ÖĞRENME ALANI : MADDE VE DEĞĐŞĐM ÜNĐTE 3 : MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ

ÖĞRENME ALANI : MADDE VE DEĞĐŞĐM ÜNĐTE 3 : MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ D- KĐMYASAL TEPKĐMELER (REAKSĐYONLAR) (6 SAAT) 1- Fiziksel Değişim ve Fiziksel Özellikler 2- Kimyasal Tepkime (Değişim) ve Kimyasal Özellikler 3- Kimyasal Tepkimelerin Gerçekleşmesi ve Özellikleri 4- Kimyasal Tepkimelerde Kütlenin Korunumu Kanunu 5- Kimyasal Tepkime Denklemleri 6- Kimyasal Tepkimelerde Sabit Oranlar Kanunu 7- Katlı Oranlar Kanunu (*) 8- Elementlerin Bileşikteki Kütlece Yüzdelerinin Hesaplanması 9- Kimyasal Tepkime Çeşitleri 10- Kimyasal Tepkimelerin Önemi 1

D- KĐMYASAL TEPKĐMELER (REAKSĐYONLAR) : 1- Fiziksel Değişim ve Fiziksel Özellikler : Maddenin dış yapısı yani görünüşü ile ilgili olan ölçülebilen, hissedilebilen ve gözlenebilen renk, tat, koku, görünüm, şekil, sertlik, parlaklık, kırılganlık, hacim, kaynama sıcaklığı, erime sıcaklığı, donma sıcaklığı, yoğunlaşma sıcaklığı, genleşme, sıkışma, katı, sıvı veya gaz halinde olma gibi özelliklere fiziksel özellikler denir. Maddenin kendi özelliğini yani kimliğini değiştirmeden sadece dış görünüşünde şeklinde, büyüklüğünde yani fiziksel özelliklerinde meydana gelen değişmelere fiziksel değişme (olay) denir. Fiziksel değişme sonucu maddenin kimliği değişmez, yeni madde oluşmaz, değişen madde kendi özelliğini kaybetmez ve eski haline geri dönebilir. a) Tanecik Boyutunda Fiziksel Değişim : Fiziksel değişimde taneciklerin yapısı değişmez ve yeni tanecikler oluşmaz. Sadece taneciklerin arasındaki boşluk miktarı (uzaklık) değişir. Kırılma, Bölünme : Kırılan 1. Parça Kırılan, Bölünen Cisim Yırtılma : Kırılan 2. Parça Yırtılan 1. Parça Yırtılan 2. Parça Hal Değiştirme : Maddenin Katı Hali (Buz) Maddenin Sıvı Hali (Su) Maddenin Gaz Hali (Su Buharı) Çözünme (Karışım Oluşturma) : 1. Madde Karışım Sonucu Oluşan Madde 2. Madde 2

Çözünme (Karışım Oluşturma) : 1. Madde (Karbondioksit) Karışım Sonucu Oluşan Madde (Su Karbondioksit Karışımı) 2. Madde (Su) 2- Kimyasal Tepkime (Değişim) ve Kimyasal Özellikler : Maddenin içyapısı yani taneciklerinin (atom ve moleküllerinin) dizilişleri ile ilgili olan yanıcılığı, yakıcılığı, çürümesi, mayalanması, paslanması, tepkimeye girmesi gibi özelliklere kimyasal özellikler denir. Maddenin içyapısının yani taneciklerinin dizilişinin yani kimliğinin değişerek yeni madde oluşmasını sağlayan değişmelere kimyasal değişim, kimyasal reaksiyon, kimyasal olay veya kimyasal tepkime denir. Kimyasal değişme sonucu maddenin kimliği değişir yani yeni madde oluşur, maddenin rengi, kokusu, şekli değişir, ısı ve ışık açığa çıkar, çökelti ve gaz kabarcıkları oluşur, değişen madde kendi özelliğini kaybeder ve eski haline geri dönemez. a) Tanecik Boyutunda Kimyasal Değişim : Kimyasal değişimde molekülleri ve molekülleri oluşturan atomları (tanecikleri) bir arada tutan kimyasal bağlar kopar ve ayrılan atomlar başka atomlarla yeni kimyasal bağlar oluştururlar. Bu da farklı özellikte yeni maddelerin oluşmasını sağlar. Su Bileşiğinin Oluşması : 1. Madde (Hidrojen Elementi) Su Bileşiği 2. Madde (Oksijen Elementi) Karbondioksit Bileşiğinin Oluşması : 3

1. Madde (Karbon Monoksit Bileşiği) Karbondioksit Bileşiği 2. Madde (Oksijen Elementi) ÖRNEKLER : 1- Maddenin hal değiştirmesi, parçalanması, toz haline getirilmesi, çözünme olayları fiziksel değişmedir. 2- Bütün yanma, çürüme, paslanma ve mayalanma olayları, canlılardaki büyüme, sindirim, solunum, fotosentez gibi olaylar kimyasal tepkimeler sonucu gerçekleşir. 3- Kimyasal Tepkimelerin Gerçekleşmesi ve Özellikleri : Maddeler bir araya getirildiklerinde her zaman kimyasal tepkime gerçekleşmez. Kimyasal tepkimenin gerçekleşmesi için enerji gereklidir. Bu enerji tepkimeye giren maddeleri oluşturan taneciklerin kinetik enerjisini arttırır ve tanecikler arasındaki bağların kopması veya yeni bağlar oluşturulması için kullanılır. Yeni bağlar oluştuğu için de kimyasal tepkimeler sonucunda yeni maddeler oluşur. Kimyasal tepkimelerde iyonları ve molekülleri oluşturan atomları bir arada tutan kimyasal bağlar kopar ve atomlar birbirinden ayrılır. Ayrılan atomlar başka atomlarla yeni kimyasal bağlar oluşturur. Kimyasal tepkimelerde atomlar yok olmaz, atomların cinsleri değişmez ve yeni atomlar oluşmaz. Bu nedenle kimyasal tepkimelerde, tepkimeye giren maddelerdeki atomların cinsleri değişmediği için tepkimeye giren atomların proton veya nötron sayıları da değişmez. Kimyasal tepkime sonucu yeni kimyasal bağlar oluştuğu için elektron alışverişi veya elektronların ortaklaşa kullanılması olayları gerçekleşir ve bu nedenle tepkimeye giren atomların elektron sayıları değişebilir. 4- Kimyasal Tepkimelerde Kütlenin Korunumu Kanunu : Kimyasal tepkimeler gerçekleşirken atomlar veya moleküller arasındaki kimyasal bağlar kopar ve yeni kimyasal bağlar oluşur yani atomlar yer değiştirir. Kimyasal tepkimelerde atomlar yok olmadığı ve yeni atomlar oluşmadığı için tepkimeden sonra yeni maddeler oluştuğunda kütlede herhangi bir değişiklik olmaz. Kimyasal tepkimelerde, tepkimeye giren maddelerin kütlelerinin toplamı, tepkime sonucu oluşan maddelerin yani tepkimeden çıkan maddelerin yani ürünlerin kütlelerinin toplamına eşittir. Bu kanuna kütlenin korunumu kanunu ya da Lavosier kanunu denir. Kimyasal tepkimelerde, hiçbir zaman tepkimeye giren maddeler yok olmaz, ancak bir halden başka bir hale dönüşür. Bu nedenle kimyasal tepkimelerde kütle korunur. Tepkimeye Girenlerin Kütleleri Toplamı = Tepkimeden Çıkanların Kütleleri Toplamı m Girenler = m Ürünler 4

ÖRNEKLER : 1- H 2 ve O 2 elementleri H 2 O bileşiğini oluştururken; H 2 molekülünün yapısındaki kimyasal bağlar kopar ve H atomları birbirinden ayrılır. O 2 molekülünün yapısındaki kimyasal bağlar kopar ve O atomları birbirinden ayrılır. Ayrılan H ve O atomları yeni kimyasal bağ sayesinde H 2 O molekülünü oluşturur. H 2 O molekülü oluşurken tepkimeye giren H ve O atomlarının sayısı değişmez. 2- Kömürün O 2 gazı ile yanması sonucu CO 2 bileşiğini oluştururken; Kömürdeki C atomları, havadaki O 2 molekülündeki O atomları ile etkileşir ve C ve O atomları arasında yeni kimyasal bağ sayesinde CO 2 molekülünü oluşur 5- Kimyasal Tepkime Denklemleri : Elementler sembollerle, bileşikler formüllerle, kimyasal tepkimeler de denklemlerle gösterilir. Denklemler, kimyasal tepkimelerin gerçekleşmesi olayının cümle ile değil de sembol ve formül kullanılarak gösterilmesidir. a) Kimyasal Tepkime Denklemlerinin Yazılması : 1- Kimyasal tepkimelerde değişmeye uğrayan (tepkimeye giren) maddelere girenler (reaktifler) denir. 2- Kimyasal tepkimelerde değişme sonucu oluşan (tepkimeden çıkan) maddelere çıkanlar (ürünler) denir. 3- Kimyasal tepkimelerde girenlerin ve ürünlerin özellikleri farklıdır. 4- Kimyasal tepkime denklemleri yazılırken sol tarafa (önce) girenler, sağ tarafa (sonra) ürünler yazılır ve aralarına ok işareti ( ) konur. Ok işareti eşittir anlamındadır, tepkimenin gerçekleşme yönünü yani tepkimeye girenlerin hangi ürünleri oluşturduğunu gösterir. 5- Kimyasal tepkime denklemleri yazılırken girenler ya da ürünler birden fazla ise aralarına artı (+) işareti konur. Girenlerin arasındaki (+) işareti bu maddelerin birbiriyle tepkimeye girdiğini, ürünlerin arasındaki (+) işareti de bu maddelerin tepkime sonucu oluştuğu anlamına gelir. Girenler Ürünler A + B + C + D + A ve B maddeleri tepkimeye girerek C ve D maddelerini oluşturur. 6- Kimyasal tepkime denklemlerinde, tepkimeye girenler veya ürünler yazılırken bu maddeleri oluşturan en küçük birim (atom, molekül, iyon) esas alınır ve bu maddeler sembol veya formül kullanılarak yazılır. Oksijen elementi moleküler yapılı olduğu için denklemlerde O şeklinde değil, O 2 şeklinde gösterilir. Demir elementi atomik yapılı olduğu için denklemlerde Fe 2 şeklinde değil, Fe şeklinde gösterilir. Örnek : Karbon + Oksijen Karbondioksit C + O 2 CO 2 (Giren Madde) (Giren Madde) (Ürün) (Katı) (Gaz) (Gaz) 5

b) Kimyasal Tepkime Denklemlerinin Özellikleri : 1- Kimyasal tepkime denklemlerinde girenlerin ve ürünlerin bazı özellikleri aynıdır yani korunur. Bu özellikler; Atom sayıları. Atom cinsleri. Kütle toplamları. Proton sayıları toplamları. Nötron sayıları toplamları. Elektron sayıları toplamları. Kütle numaraları toplamları. 2- Kimyasal tepkime denklemlerinde girenlerin ve ürünlerin bazı özellikleri bazen aynı bazen de farklıdır yani bazen korunur bazen de korunmaz. Bu özellikler; Mol sayıları. Molekül sayıları. Hacimleri. Enerji miktarları. Her bir elementin elektron sayısı. Elementlerin değerlikleri. Molekül çeşitleri. 3- Kimyasal tepkime denklemlerinde girenler tarafındaki atom sayıları ile ürünler tarafındaki atom sayıları eşit değilse tepkime denkleştirilir. c) Kimyasal Tepkime Denklemlerinin Denkleştirilmesi : Kimyasal tepkime denklemlerinde girenler ve ürünler tarafında aynı atomdan eşit sayıda bulunmuyorsa tepkime denkleştirilir. Denkleştirme yapılırken; 1- Tepkimeye girenlerdeki ve ürünlerdeki sembol veya formüllerin sadece önlerin uygun rakamlar (katsayılar) yazılır. 2- Yazılan katsayı hangi formülün önüne yazılmışsa o formüldeki bütün elementlere aittir. 3- Denkleştirme yapılırken atom sayısı en fazla olan formülün katsayısı önce 1 kabul edilir. 4- Denkleştirme yapılırken genelde H ve O nin denkleştirilmesi en sona bırakılır. ÖRNEKLER : 1- H 2 + O 2 H 2 O kimyasal tepkimesini denkleştirin. Girenler H 2 O 2 Ürünler H 2 O 1 Oksijen sayılarının eşitlenmesi için ürünlerdeki H 2 O, 2 ile çarpılır. H 2 + O 2 2 H 2 O Girenler Ürünler H 2 H 2. 2 = 4 O 2 O 1. 2 = 2 6

Oksijen sayıları eşitlendi fakat H sayıları eşitlenmediği için H sayılarının eşitlenmesi için girenlerdeki H 2, 2 ile çarpılır. 2 H 2 + O 2 2 H 2 O Girenler Ürünler H 2. 2 = 4 H 2. 2 = 4 O 2 O 1. 2 = 2 2- H 2 + O 2 H 2 O kimyasal tepkimesini denkleştirin. H 2 + 1/2 O 2 H 2 O Girenler Ürünler H 2 H 2 O 2. ½ = 1 O 1 3- N 2 + H 2 NH 3 kimyasal tepkimesini denkleştirin. N 2 + 3 H 2 2 Girenler Ürünler N 2 N 1. 2 = 2 H 2. 3 = 6 H 3. 2 = 6 Özellikler Girenler Ürünler Özelliklerin Korunup Korunmadığı Atom Sayıları 2N + 6H =8 Atom 2(1N+3H) = 2N + 6H = 8 Atom Korunur Atom Cinsleri N ve H N ve H Korunur Proton Sayıları 2.N + (3.2).H = 2.7 + 6.1 = 20 2.(1.N+3.H) = 2.(1.7+3.1) = 2.10 = 20 Korunur Nötron Sayıları 2.N + 6.H = 2.7 + 6.0 = 14 2.(1.7+3.0) = 2.7 = 14 Korunur Toplam Elektron Sayıları Molekül Sayıları Hacimleri Kütleleri (Kütle No) SORULAR : 2.N + (3.2).H = 2.7 + 6.1 = 20 2.(1.N+3.H) = 2.(1.7+3.1) = 2.10 =20 Korunur 1 Molekül N 2 + 3Molekül H 2 = 4 Molekül 1 Hacim N 2 + 3 Hacim H 2 = 4 Hacim 2.N + (3.2).H = 2.14 + 6.1 = 34 2 Molekül NH 3 Korunmayabilir 2 Hacim NH 3 Korunmayabilir 2.(1.N+3.H) = 2.(1.14+3.1) = 2.17 = 34 1- Aşağıdaki kimyasal tepkime denklemlerini denkleştirin. 1-) CaO + H 2 O Ca(OH) 2 (Sönmemiş Kireç+ Su Sönmüş Kireç) 2-) KOH + HBr KBr + H 2 O 3-) NH 3 + H 2 O NH 4 + OH Korunur 4-) CaCO 3 CaO + CO 2 (Kireç Taşı Sönmemiş Kireç + CO 2 ) (Denk) 7

5-) NH 4 Cl NH 3 + HCl 6-) NaOH + HCl NaCl + H 2 O 7-) Fe + S FeS 8-) C 2 H 2 + O 2 CO 2 + H 2 O 9-) Fe + O 2 Fe 2 O 3 10-) C 2 H 2 + O 2 CO 2 + H 2 O 11-) C 2 H 5 OH + O 2 CO 2 + H 2 O 12-) NH 3 + O 2 NO + H 2 O 13-) C 2 H 6 + O 2 CO 2 + H 2 O 14-) CH 3 OH + O 2 CO 2 + H 2 O 15-) C 6 H 12 O 6 + O 2 CO 2 + H 2 O (Solunum) 16-) C 4 H 10 + O 2 CO 2 + H 2 O 17-) C + O 2 CO 2 18-) N 2 + O 2 NO 2 19-) CH 4 + O 2 CO 2 + H 2 O 20-) Zn + HCl ZnCl 2 + H 2 21-) Mg + HCl MgCl 2 + H 2 22-) H 2 SO 4 + Ca(OH) 2 Ca(SO 4 ) + H 2 O 23-) Mg + HBr MgBr 2 + H 2 24-) NaHCO 3 Na 2 (CO 3 ) + H 2 O + CO 2 25-) Mg(OH) 2 Mg + (OH) 26-) Ca(OH) 2 Ca + (OH) 27-) Al + HBr AlBr 3 + H 2 28-) Ca + HCl CaCl 2 + H 2 29-) Fe 2 O 3 + Al Al 2 O 3 + Fe 30-) CO 2 + H 2 O C 6 H 12 O 6 + O 2 (Fotosentez) 31-) NaOH + H 2 SO 4 Na 2 SO 4 + H 2 O 8

32-) H 2 SO 4 + Al(OH) 3 Al 2 (SO 4 ) 3 + H 2 O 33-) Fe + Cl 2 FeCl 3 34-) Na + H 2 O NaOH + H 2 35-) Br 2 + KI I 2 + KBr 36-) HgO Hg + O 2 37-) KClO 3 KCl + O 2 38-) NaClO 3 NaCl + O 2 39-) KNO 3 KNO 2 + O 2 40-) Ag 2 O Ag + O 2 41-) H 2 O H 2 + O 2 42-) BaO 2 BaO + O 2 2- Aşağıdaki denkleştirilmiş tepkimede X yerine hangi bileşik veya element yazılmalıdır? H 2 + ½ X H 2 O 3- Aşağıdaki denkleştirilmiş tepkimede X yerine hangi bileşik veya element yazılmalıdır? 3 X + 8 HNO 3 3 CO 2 + 8 NO + 10 H 2 O 4- Aşağıdaki denkleştirilmiş tepkimede X yerine hangi bileşik veya element yazılmalıdır? KMnO 4 + 8 HCl KCl +X +4 H 2 O + 5/2 Cl 2 5- Aşağıdaki kimyasal tepkime denkleştirildiğinde H 2 O nun katsayısı kaç olur? H 2 (CO 3 ) + Ba(OH) 2 Ba(CO 3 ) + H 2 O 6- Aşağıdaki kimyasal tepkime denkleştirildiğinde X ve Y yerine hangi katsayılar yazılmalıdır? H 3 (PO 4 ) + Y Mg(OH) 2 Mg 3 (PO 4 ) 2 + X H 2 O 7- Aşağıdaki tepkimede kaç gram FeS bileşiği oluşur? ( 56 Fe, 32 S) Fe + S FeS 8- Aşağıdaki tepkimede kaç gram H 2 O bileşiği oluşur? ( 1 H, 16 O) H 2 + ½ O 2 H 2 O 9- Aşağıdaki tepkimede 100 gram CaCO 3 bileşiği ayrıştırıldığında 56 gram CaO ile kaç gram CO 2 oluşur? CaCO 3 CaO + CO 2 9

10- Aşağıdaki tepkimede verilen kütlelere göre tepkimeye giren HCl nin kütlesi kaç gramdır? HCl + NaOH NaCl + H 2 O 6- Kimyasal Tepkimelerde Sabit Oranlar Kanunu : Bileşikler, en az iki farklı cins elementten oluşur ve bileşiği oluşturan elementler belirli oranlarda birleşirler. Bu nedenle bileşiği oluşturan elementlerin kütleleri arasında sabit (belirli) bir oran vardır ve elementler bu orana göre birleşerek bileşikleri oluştururlar. Bu kanuna sabit oranlar kanunu denir. Bileşiği oluşturan elementler arasındaki sabit oranlar bulunurken elementlerin kütle numaraları kullanılır. Elementler bileşik oluştururken, herhangi bir elementten fazla miktarda bulunuyorsa, bu elementin fazla olan kısmı tepkimeye girmeden kalır. ÖRNEKLER : 1- Aşağıdaki tepkimede H ve O elementlerinin sabit oranı nedir? ( 1 H, 16 O) H 2 + ½ O 2 H 2 O 2- Aşağıdaki tepkimede Fe ve S elementlerinin sabit oranları nedir? ( 56 Fe, 32 S) Fe + S FeS 3- Aşağıdaki tepkimede 14 gr C ile 32 gr O, bileşik oluşturması için kullanılmıştır. Buna göre hangi elementten kaç gram artar? ( 12 C, 16 O) C + O 2 CO 2 8- Elementlerin Bileşikteki Kütlece Yüzdelerinin Hesaplanması : Bileşiği oluşturan elementler belirli oranlarda birleşirler. Elementlerin bileşikteki kütlece yüzdeleri hesaplanırken bileşiğin toplam kütlesi 100 birim (gram) kabul edilir. ÖRNEKLER : 1- Aşağıdaki tepkimede H 2 O bileşiğini oluşturan H ve O elementlerinin kütlece yüzdelerini hesaplayın. ( 1 H, 16 O) H 2 + ½ O 2 H 2 O H 2 + ½ O 2 H 2 O 2. 1 + 1. 16 = 18 gr 18 gr H 2 O da 2 gr H 2 varsa 100 gr H 2 O da x gr H 2 vardır 2.100 200 100 x = = = = 11,1 18 18 9 H 2 % 11,1 18 gr H 2 O da 16 gr O 2 varsa 100 gr H 2 O da x gr O 2 vardır 16.100 1600 800 x = = = = 88,9 18 18 9 O 2 % 88,9 Veya; O 2 = 100 H 2 = 100 11,1 = 88,9 10

2- Aşağıdaki tepkimede CO 2 bileşiğini oluşturan C ve O elementlerinin kütlece yüzdelerini hesaplayın. ( 12 C, 16 O) SORULAR : C + O 2 CO 2 1- Aşağıdaki tepkime için; ( 12 C ; 16 O) a) Elementlerin kütle oranlarını (sabit oranlarını) bulun. b) Kaç gr CO 2 bileşiği oluşur? c) 30 gr C ile kaç gr O 2 tepkimeye girer ve kaç gr CO 2 oluşur? C + O 2 CO 2 2- Aşağıdaki tepkimede 600 gr CaCO 3 (Kireç Taşı) bileşiğinden kaç gr CaO (Sönmemiş Kireç) ve kaç gr CO 2 oluşur? ( 40 Ca, 12 C, 16 O) CaCO 3 CaO + CO 2 3- Fe 7 = kütle oranına sahip elementlerden FeS bileşiği oluşuyor. 21 gr Fe ve 20 gr S S 4 elementlerinden FeS bileşiği oluşurken; a) Hangi elementten kaç gram artar? b) Kaç gram FeS bileşiği oluşur? Fe + S FeS 4- Aşağıdaki tepkimede Cl 2 kaç gramdır? 2 KMnO 4 + 16 HCl 2 KCl + 2 MnCl 2 + 8 H 2 O + 5 Cl 2 3,16 gr 5,84 gr 1,49 gr 2,52 gr 1,44 gr x gr 5- X ve Y elementlerinin kütlece birleşme oranları X = 8 tür. Bu elementlerden 44 gr bileşik Y 3 elde edebilmek için X ve Y elementlerinden eşit miktarlarda alındıklarında hangi elementten kaç gram artar? X + Y XY 6- Şekildeki grafiğe göre X ve Y elementleri arasında oluşan birinci bileşiğin formülü X 3 Y 2 ise ikinci bileşiğin formülü nedir? Y (gr) 2.Bileşik 32 16 1.Bileşik 0 12 X (gr) 7- X 3 Y 4 bileşiğinde kütlece %10 Y elementi vardır. Buna göre X 2 Y 6 bileşiğinde kütlece yüzde kaç X elementi bulunur? 11

8- X 2 Y 3 bileşiğinin % 30 u Y elementidir. 70 gr X ile 70 gr Y elementi kullanılarak kaç gr bileşik elde edilir? 9- Kalsiyum bromür (CaBr 2 ) bileşiğinin kütlece 1/5 i kalsiyumdur (Ca). Buna göre 80 gr Br ile kaç gr Ca tepkimeye girer ve kaç gr CaBr 2 bileşiği oluşur? 10- Aşağıdaki bileşikleri oluşturan elementlerin bileşikteki kütlece yüzdelerini bulun. a) CH 4 ( 12 C, 1 H) b) NaOH ( 23 Na, 16 O, 1 H) c) Ca(NO 3 ) 2 ( 40 Ca, 14 N, 16 O) 11-6,6 gr Fe elementi O 2 elementi ile tepkimeye girdiğinde 8 gr Fe 2 O 3 bileşiği oluşuyor ve 1 gr Fe artıyor. Buna göre F 2 O 3 bileşiğinde kullanılan Fe ve O elementlerinin kütlece oranları ne olur? 2 Fe + 3/2 O 2 Fe 2 O 3 12- Kalsiyum oksit bileşiğinde kalsiyum ve oksijenin kütle oranı 5/2 dir. 12 gr O, yeterince Ca ile tepkimeye girince kaç gr CaO bileşiği oluşur? 13- Şekildeki grafik bir kimyasal tepkimenin gerçekleşmesi sürecinde tepkimeye girenlerin ve ürünlerin kütlelerindeki değişim miktarını göstermektedir. X, Y, Z maddelerinin toplam atom kütlelerine ve tepkimede verilen kütle değerlerine göre katsayılar ne olmalıdır? Kütle (gr) 72 60 48 36 24 12 0 1 2 3 4 5 6 Z Y X Zaman 9- Kimyasal Tepkime Çeşitleri : a) Yanma Tepkimeleri : Maddelerin oksijen ile tepkimeye girmesine yanma, bu olayı gösteren tepkimelere de yanma tepkimeleri denir. Yanma olayının gerçekleşmesi için yanıcı madde, yakıcı madde, oksijen gazı ve tutuşma sıcaklığı gereklidir. Yanma olayı her zaman alev çıkararak gerçekleşmez. Bu nedenle yanma olayı, yavaş yanma ve hızlı yanma olarak iki çeşittir. Paslanma, çürüme, sindirim, solunum olayları alevsiz veya çok hafif alevle gerçekleşir ve yavaş yanmadır. C H veya C H O den oluşan (organik) maddeler yanınca CO 2 ve H 2 O oluşur. Yanma olayı sonucu ısı açığa çıktığı için bütün yanma olayları ekzotermik, yanma olayını gösteren tepkimeler de ekzotermik tepkimelerdir. CH 4 + 2 O 2 CO 2 + 2 H 2 O C 2 H 6 + 5/2 O 2 2 CO 2 + 3 H 2 O C 2 H 5 OH + 3 O 2 2 CO 2 + 3 H 2 O 2 Fe + 3/2 O 2 Fe 2 O 3 12

b) Endotermik (Isı Alan) Tepkimeler : Dışarıdan ısı (elektrik enerjisi veya farklı enerjiler) alarak gerçekleşen tepkimelere endotermik tepkimeler denir. Endotermik tepkime denklemleri yazılırken ısı (veya enerji) girenler tarafına yazılır. Endotermik tepkimelerde dışarıdan alınan enerji (ısı veya elektrik) bileşikleri oluşturan kimyasal bağları parçalamak içim kullanılır. Bu nedenle ayrışma tepkimeleri genelde endotermik tepkimelerdir. HgO + Isı Hg + 1/2 O 2 KClO 3 + Isı KCl + 3/2 O 2 CaCO 3 + Isı CaO + CO 2 SO 2 + Isı S + O 2 CO 2 + Isı C + O 2 NaClO 3 + Isı NaCl + 3/2 O 2 NH 4 Cl + Isı NH 3 + HCl C + 2S + Isı CS 2 1/2 N 2 + O 2 + Isı NO 2 H 2 O + Elektrik Enerjisi H 2 + 1/2 O 2 6CO 2 + 6H 2 O + Güneş Enerjisi C 6 H 12 O 6 + 6 O 2 Suyun Kaynaması Buzun Erimesi Endotermik Fiziksel Olaylar Karın Erimesi c) Ekzotermik (Isı Veren) Tepkimeler : Dışarıya ısı (elektrik enerjisi veya farklı enerji) vererek gerçekleşen tepkimelere ekzotermik tepkimeler denir. Ekzotermik tepkime denklemleri yazılırken ısı (veya enerji) ürünler tarafına yazılır. Birleşme (sentez) tepkimeleri, nötrleşme tepkimeleri ve yanma tepkimeleri genelde ekzotermik tepkimelerdir. H 2 + 1/2 O 2 H 2 O + Isı C + O 2 CO 2 + Isı KCl + 3/2 O 2 KClO 3 + Isı NaCl + 3/2 O 2 NaClO 3 + Isı Hg + 1/2 O 2 HgO + Isı Mg + 3/2 O 2 MgO + Isı 2Fe + 3/2 O 2 Fe 2 O 3 + Isı NaOH + HCl NaCl + H 2 O + Isı NH 3 + HCl NH 4 Cl + Isı CH 4 + 2 O 2 CO 2 + 2H 2 O + Isı C 6 H 12 O 6 + 6 O 2 6CO 2 + 6H 2 O + Enerji CaO + CO 2 CaCO 3 + Isı CaO + H 2 O Ca(OH) 2 + Isı Suyun Donması Su Buharının Yoğunlaşması Ekzotermik Fiziksel Olaylar Kar Ya da Yağmur Yağması d) Sentez (Birleşme) Tepkimeleri : Đki ya da daha fazla maddenin birleşerek kendinden daha karmaşık yapılı maddeleri oluşturmasını gösteren tepkimelere sentez (birleşme) tepkimeleri denir. Sentez tepkimeleri sonunda ısı açığa çıkar. Bu nedenle ekzotermik tepkimeler genelde sentez tepkimeleridir. 13

H 2 + 1/2 O 2 H 2 O 2Fe + 3/2 O 2 Fe 2 O 3 KCl + 3/2 O 2 KClO 3 CaO + H 2 O Ca(OH) 2 6CO 2 + 6H 2 O C 6 H 12 O 6 + 6 O 2 Fe + S FeS C + O 2 CO 2 e) Ayrışma (Analiz) Tepkimeleri : Karmaşık yapılı bir maddenin kendinden daha basit yapılı maddelere ayrılmasını gösteren tepkimelere ayrışma (analiz) tepkimeleri denir. Karmaşık yapılı maddelerin kendinden daha basit maddelere ayrılmasına analiz denir. Ayrışma tepkimelerinin gerçekleşmesi için enerji gereklidir. Bu nedenle endotermik tepkimeler genelde ayrışma tepkimeleridir. H 2 O H 2 + 1/2 O 2 CaCO 3 CaO + CO 2 KClO 3 KCl + 3/2 O 2 HgO Hg + 1/2 O 2 CO 2 C + O 2 2NaHCO 3 Na 2 CO 3 + H 2 O + CO 2 f) Asit ve Baz (Nötrleşme) Tepkimeleri : Asit ve bazların tepkimeye girerek su ve tuz oluşturup tepkime sonucu ısı açığa çıkarmasını gösteren tepkimelere nötrleşme tepkimeleri denir. Nötrleşme tepkimeleri sonucu ısı açığa çıktığı için bu tepkimeler aynı zamanda ekzotermik tepkimelerdir. NaOH + HCl NaCl + H 2 O + Isı Baz Asit Tuz Su KOH + HBr KBr + H 2 O + Isı Baz Asit Tuz Su 2NaOH + H 2 SO 4 Na 2 SO 4 + 2H 2 O + Isı Baz Asit Tuz Su g) Asitlerin Metallere Etkisi : Kuvvetli asitlerin (aktif) metallerle tepkimeye girerek metal tuzu ve hidrojen gazı oluşmasını gösteren tepkimelerdir. Al + 3 HCl AlCl 3 + 3/2 H 2 Zn + 2 HCl AlCl 2 + H 2 Mg + 2 HCl MgCl 2 + H 2 h) Yer Değiştirme Tepkimeleri : Tepkimeye giren maddelerdeki elementlerin yer değiştirmesini gösteren tepkimelerdir. Mg + 2 HCl MgCl 2 + H 2 2 KI + Pb(NO 3 ) 2 2K(NO 3 ) + PbI 2 10- Kimyasal Tepkimelerin Önemi : Doğadaki canlılığın devam etmesi için kimyasal tepkimeler önemlidir. Çevremizde bulunan ve canlılar tarafından kullanılan maddelerin çoğu bileşik halde olup bu maddeler kimyasal tepkimeler sonucu oluşur. 14

Bitkilerin fotosentez sonucu besin üretmeleri kimyasal tepkimedir. Karbondioksit + Su + Güneş Enerjisi Besin (Glikoz) + Oksijen 6CO 2 + 6H 2 O+ Güneş Enerjisi C 6 H 12 O 6 + 6 O 2 Canlıların yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmek için gerekli olan enerji, hücrelerdeki mitokondrilerde besinlerin oksijen ile yakılması sonucu elde edilir. Bu olay solunumdur ve kimyasal tepkimedir. Besin (Glikoz) + Oksijen Karbondioksit + Su Buharı + Enerji C 6 H 12 O 6 + 6 O 2 6CO 2 + 6H 2 O + Enerji Doğadaki karbon, azot ve oksijen döngüleri kimyasal tepkimedir. Hastalıkların tedavisinde kullanılan ilaçlar kimyasal tepkimeler sonucu üretilir. Sabun (yağ ve bazdan oluşur), deterjan (petrol kullanılır) gibi temizlik ürünleri kimyasal tepkimeler sonucu üretilir. Canlılardaki sindirim olayları kimyasal tepkimedir. Sütten peynir, yağ, yoğurt yapılması, üzümden sirke, şarap, pekmez yapılması kimyasal tepkimedir. Giysi üretiminde kullanılan yapay ipek, naylon ve saten kimyasal tepkimeler sonucu üretilir. Tarımda kullanılan gübre ve ilaçlar kimyasal tepkimeler sonucu üretilir. Fosillerin toprak altında petrol, kömür ve doğal gazı oluşturması kimyasal. Metallerin saflaştırılması kimyasal tepkimeler sonucu gerçekleşir. 15