Göçebeliğin Mirasçıları: Yörükler Yörük, göçebe yaşam tarzını seçmiş insandır. Türkçe yürümek kelimesinden türetilmiştir. Anadolu'da yaylak-kışlak hayatı yaşayan Türkmen aşiretleri için de kullanılır. 1990'lara kadar azalarak devam eden yörüklük geleneği günümüzde orta ve batı Toroslar'da yaşayan 500 den fazla aile tarafından hala devam ettirilmektedir. Bu geleneğin gelecekte alternatif bir turizm anlayışı içinde değerlendirilerek yaşatılabilmesi için çalışmalar yapılmaktadır. Karagöl derki: Yörüklük sadece yazın yaylak alanda kışın şehirde geçirilen bir hayat tarzı değildir. Maddiyatçılığı ve aidiyetliği reddeden, insanın ve doğanın birbiriyle uyum içinde yaşayabileceğini kanıtlayan, şehirde yaşayan insanların rahatlığına ve sıradanlığına nazire yaparcasına zor ama bir o kadar zevklidir. Not: Yörük Türkmenlerin aşireti olmaz, "oba"ları olur. (Vikipedi, özgür ansiklopedi) Yörükler kimdir? Yörükler, atlı - göçebe Türk kültürüne uygun yaşantılarını diğer birçok Türk topluluğuna göre daha uzun süre devam ettiren ve yerleşik düzene nispeten yakın zamanlarda geçen Türk topluluklarından birisidir. Bu hayat tarzı onların karakterlerine yansıyan ve onların temel özellikleri haline gelmiş bir takım hasletleri vardır. 1 / 6
Mesela Yörükler hoşgörülü insanlardır. Sürekli olarak yer değiştirirler ve farklı anlayışa sahip bambaşka yaşantı tarzları olan insanlarla sürekli olarak karşılaşırlar. Bu durum onların daha hoşgörülü insanlar olmasını sağlar, çünkü onlarla barış içinde yaşamanın tek yolu hoşgörüden geçer. Kendi hayat tarzlarını korumanın başkalarının hayat tarzına saygı duymakla mümkün olduğunu görmüşlerdir. Yörükler yardımsever insanlardır, yüksek yaylalarda çarşı pazardan uzak yaşadıkları için ihtiyaç duydukları şeyleri yine başka yörüklerden karşılamak zorundadırlar. Bu mecburiyet onlara imece sistemini ve paylaşmayı çok iyi öğretmiştir. Çalışkandırlar, hayatlarını yaylalarda sürdürmek ve daha rahat yaşamak için ihtiyaç duydukları şeyleri kendileri üretmek zorundadırlar. Bu yüzden her yörük obası aslında bir tür entegre fabrika gibi çalışır. Peynir, yağ, yoğurt yaparlar, koyunlarından yün elde ederler, bu yün ile kilim, halı, çadır çulu, pantolonluk kumaş dokurlar, kazak, eldiven, çorap gibi giysiler örerler, deriyi işler, post, çarık, çanta, peynir tuluğu yaparlar. Kısacası her yörük obası bağımsız bir ekonomik birimdir. Yörükler temiz insanlardır, Bir kere hep su kenarında konaklarlar. Bu sadece kendileri ve hayvanları için içme suyu teminine yönelik bir şey değildir. Temizlik de bu seçimin en önemli sebeplerinden birisidir. Hijyen şartları göz önüne alındığında o zamanların en sağlıklı ortamları mikropların yayılma riskinin en az olduğu yüksek dağ başlarıydı. Çadırında kaynatılmış temiz bezler ve kaynatılmış sıcak su kullanılarak doğum yaptırılan bir yörük gelini (geçmişin gelişmemiş sağlık şartları göz önüne alındığında) acaba gerçekten kötü şartlarda mı doğum yapıyordu. Yörükler özgürlüklerine de düşkündürler, Özgürlükleri için tehlike olarak gördükleri ev-bark, tarla-bahçe sahibi olma işine hiç meyletmemişler, Anadolu'nun uçsuz bucaksız yaylalarında o pınar başı senin bu pınar başı benim dolaşıp durmuşlardır. Yerleşmeleri için yapılan baskılara uzun süre direnmişlerdir. Yörükler bir süreliğine de olsa yerleştirilseler dahi bir fırsatını bulup yine eski yaşantılarına dönmüşlerdir. Çabalarının özeti şu dizededir: Ferman Padişahınsa dağlar bizimdir 2 / 6
Kurtuluş savaşında ülkemizi işgale yeltenen düşmana karşı Anadolu'da başlayan direniş hareketlerine hemen katılmışlar, birçok şehitler vermişler ama Türk vatanseverliğinin en güzel örneklerini göstermişlerdir. Kaynak: karagoz.net Göçebeliğin Mirasçıları Yörükler Oba, oymak, yurt yeri, hatta çadır ve göç gibi kavramlar artık unutmaya başladığımız kelimeler. Aslında hepimizin aşina olduğu ya da başka türlü anlamlarda kullandığı bu sözcükler, daha çok geçmişimizdeki yaşam tarzımızla ilgili. Zira, kültürümüzün temelinde göçebelik olunca bunlar da onun bir parçası oluyor haliyle. Bizler göçebeliği terk edeli uzun yıllar oldu ama, içimizden birileri zamana inat bu geleneği sürdürüyorlar: Yörükler. Onlar göçebeliğin günümüzdeki temsilcileri. Hayvanlarına daha iyi otlaklar bulmak amacıyla mevsimler boyu göç edip duran topluluklar.. Yörük kavramının ortaya çıkıdı ve kaynağı konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmekle birlikte, 12. Ve 13. yüzyıllardan sonra Türklerin hızla göçebelikten yerleşik hayata geçtikleri süreçte, göçebeliği devam ettirenlere Yörük denildiği ve o zamanlardan beri bu adın kullanıldığı görüşü daha çok kabul görüyor. Yakın tarihlere kadar tamamen göçebe veya yarı göçebe bir hayat süren Yörüklerin bugün ekseriyeti yerleşik hayata geçmişler. Fakat, günümüzde Anadolu nun çeşitli yörelerinde, hala göçebe olarak yaşayan Yörüklere de rastlanmakta. Ne var ki, şimdilerde onların kervanı da bir tükenişe doğru yol alıyor.. Yörükleri, belki her yönüyle böyle bir yazıda ele almak mümkün olmayacağı için, onların sadece sanatından ve Türk sanatına katkılarından söz edeyim istedim bu yazımda. Ta ki son kervan göçüp gitmeden.. Yürüklerde sanat, onların yaşam biçimine, yani göçebeliğe bağlı olarak gelişmiştir. Bu yüzden ortaya koydukları ve geliştirdikleri sanat unsurları taşınabilir niteliklidir. Bunun da en başında 3 / 6
dokuma gelir. Dokumanın Anadolu da ve Orta Asya da binlerce yıldır yapıldığı biliniyor. Fakat, halının ilk mucitlerinin Altaylar da yaşayan göçebe Türkler olduğu bir gerçektir. Altay Dağları nda Pazırık Vadisi ndeki 5 Nolu Hun Kurganı nda yapılan kazılardan ele geçirilen ve bulunduğu yerden dolayı Pazırık Halısı olarak adlandırılan bir halı bunu ispatlamaktadır. Tarihi tam olarak tespit edilemeyen eser, bulunduktan sonra uzun yıllar tartışmalara konu olmuş, başka kültürlere mal edilmek istenmiş; ancak sonunda kesin biçimde Türk eseri olduğu bilim dünyasında kabul edilmiştir. Tarihi tam olarak tespit edilemeyen; fakat M.Ö. 5.-3. yüzyıllar arasındaki bir tarihte dokunduğu dokunduğu var sayılan bu halı. hem teknik hem de motif ve kompozisyon açısından bir sanat şaheseridir. Üzerindeki süslemeler Türklerin binlerce yıldır süregelen yaşam biçimine, geleneklerine ve inanışlarına ilişkin önemli ipuçları sunmaktadır. Türk halı sanatının ortaya çıkışında ve gelişmesinde çok önemli katkıları olmakla birlikte Yörükler Anadolu da genelde kendi ihtiyaçları doğrultusunda düz dokuma çeşitleri üretmişlerdir. Bugün de küçük yerleşim birimlerinde onların ürettiği kilim, zili, sumak, heybe, torba, çul. çuval gibi dokumalarda yüzyılların dokuma gelenekleri ve motifleri yaşatılmaktadır. Soğuk kış mevsimlerini arazide geçiren Yörükler için keçenin ayrı bir yeri ve önemi vardır. Günlük hayatta birçok amaçla kullanılan keçe. özellikle çadırların iç döşemelerinde ve binek hayvanlarının teçhizatında yaygın şekilde kullanılmıştır. Ayrıca çobanların soğuğa karşı korunmak için sırtlarında taşıdıkları kepenekler de keçeden yapılmıştır. Türklerde göçebelik kültürünün bir ürünü olan keçeciliğin çok eski bir geçmişi vardır. Yine Orta Asya da Altaylar daki Pazırık kurganından elde edilen aplike keçeler bunların ilk örnekleridir. Ancak hem Orta Asya da hem de Anadolu da o dönemlerden beri keçecilik geleneksel bir sanat haline dönüşerek varlığını sürdürmüştür. Hatta bugün Anadolu da kimi keçe sanatçıları yaptıkları keçeleri dünyaya tanıtmaya çalışmakta ve eserleri dış ülkelerde çok büyük ilgi görmektedir. Bilindiği gibi, Türklerde çadır kültürü de doğrudan göçebeliğe dayanmakladır. Başka bir deyişle göçeb enin evi olan çadır, Türklerde başlı başına bir sanat eseri olarak gelişme göstermiştir. Dolayısıyla Yürüklerin kullandıkları çadırlar ve onların döşemeleri Türk sanatının gelişmesinde 4 / 6
ve birçok mimari yapının şekillenmesinde de ilham kaynağı olmuştur. Diğer bir ifadeyle, tarihi süreç içerisinde göçebe Yörüklerin tamamen yerleşik hayata geçmeleri ile onların taşınabilir nitelikli sanat unsurları mimaride de etkisini göstermiştir. Bunu ayrıntıya girmeden iki tür yapı ile örneklendirmek mümkündür. Birincisi Türk türbe ve kümbetlerinin çadırlardan kaynaklanan bir yapı türü olduğu tartışması bir gerçektir. Gerek Orta Asya da, gerekse Anadolu daki Türk türbe ve kümbetleri incelendiğinde böyle bir ilişki mimarı görünüş itibariyle hemen anlaşılmaktadır. Diğer yandan, öbür dünya inancına ilişkin olarak çadır formunun seçilmesi daha başka anlamlar da taşımaktadır; ki, dünya evi olan çadır böylece ahiret evi olan kabre biçimini vermesiyle sonsuzluğa yol alacaktır. Nitekim, ünlü Selçuklu Sultanı Sancar ın sağlığında Merv de kendisi için çadır formunda bir türbe yaptırırken, onu ahiret evi olarak adlandırmasının bu görüşümüzü teyit ettiğini belirtmek isterim. Çadırların bir de dünya evine yansıması vardır. Pek az dile getirilmiş olsa da, Türk evinin mekân organizasyonu ve oluşumunda göçebe çadırlarının doğrudan etkisi görülmektedir. Türk evinde, evin ana mekânını oluşturan sofa ile odalar arasındaki ilişki, Yörüklerin yaylalarda kurduğu grup halindeki aşiret çadırlarıyla, onların aralarındaki orta atan arasındaki düzenlemeye benzemektedir. Burada sofa, çadırlar arasındaki orta alanı, odalar da çadırları ifade etmektedir. Sözünü ettiğimiz mekanların iç düzenlemesine baktığımızda da bu durum açıkça kendim göstermektedir. Şöyle ki; eskiden sofaların bir yüzü dışa açık olarak yapılmıştı. Böylece ev doğayla oldukça yakın bir ilişki içindeydi. Hatta bazı durumlarda adeta onun bir parçası halini alırdı. Odalar dış dünyayla böylesine iç içe olan bu sofaya açılırdı. Onların iç düzenlemesi de tam anlamıyla göçebe anlayışının etkilerinde şekillenmişti. Tıpkı çadırlarda olduğu gibi, bu odalar çok işlevli olarak kullanılırdı. Geleneksel Türk evinde sofaya açılın odalar, günümüzde olduğu gibi yatak, yemek, çocuk odası şeklinde bölümlendirilmemişti. Onun yerine hemen her odanın içinde oturulabilir, yatılabilir, yemek pişirilebilir, yemek yenilebilir ve hatta yıkanılabilirdi. Bir oda için bu çok işlevli durum oda içindeki çoğu eşyanın taşınabilir nitelikli olmasıyla sağlanmıştır. Tıpkı Türk evlerinin bu kendine özgü biçimlenişinde olduğu gibi,türk sanatının bütününe de Yürüklerin katkısı olmuş; göçebeliğin çok renkli, hareketli ve sürekli yenilenen yaşam biçimleri bir ölçüde adeta Türk sanatının ana karakteristiği halini almıştır. 5 / 6
Nitekim. Türklerin yaşam biçimlerinin zamanla değişimi ile sanatta da özünden uzaklaşan yozlaşmalar görülmeye başlamıştır. Halbuki, göçebeliğin zamanla değişimi kaçınılmaz bir olgu iken, sanatımıza esas kimliğini veren sanat geleneğimizin sürdürülmesi bir esastır ve bütün olumsuzluklara rağmen çok önemlidir. Kuşkusuz bu, kervanları yola koyup göçebeliğe yeniden dönüş demek de değildir. Açık ifadesiyle, kültür kimliğimizin temelindeki değerleri sahiplenme ve onları gelecek kuşaklara sağlıklı bir biçimde taşıma sorumluluğudur. Doç. Dr. Yüksel SAYAN Kaynak: ekolojimagazin.com Not: Bu konuyla ilgili değişik kaynaklardan derlediğimiz yazıların devamı da gelcek. 6 / 6