümüzde örnekleri yok denecek kadar az kalan divitin kumaşlar, renk olarak değişiklik göstermekle birlikte, desenini oluşturan çiçeklerde bordo, kırmızı, pembe gibi canlı renklerin ağırlıklı olarak kullanıldığı gözlenmiştir. 89 Gelin Hırkası: Genellikle kadife kumaşından yapılan cepken görünümlü giysi; üçetek gelinliklerinin bir parçasıdır (Resim 2). Kol ve yaka kenarlarına sırma kordon tutturma tekniği ile süslemeler yapılmıştır. Süslemelerde yaprak ve çiçek motifleri kullanılmıştır. Kadife ile astar arasına tahta pamuk yerleştirilerek üzerinden sıralı dikişle tutturulanları olduğu gibi, sadece astarla kaplanan türleri de vardır. Günümüzde kapitone olarak bilinen teknik, yörede sırınmış terimi ile ifade edilmekte ve giysi pamukla sırınmış hırka olarak da bilinmektedir. Kadife kumaştan yapıldığı için kadife olarak da adlandırılan hırkaların içi ekonomik duruma göre ipek ya da ketenle astarlanmıştır. Boyları genellikle bel hattının üstünde olan giysinin, kalça hattının altına kadar uzanan türleri de vardır. Renkleri genellikle mor, siyah ya da laciverttir.
Emine Koca - Nurdan Kumaş Resim 2. Gelin hırkası örnekleri (Rukiye Şahin Özel Koleksiyonu) 2. Bindal Gelinlik: Kadife kumaş üzerine başta yaka ve kol ucu çevresi olmak üzere bedenin büyük bir bölümü, sarı metal bükümlü iplikle, dival işi bitkisel bezemelerle süslenmiş ve boyu ayak bileklerine kadar uzanan, tek parça bir giysidir. Türk giyim kuşamının Batılılaşma sürecinde tek parça özelliğiyle Avrupa etkisini yansıtan bir giysi olan bindallı, Türkiye nin pek çok bölgesinde özel günlerde ve gelin giysisi olarak kullanılmıştır. Giresun ve çevresinde bu giysiye bindal adı verilmektedir. 90 Koç ve Koca ya göre (2007: 73) Türk giyim kuşamında 19. Yüzyılın, sonlarına doğru, kadife üzerine dival işi altın sim sırma işlemeli, halk arasında bindallı veya kutu içi entari adı verilen entarilerin yaygınlaştığını belirtmişlerdir. Genellikle gelinlik olarak kutu içinde satılan bu giysilerin İstanbul da farklı bedenlerde hazırlanarak üretilip tüm yurda buradan yayıldığı bilinmektedir. Micklewrıght (1989:164) bindallı nakışı ile süslenmiş giysileri kumaşlarına göre, iki gruba ayırmıştır. Mor, siyah, mavi, yeşil, bordo gibi koyu renk kadife üzerine işlemeli olanların genellikle tek parça olduğunu ve geleneksel gelin giysisi olarak kullanıldığını, mavi, pembe, sarı, yumurta kabuğu gibi pastel renk tonlarında saten üzerine işlemeli olanların ise iki parçadan oluştuğunu belirtmiştir. Her iki gruptan örneklerin neredeyse Türkiye deki her müzede bulunduğunu vurgulamıştır. Yörede ekonomik durumu iyi olan aileler tarafından rağbet gören bindal gelinlikte rastlanan ödünç verme olayının sıklıkla görülmesi diğer gelinliklerde olmayan bir ayrıntı olarak dikkat çekmiştir.
Yitirilen Kültürel Değerler: Giresun İli Yöresel Gelin Giysileri Resim 3. Bindal gelinlik (Hayriye Kaya ve Selma Ahıskalı Aile Albümü) Bindal gelinliğin en önemli özelliği olan dival işi işlemelerin genellikle bitkisel bezemelerden oluştuğu değişik çiçek, kıvrım, dal ve yaprakların kullanıldığı Resim 3 te görülmektedir. İşlemelerin yoğunluğu sosyal statünün yüksekliği ile eşdeğer görülen ve biçimsel olarak etek ucuna doğru genişleyen tek parça giysinin beli Trabzon hasırı kemer ile toplanmıştır. Belde kullanılan altın Trabzon hasırı kemer, başta tepelik, kolda altın hasır bilezik, boyunda beşi bir yerde, on iki sıra inci ve üç dolayım altın kordon gelin giysilerini tamamlayan en önemli aksesuarlar olduğu gibi ekonomik durumun belirleyicisi konumundadır. Kumaş olarak kadife kullanılan bindal gelinliğin beden ve kollarının tamamı krem rengi pamuklu astar ile kaplanmış olup, Giresun yöresinde genellikle mürdüm ve patlıcan moru renginde bindal gelinlikler kullanılırken krem rengi kadifeden olanları da bulunmaktadır. 91 Çizim 2. Bindal gelinlik teknik çizimi
Emine Koca - Nurdan Kumaş Etek ucuna doğru açılarak genişleyen etek formu, boynu çevreleyen sıfır yaka biçimi ve göğüs altına kadar uzanan yaka yırtmacı ile ayak bileklerine kadar uzanan giysinin arka etek boyu, ön etek boyuna göre kavisli şekilde uzun olan türleri de bulunmaktadır. Ön ve arka ortası kumaş katı olan giysinin kolu derin olmayan bir kavisle bedene takılmıştır (erkek gömleği kol formuna benzer biçimde). Genişliği kol ucuna doğru hafif daralan kol ağzı düz bırakılmıştır. 3.Entari gelinlik: Genellikle pamuklu kumaştan, ayak bileği uzunluğunda ve değişik bölümlerinde basit süslemeleri olan tek parça gelin giysisinin, ipek görünümlü kumaşlardan yapılmış olanları da bulunmaktadır. Model ve süsleme özellikleri farklılık göstermektedir. Entari gelinlikler adından da belli olduğu gibi elbise formunda olup, Giresun un merkezden uzak köylerinde sıklıkla kullanılmıştır. Ekonomik düzeye göre kumaş türü ve işleme özelliklerinin farklılaştığı gözlenmiştir. Kaynak kişilerden edinilen bilgilere göre; yörede uygulanan çarşambalık- perşembelik adetlerinden olan Perşembe günü, gelir seviyesi düşük ailelerde geline damat tarafından entari gelinlik giydirildiği belirlenmiştir. 92 Resim 4. Entari gelinlik örnekleri (Şengül Gözen ve Elvan Cebecioğlu Özel Koleksiyonu) Resim 4 deki Giresun un merkezden uzak köylerinde sıklıkla kullanılmış olan entari gelin giysi örnekleri, pamuklu ve ipek kumaşlardan yapılmıştır. Lacivert pamuklu kumaştan yapılmış entari gelinlik, derin yaka yırtmacının ucundaki kırmaları, ince hâkim yakası ve kol ağzı detayı ile farklılık göstermektedir. Geniş şekilde oyularak yuvarlatılmış olan yırtmaç kol uçlarını biçimlendirmekte, kenarındaki biritler ve giysi kumaşından yapılmış küçük top şeklindeki düğmeler kol ağzını bilekte toplamaktadır. Kol ağzının açık kullanımında ise farklı bir görüntü yaratmaktadır. Kol uçlarına ve yaka çevresine geçirilmiş olan şerit, gayet sade olan giysinin tek süsleme detayıdır. İçi krem rengi pamuklu dokuma ile astarlanmış ve iç gömleği ile giyilen giysinin, kumaş kalitesi ve süslemesinin olmaması dikkate alındığında; bu giysiyi giyen gelinin eşinin ekonomik durumunun iyi olmadığı söylenebilir. Kaynak kişilerden elde edilen bilgilere göre, yeşil ipek kumaştan yapılmış tek parça ve boyu ayak bileği hizasında olan gelin giysisini ekonomik durumu iyi olmayan ailelerin gelinleri giymektedir. Bu giysiyi günlük giysiden ayıran
Yitirilen Kültürel Değerler: Giresun İli Yöresel Gelin Giysileri ve gelin giysisi yapan özelliği kumaşının saf ipek olmasıdır. Gelir düzeyine göre ipek görünümlü, çok kalın olmayan dökümlü kumaşlardan da yapılanları bulunmaktadır. Kol uçları ve yaka çevresi pembe renkli biye ile temizlenmiş olan giysinin, göğüs üstünde yaka biyesinin genişliğinde siyah ve beyaz şeritlerle roba şekli verilmiş, robanın altında ise verev yerleştirilmiş pembe şeritlerle süsleme yapılmıştır. Bel kesiğinin ve kol ağzı biyesinin üzerinde de aynı şeritlerle süsleme görülmektedir. Giysi üzerindeki şeritlerin farklı geometrik şekillerde yerleştirilmesi ile farklı görüntü kazandırılmış gelin giysilerinin olduğu edinilen bilgiler arasında yer almaktadır. 93 Çizim 3. Entari gelinlik teknik çizimleri Tek parça olan lacivert entari gelinliğin ön ve arka bedeninin her iki yanına, bel hattından başlayarak etek ucuna doğru genişleyen üçgen şeklinde peş parçaları yerleştirilmiştir. Etek ucunun genişlemesini sağlayan peş parçaları üçetek gelinliklerdeki ile aynı biçimdedir. Arka yaka oyuntusunun devamı olarak, bel hattının üzerine kadar uzanan yaka yırtmacının U şeklindeki genişliği, ön ortasında küçük serbest kırmalar yapılarak daraltılmıştır. Yaka yırtmacına boyunu saracak şekilde ince bir hâkim yaka takılmıştır. Derin ve yuvarlak olarak oyulmuş kol ağzı yırtmacı bulunan kolun bedene düz olarak birleştirildiği Çizim 3 te görülmektedir. Bel hattındaki kesiği ile bele oturan ve etek parçası büzgülü olan yeşil entari gelinliğin ön orta kapaması ince bir pat ile sağlanmıştır. Boyun çevresini saran sıfır yakası ve uçları büzgü ve biye ile toplanmış kol formu, giysinin sade biçimini yansıtmaktadır. Derin olmayan bir kavisle bedene birleştirilmiş takma kollu giysinin boyu ayak bileği hizasındadır. Giresun ve çevresinde yöresel biçimlere ve özelliklere sahip gelin giysilerinin yerini Avrupai bir tarz olan beyaz gelinliğe bırakması kolay olmamış ve bu geçiş sürecinde beyaz gelinlik üzerinde yöresel öğelerin yer aldığı gelin giysileri kullanılmıştır. Yapılan alan araştırmasında, Uzun yıllar benimsenerek yaşatılan bir giyinme kültüründen vazgeçmenin çok ta kolay olmadığı görülmüştür. 1930 lu yıllara kadar yaygın olarak kullanılan yöresel biçimlere ve
Emine Koca - Nurdan Kumaş özelliklere sahip gelin giysilerinin yerini Avrupai bir tarz olan beyaz gelinliğe bırakmasının kolay olmadığı, bu geçiş sürecinde beyaz gelinlik üzerinde yöresel öğelerin yer aldığı ara tarz gelin giysilerinin kullanıldığı gözlenmiştir. Beyaz saten veya tafta gelinlik kumaşından yapılmış, ancak üzerinde dival işi işlemeleri ve başındaki tepelik ile yöresel ve modern karışımı giysiler içindeki gelin fotoğrafları bu durumu örneklemektedir. Kültür olgusu, değişmeyen, hep olduğu gibi kalan bir anlamlar bütünü değildir; zamana, siyasal, sosyal ve ekonomik yapıdaki gelişmelere bağlı olarak değişikliğe uğrayabilir; başka kültürlerle karşılıklı olarak alışverişte bulunulabilir. Bu bağlamda, tam bir kültürel reddetme veya tam bir kültürel kabul hiçbir zaman gerçekleşmez (Koca- Koç vd. 2007:796). Bu nedenle her iki tarzı da içinde barındıran ara tarz gelin giysilerinin oluşması, uzun yıllar benimsenerek yaşatılan bir giyinme kültüründen vazgeçmenin kolay olmadığının göstergesi olarak kabul edilebilir. SONUÇ ve ÖNERİLER Giresun ili ve çevresinde evlilik törenlerinde 1930 lu yıllara kadar yöresel gelin giysilerinin yaygın olarak kullanıldığı ve bu yıllardan sonra moda ürünü beyaz gelinliğin kullanımının şehir merkezinde başlayarak köylere kadar yayıldığı belirlenmiştir. Bu sürece kadar yörede üçetek gelinlik, bindal gelinlik ve entari gelinlik olmak üzere üç farklı yöresel gelin giysisinin kullanıldığı ve en eski gelinliğin üçetek gelinlik olduğu gözlenmiştir. Giresun ilinin yöresel giyim tarzında şalvar kullanılmazken, şalvarın üçetek gelinlik formunun önemli bir tamamlayıcısı olması dikkat çekici bir özellik olarak belirlenmiştir. Çoğu yörelerde bindallı olarak adlandırılan, dival işi ile işleniş farklı motiflerle bezeli kadife bindal, yörenin giysi parçaları arasında yer almazken, gelin giysisi olarak kullanılması dikkat çekici özellik olarak gözlenmiş ve sosyo- ekonomik durumları iyi olan gelinlerin tercihinin bu gelinlikten yana olduğu saptanmıştır. Gelir düzeyi düşük ailelerin gelinlerinin bindal gelinliği ödünç olarak giydikleri veya entari gelinlik giydikleri ulaşılan sonuçlardandır. Ayrıca gelir seviyesi daha düşük ailelerde entari gelinliğin, yörede uygulanan çarşambalık- perşembelik adetlerinden olan Perşembe günü geline damat tarafından giydirilen gelinlik olduğu saptanmıştır. Kültürel değerlerimizden biri olan yöresel giysilerimizin kaybolmasını önlemek amacıyla belgelenmesi, korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle, kişilerin yaşamında önemli yeri olan düğün törenlerinin ve gelin giysilerinin tüm bölgelerde alanın uzmanı kişiler tarafından öz değerlerini yitirmeden belgelenmesi önemlidir. Bu doğrultuda, halkın bilinçlendirilmesi, gençlerin ise bu konuda duyarlılığının artırılmasına yönelik girişimlerde bulunulması kültürel miraslarımız açısından ayrı bir önem taşımaktadır. 94
Yitirilen Kültürel Değerler: Giresun İli Yöresel Gelin Giysileri KAYNAKLAR --- (1999) Giresun Valiliği il yıllığı, Ankara: Kültür Ofset. KAPTAN, Saim ( 1991), Bilimsel Araştırma ve İstatistik Teknikleri, Tekışık Matbaası, Ankara. KOCA Emine, KOÇ, Fatma, VURAL Tuba (2007), Kültürlerarası Etkileşimde Giyim Kuşam, 38. ICANAS Uluslar Arası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, 10-15 Eylül, Ankara, s.793-808. KOÇ, Fatma, KOCA, Emine (2007), The Westernization Process in Otoman Women s Garments:18th Century- 20th Century, Asian Journal of Women s Studies (AJWS), 13 (4), 57-84. KOÇ, Fatma, KOCA, Emine (2012), The Clothing Culture of the Turks, and the Entari (Part 2: the Entari), Folk Life: Journal of Ethnological Studies, 50 (2), 141-168. MİCKLEWRIGHT, Nancy (1989), Late Nineteenth Century Otoman Wedding Costumes As Indicators Of Social Change, Muqarnas: An Annual on Islamic Art and Architecture, VI, 161-174. SAZ, Leyla (1994). The Imperal harem of the Sultans. İstanbul: Peva Publication KAYNAK KİŞİLER K.K.1: Mustafa Aça, 1975 yılı doğumlu, 5 yıldır Giresun da yaşıyor, üniversite mezunu, Giresun Üniversitesi, Fen- Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde öğretim üyesi. 95 K.K.2: Rukiye Şahin, 1959 yılı doğumlu, doğduğunda beri Giresun da yaşıyor, üniversite mezunu, öğretmen emeklisi. K.K.3: Hayriye Kaya, 1955 yılı doğumlu, doğduğunda beri Giresun da yaşıyor, lise mezunu, banka müdürlüğünden emekli. K.K.4: Selma Ahıskalı, 1956 yılı doğumlu, doğduğunda beri Giresun da yaşıyor, üniversite mezunu, eczacı. K.K.5: Şengül Gözen, 1958 yılı doğumlu, doğduğunda beri Giresun da yaşıyor, lise mezunu, öğretmen emeklisi. K.K.6: Elvan Cebecioğlu, 1984 yılı doğumlu, doğduğunda beri Giresun/ Tirebolu da yaşıyor, üniversite mezunu, hemşire. Bu çalışma, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü nde tamamlanmış olan Giresun İli Gelin Giysilerinin Değişim Süreci Üzerine Bir Araştırma konulu yüksek lisans tezinden hazırlanmıştır.