Duyum ve Algı Prof. Dr. Güler Bahadır Dr. Nilüfer Alçalar İ. Ü. İstanbul Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı
Amaç: Algı ve algının özelliklerini tanımlamak 2
Öğrenim Hedefleri: Öğrenciler; Algı ve duyumu tanımlayabilmeli,ayırt edebilmeli Mutlak eşik ve fark eşiği kavramlarını tanımlayabilmeli Duyu organlarının algıdaki önemini söyleyebilmeli Algıda rol oynayan etkenleri sayabilmeli Algının özelliklerini açıklayabilmeli Algı yanılmalarını tanımlayabilmeli 3
Duyum nedir? Algı nedir? 4
Duyum (Sensation) Duyu organlarının uyarılmasıyla beyin kabuğunda oluşan duyusal bilgi Çevremizdeki enerji değişikliklerinin yani uyaranların sinir akımı haline dönüştürülerek beynimize ulaştırılması 5
Reseptörden nörona Duyu organlarımızda belirli bir enerji türüne duyarlı olan reseptörler aracılığı ile kaydedilen uyaranlar sinir lifleri yoluyla nöronlara aktarılırlar 6
Duyu yolları Nöronlar kendilerine aktarılan uyarıyı aksiyon potansiyeline dönüştürerek, paralel yollar aracılığı ile birincil duyusal kortekse, oradan da bağlantı korteksine iletirler 7
Algısal Eşikler Mutlak eşik (Absolute threshold) : Alıcı organlar çok düşük düzeydeki uyarıcı şiddetine tepkide bulunamazlar Bir alıcı organın uyarılabildiği en ufak uyarıcı şiddetine Mutlak Eşik denir 8
Duyuların Mutlak Eşik Değerleri Görme: Karanlık bir gecede 1 km. uzakta mum alevi İşitme: Sessizlikte 6 m. mesafedeki saatin işleyişi Tat : 8 lt. suda erimiş bir çay kaşığı şeker Koku: 3 odalı bir evde bir damla parfüm kokusu Dokunma: 1cm. yükseklikten düşen bir sineğin kanadının yanağa çarpması McBurney & Collings (1984) 9
Algısal Eşikler Fark Eşiği (Difference threshold): Bir uyarıcıda fark edilebilen en ufak şiddet değişimine Fark Eşiği denir Orijinal uyarıcının büyüklüğüne ya da şiddetine göre değişir 10
Duyusal uyum Bir süre sürekli olarak uyarılan duyu organı, uyarıcının şiddetinde ve özelliğinde bir değişiklik olmazsa, duyarlılığını kaybeder ve duyusal eşikte yükselme olur. Bu duruma duyusal uyum denilir 11
Görme Duyumu: Gözün anatomisi Saydam Tabaka Retina Fovea Gözbebeği İris Kör nokta Mercek Görme Siniri 12
Görme Nasıl Gerçekleşir? 13
Retinada iki çeşit alıcı hücre vardır: Çubukçuklar: 120 milyon civarında Aydınlık ve karanlığa duyarlı Gece görmeden sorumlu Foveanın hemen dışında bulunurlar Koniler: 8 milyon civarında Gün ışığına duyarlı En fazla foveanın merkezinde bulunur 14
Karanlığa uyum Aydınlanma düzeyinin düşük olmasına tepki olarak çubukçuk ve konilerin ışığa daha fazla duyarlı hale gelmesi Aydınlığa uyum Çok parlak ışıkta çubukçuk ve konilerin ışığa daha az duyarlı hale gelmesi 15
RENK KÖRLÜĞÜ. Renk duyusu insanlarda gelişmiş olduğundan birbirinden farklı değişik renkleri görebiliriz. Renkler genel olarak üç boyutta toplanır. Bunlar; Üç boyuttaki renkleri görebilmek; Trikromat İki boyuttaki renkleri görebilmek; Dikromat Yalnız tek boyuttaki renkleri görebilmek; Monokromat 16
17
18
19
İşitme Duyumu: İşitme duyusu sıkışan ve gevşeyen hava moleküllerinin yarattığı ses dalgalarının kulaktaki alıcı hücreleri etkilemesi ile oluşur İnsan kulağı ses dalgalarının hepsini duyma yeteneğine sahip değildir. Kulak yaklaşık 20 ile 20.000 Hz arasındaki sesleri duyabilir 20
İşitme Duyumu Yarım daire kanalları Çekiç Örs Kulak zarı Üzengi Oval pencere Beyine giden sinir uyarıcıları Salyangoz DIŞ ORTA İÇ KULAK KULAK KULAK 21
İşitme Duyumu Nasıl Oluşur? 22
KOKU ve TAT DUYULARI Psikolojide duyum ve algı konusunda bu iki duyum birlikte ele alınır Bunun en önemli nedeni tat almamızın koku almamıza bağlı olmasındandır Bu iki duyunun beyindeki işlem yerleri de birbirine çok yakındır 23
Koku Alma Duyumu Nasıl Çalışır? Koku molekülleri, burun kanalına geldiğinde koku alma hücreleri tarafından alınır Sinirlere bağlı alıcı hücreler burun boşluğu içine yayılmış durumdadırlar Yaklaşık 1,000 hücreden her biri farklı kokuları almaya duyarlıdır. 24
Koku Alma Duyumu Nasıl Çalışır? Hücreler tarafından duyumsanan bu kokular beyne iletilerek algılamanın oluşması sağlanır İnsan burnu 10.000 kokuyu ayırt edebilme yeteneğine sahiptir Kadınlar kokuya erkeklerden daha duyarlıdırlar 25
TAT ALMA DUYUMU NASIL ÇALIŞIR? Alıcı hücreler dilin üzerinde yumrular şeklinde görülen papillalar içinde bulunan tat tomurcukları Yetişkin insanda yaklaşık 10.000 tat tomurcuğu / yaş ile azalma Kimyasal etkileşim sonucu nöronal ateşleme Sinir akımı beyinde parietal loba ve limbik sisteme gönderilir 26
DİLİN ÜZERİNDE DEĞİŞİK TADLARA DUYARLI OLAN KISIMLAR Tatlı Acı Tuzlu Ekşi 27
Dokunma Duyumu Cildimiz sıcaklık soğukluk, basınç, acı ve ağrı duyumlarını alır Derideki alıcı duyu hücreler birbirleriyle sürekli etkileşim içindedirler Deri duyumlarının temelinde, tek tek sinirsel hücreler değil, karmaşık ve birbirleriyle ilişki içinde olan duyu hücre örüntüleri yatmaktadır 28
Durum Duyumları Hareket (kinestetik) duyumu : * Alıcılar : derinin derin bölgelerinde, kas iğciklerinde, eklemlerde, kirişlerde * Bedenin konumu ve hareketlerinden haberdar olunur Denge (vestibüler) duyumu : * Alıcılar : iç kulaktaki hücreler 29
Algı 30
Algı (Perception) Duyu organları yoluyla gelen duyusal verilerin organize edilerek tanınması ve anlamlandırılması 31
Bilgilerimiz algılarımıza, algılarımız bilgilerimize bağlıdır 32
Algı Algılama anında beyin, bireyin içinde bulunduğu durumdan beklentilerini, geçmiş yaşantılarını, diğer duyularından gelen başka duyumları, toplumsal ve kültürel etkenleri hesaba katar Gelen duyuları seçme, bazılarını ihmal etme, bazılarını kuvvetlendirme, arada olan boşlukları doldurma ve beklentilere göre anlam verme bu aşamada gerçekleşir 33
Algıda Rol Oynayan Etkenler Dikkat Uyaranın özellikleri (Rengi, şekli, ÖLÇÜSÜ, zıtlık ) Algıya hazır olma Kişinin ruhsal durumu Kişiliği Güdülenmesi Dış etkenler ( yer, zaman, sıcaklık...) Seçici algı Önceki öğrenmeler Sosyo-ekonomik-kültürel faktörler 34
Algıda Hazırlık 35
Algıda Hazırlık 36
Aşağıdaki resmi nasıl tanımlarsınız? 37
Algıda Seçicilik Algıda seçicilik algılayıcının kişisel özelliklerine bağlıdır İnsan, görmek istediğini görmeye eğilimlidir 39
GESTALT KURAMI Max Wertheimer (1880-1943) Wolfgang Köhler (1887-1967) Kurt Koffka (1886-1941) 40
GESTALT KURAMI Gestalt yapı, biçim, örüntü anlamına gelen Almanca bir sözcüktür Algı süreci uyarıcıların toplu bir örüntü oluşturmasıyla gerçekleşir Bütünün parçaları arasında değişken bir ilişki vardır ve bir bütün, onu oluşturan parçaların toplamından farklıdır 41
Algılama Süreçleri Algı, kendisini oluşturan duyusal girdilerin toplamından daha fazlasını ifade eder Bu durum Gestalt ilkesi olarak adlandırılır Bu durum algının bir örgütleme işi olduğunu gösterir 42
Algının Özellikleri Algının Organizasyonu * Şekil-Zemin algısı * Algısal Gruplama (Yakınlık, benzerlik, kapalılık, süreklilik ilkesi ) Algısal Değişmezlik ( Biçim, büyüklük, renk değişmezliği) Algısal Seçicilik Derinlik Algısı Algı Yanılmaları 43
Şekil-Zemin Algısı Algılayanın dikkatini yönelttiği alana göre şekil- zemin hızla yer değiştirebilir Bir uyarana dikkatimizi yönelttiğimizde diğerleri gürültü haline geçer 44
Şekil-Zemin Algısı Dönüşümlü Algılanabilen Şekiller 45
46
47
48
49
50
Algısal Gruplama Benzerlik İlkesi (Similarity) 51
Algısal Gruplama Süreklilik İlkesi (Continuity) 52
Algısal Gruplama Yakınlık İlkesi ( Proximity) 53
Algısal Gruplama Kapalılık İlkesi (Closure) 54
Algısal Değişmezlik Biçim değişmezliği Büyüklük değişmezliği Renk değişmezliği 55
Algısal Değişmezlik Biçim değişmezliği 56
Algısal Değişmezlik Büyüklük değişmezliği 57
Algı Yanılmaları Yanılsama (İllüzyon): Uyaranı olduğundan farklı biçimde algılamak Fiziksel yanılsama Psikolojik yanılsama 58
Algı Yanılmaları 59
Algı Yanılmaları Ponzo İllüzyonu Uzaklık ipuçlarının kişiyi yanıltması Linear perspektifteki derinlik ipuçları ve yatay planın yüksekliği, mesafe ipuçları sağlıyor ve ikisi de eşit uzunlukta olsa da yukarıdaki çizginin daha uzakta ve daha uzun algılanmasına yol açıyor 60
Algı Yanılmaları Varsanı (Halüsinasyon): Gerçek olmayan uyaranları algılıyor gibi olmak. Zihnin yarattığı algısal yanılgı hali. Görsel halüsinasyon İşitsel halüsinasyon Dokunsal halüsinasyon 61
Algı Yanılmaları Phi (Fi) Fenomeni : Ard arda gelen durgun resimlerin/ uyaranların hareket ediyormuş gibi algılanması 62
63