Kuzeydoğu Anadolu da Çiftçilerin Hayvan Besleme Alışkanlıkları ve İlgili Problemler

Kuzeydoğu Anadolu da Çiftçilerin Hayvan Besleme Alışkanlıkları ve İlgili Problemler Abdurrahman KARA 1 Sibel KADIOĞLU 1 Abdülkadir ÖZLÜTÜRK 1 Ensar DURSUN 2, Zeynel GÖÇMEZ 3 1 Doğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Erzurum 2 Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Erzurum 3 Çukurova Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Adana Özet: Geniş çayır-mera alanları ve mevcut hayvan varlığı nedeniyle Doğu Anadolu hayvancılık bölgesi olarak kabul edilmektedir. Ancak, bölgedeki hayvansal üretim hayvan varlığı ile orantılı değildir. Bölgede hayvansal üretimin artırılabilmesi için yürütülecek çalışmaların üreticilerin mevcut problemlerinden yola çıkılarak planlanması ve projelendirilmesi gerekmekte, bu ise hayvancılıkla ilgili problemlerin ve bunların sebeplerinin bilinmesini gerektirmektedir. Bu çalışma Erzurum, Kars, Ardahan ve Ağrı illerinde Çayır, Mera ve Yem Bitkilerine Dayalı Tarımsal Üretim Sistemlerinde Üretimi Sınırlayan Faktörler ve Çiftçi Problemlerinin Tespiti projesi kapsamında ele alınmış ve üretimi sınırlayan faktörler ve çiftçi problemleri içerisinde üreticilerin hayvan besleme alışkanlıkları ve hayvancılıkla ilgili problemleri irdelenmeye çalışılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre, çiftçilerin %89 unun buzağılara doğumdan hemen sonra ağız sütü verdikleri, diğer çiftçilerin ise ishal yapması nedeniyle ağız sütü vermedikleri belirlenmiştir. Ortalama olarak buzağıların 13 ve kuzuların 10 hafta emzirildikleri tespit edilmiştir. İşletmelerin %87 sinin gebelik yemlemesi yapmadığı, yine koyunlarda ikiz doğumu teşvik için de özel bir yemleme yapılmadığı ve bu konuda çiftçilerin bilgilerinin olmadığı belirlenmiştir. İşletmede tüketilen kaba yemlerin %80 inin saman ve çayırotu ve sadece %10 unun baklagillerden ve %10 unun ise pancar posası ve diğer kaba yemlerden oluştuğu hesaplanmıştır. İşletmede tüketilen kesif yemin %44 ünün besi yemi, %40 ının arpa kırması, %7 sinin süt yemi ve %6 sının ise kepekten oluştuğu belirlenmiştir. Anahtar kelimeler: Hayvan besleme, Doğu Anadolu, Çiftçi problemleri Animal Feeding Customs and Related Problems of the Farms in Northeast Anatolia Abstract: Eastern Anatolia region of Turkiye is accepted to be favourable for animal farming due to its vast pasture and meadow areas and animal numbers. However, animal production in the region is not proportional to the animal numbers. In order for animal production to be increased in the region, studies to this end should be rooted from the existing problems of the farmers. This study was carried out as a part of the Determination of the farmer problems and the factors limiting agricultural production in the systems dependent on pasture, meadow and fodder crops in Erzurum, Kars, Ağrı and Ardahan provinces project. It was aimed to examine the animal feeding practices of the farmers in the context of farmer problems and the factors limiting agricultural production in the above-mentioned provinces in Northeast 1

Anatolia. Analysis of the data revealed that 89% of the farmers gave colostrums just after the calving and the rest did not give it with the reason that it made diarrhea. Calves and lambs were suckled for about 13 and 10 weeks respectively. It was determined that 87% of the farms do not practice pregnancy feeding and almost none of the farms apply feeding to encourage the twin birth in sheep since they were unaware about it. Moreover, according to the results, 80% of the roughage used in the farms is straw and pasture hay, and only 10% is from forage legumes and the rest is from sugar industry residues and other fodders. On the other hand, 44% of the concentrates is fattening fodder, 40% is barley, 7% is calf starting fodder and 6% is cereal bran. Key words: Animal husbandry, Eastern Anatolia, Farmer problems. Giriş Ülkemiz hayvan varlığı ve mera alanının yaklaşık 1/3 ü ve çayırların yarıdan fazlası Doğu Anadolu Bölgesinde yer aldığından bu bölge doğal olarak hayvancılık bölgesi olarak akla gelmektedir. Ancak, uzun ve sert geçen kış mevsimi nedeniyle hayvanlar mevsim boyunca içerde beslenmek durumunda kalmakta bu ise kaba yem üretimini gerekli kılmaktadır. Kaliteli kaba yem kaynağı olan baklagil yem bitkilerinin toplam ekilişler içerisindeki payı %10 ile 15 arasında değişmektedir. Bu oran ülke ortalamasına göre yüksek olmasına rağmen bölgede uzun süren kış mevsimi boyunca hayvanların ihtiyacı olan kaliteli kaba yem üretimi için yeterli gelmemektedir. Bölgede mevcut ekilebilir arazi içerisinde tahıllar yem bitkilerine nazaran ezici bir üstünlüğe sahip olup (Kara, 2000), kaba yem açığının %40-50 arasında değiştiği bildirilmektedir (Serin ve ark. 1991). Bölgede tarım işletmesi gelirlerinin önemli bir kısmı hayvansal üretimden sağlanmakta ve hayvan varlığının önemli bir kısmı ise yerli ve melez hayvanlardan meydana gelmektedir. Uzun yıllar sürdürülen tabii ve suni tohumlama çalışmalarına rağmen kültüre yakın saflıkta hayvanların sayısı artırılamamıştır. Aslında bölgenin engebeli yapısı nedeniyle meralardan en iyi şekilde istifade edebilen hayvanlar da yerli hayvanlar ve bunların melezleridir. Bölge geri kalmışlık bakımından ilk sıralarda gelmektedir. Hem bitkisel hem de hayvansal verim ülke ortalamasının altındadır. Tarım birçok insan için mecburi bir geçim kaynağı görünümündedir. Bölgede vejetasyon süresinin de kısa olması ve bu yüzden yetiştirilebilen ürün çeşidinin sınırlı olması nedeniyle bölge insanının kalkınabilmesi hayvancılığa bağlıdır. Çünkü uzun süre otlatılan ve bedava yem kaynağı olan meralar, hayvansal üretimin maliyetini düşüren en önemli faktördür. Bölgede uzun yıllar gerek tabii ve gerekse suni tohumlama yolu ile yürütülen hayvan ıslah çalışmalarına rağmen hem karkas hem de süt verimi istenen ölçüde artırılamamıştır. Yürütülen çalışmalar genellikle çiftçi şartları ve problemlerini göz ardı etmiş, bu da bu çalışmalardan beklenen faydanın temin edilememesine neden olmuştur. Bu çalışma ile Kuzeydoğu Anadolu daki tarım işletmelerinin hayvan besleme alışkanlıklarının ve problemlerin tespit edilmesi ve sonraki eğitim-yayım ve araştırma çalışmalarına ışık tutulması hedeflenmiştir. 2

Materyal ve Yöntem Materyal Bu çalışmanın materyalini Doğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü nde 1998 2002 yılları arasında yürütülen Erzurum, Kars, Ağrı ve Ardahan İllerinde Çayır, Mera ve Yem Bitkilerine Dayalı Üretim Yapan Tarım İşletmelerinde Üretimi Sınırlayan Faktörler ve Çiftçi Problemlerinin Tespiti Projesi çerçevesinde toplanan verilerin bir kısmı oluşturmaktadır. Yöntem Araştırmanın sahası, Erzurum, Kars, Ağrı ve Ardahan illerini kapsamaktadır. Örnek hacminin belirlenmesinde tabakalı örnekleme metodu kullanılmıştır (Çiçek ve Erkan, 1996). Tabakalama işlemi hem örnek köy hem de örnek işletme (çiftçi) sayısının tespitinde dikkate alınmıştır. Seçilen köylerin çalışma sahasını daha iyi temsil etmesini sağlamak için çalışma sahasındaki bütün köyler ilk etapta dağ, ova, dağ-ova geçit ve vadi olmak üzere dört gruba ayrılmış ve bu gruplara isabet eden köy sayıları belirlenmiştir. Köylerin arazi varlıklarına göre örnek köy sayısı hesaplanmış ve köy gruplarına orantılı bir şekilde dağıtılmıştır. İstatistikî olarak tespit edilip gruplara dağıtılan örnek köyler, çalışmanın ana kitlesini (populasyon) oluşturmuştur. Pilot örnekleme ile populasyon parametreleri tahmin edilmek suretiyle anket çalışmasının yapılacağı örnek büyüklüğü Neyman Yöntemine göre hesaplanmıştır. Belirlenen sayıda köy ve işletme tesadüfî olarak seçilmiştir. Hesaplamalarda örnek ortalamasının ( x ) populasyon ortalamasından (µ) farkının örnek köy sayısının tespitinde %10 u ve örnek işletme sayısının tespitinde ise %5 i geçmemesi dikkate alınmıştır. Örnek köy ve işletme sayısının tespiti %95 ve %99 güven aralığında hesaplanmıştır Belirlenen örnek büyüklüğü tabakalara oransal olarak dağıtılmıştır. Proje çalışmalarına, 1998 yılında sohbet toplantıları (informal sürvey) ile başlanmıştır. Proje sahasındaki toplam 41 ilçeye bağlı dört köy grubundan seçilen toplam 147 köyde informal sürvey çalışması gerçekleştirilmiştir. Bu toplantılardan elde edilen bilgilere göre Formal sürvey çalışmalarında kullanılacak anket formları hazırlanmıştır. Anket çalışmalarına 08/03/1999 tarihinde başlanmış ve çalışmalar 14/07/1999 tarihinde tamamlanmıştır. Formal sürvey çalışmaları neticesinde çiftçilerle 76 köyde toplam 1146 anket formu doldurulmuş ve bunların 1116 adedi değerlendirmeye alınmıştır. Araştırma Bulguları ve Tartışma Çalışmaya dâhil çiftçilerin hayvan besleme alışkanlıkları buzağı ve kuzuların beslenmesinden itibaren gebelik yemlemesi ve işletmede kullanılan kaba ve kesif yemlerin bileşimine kadar ilgili konuları içine alacak şekilde işlenmiş ve bunlarla ilgili önerilerle karşılaştırılarak çiftçilerin hatalı uygulama yapıp yapmadıkları belirlenmeye çalışılmıştır. Buzağı ve Kuzuların Beslenmesi Buzağı ve kuzulara gerekli bağışıklık maddelerini kazanabilmeleri için doğumdan sonraki ilk altı saat içerisinde mutlak surette ağız sütü (kolostrum) verilmesi ve en az 2-3 gün süreyle ağız sütü ile beslenmeleri gerektiği kaydedilmektedir (Tüzemen, 1991; Dayıoğlu, 1991). Çalışmaya dâhil işletmelerin ise %89 u doğumdan hemen sonra buzağılara ağız sütü 3

verdiklerini ifade etmiş olup, işletmelerin yalnızca %11 i ishal yaptığı ve önemini bilmeme gibi nedenlerle ağız sütü vermediklerini belirtmiştir. Yine, buzağıların doğumdan sonra en az üç hafta süt veya süt ikame yemi ile beslenmesi gerektiği, erken sütten kesim ile buzağının daha ucuz olan kuru yemlerle beslenmeleri neticesinde buzağı maliyetinin düşürüleceği (Tüzemen, 1991), kuzuların ise 4-5 haftalık süt emme döneminden sonra sütten kesilmeleri halinde anaların verim performansının olumlu etkilendiği belirtilmesine rağmen (Dayıoğlu, 1991) çalışma alanında ortalama olarak buzağıların 13 hafta ve kuzuların ise 10 hafta süre ile emzirildikleri hesaplanmıştır. Buzağılara sütün dışında verilen yemlerin başında arpa kırması gelmektedir (%57). Buzağı başlatma yemi kullanan işletmelerin oranı %28, besi yemi kullanan işletmelerin oranı ise yaklaşık %10 olarak tespit edilmiştir. Buzağılara verilen kaba yemler ise kaliteli çayır otu (%89) ve yonca (%6) ve yonca + kaliteli çayır otu (%5) dur. Gebelik Yemlemesi Henüz doğmamış buzağının (fötüs) gelişmesinin yarıdan fazlasının gebeliğin son birkaç haftasında gerçekleştiği belirtilerek fötüsteki buzağının iyi gelişmesi, doğumda buzağının güçlü olması ve doğumdan sonra ağız sütünün besin maddelerince zengin olması için gebeliğin son döneminde bulunan hayvanların gerekli besin maddeleri bakımından zengin yemlerle beslenmesi gerektiği vurgulanmaktadır (Tüzemen, 1991). Ancak, işletmelerin %87 si gebelik yemlemesi yapmadıklarını belirtmiştir. Gebelik yemlemesi yapan işletmelerin %41 i besi yemi ve %36 sı ise arpa kırması kullandıklarını ifade etmişlerdir. Adı geçen işletmelerin %16 sı ise besi yemi ve arpa kırması veya süt yemi ve arpa kırması verdiklerini belirtmiş; yalnızca süt yemi kullanan işletmelerin oranı %6 olarak bulunmuştur. Doğumdan sonra ineklere verilen yemler içerisinde ise ilk sırada arpa kırması ikinci sırada besi yemi ve üçüncü sırada ise süt yemi gelmektedir. Koyunlarda ise aşımdan önce uygulanan beslenme düzeyinin koyunlarda döl verimini büyük ölçüde etkilediği ve bu dönemde verilecek zengin yemlerle canlı ağırlık bakımından iyi bir duruma (kondüsyona) getirilmesi ile yumurtlama (ovulasyon) ihtimalinin yükselmesi ve neticede ikizlik oranının artmasını sağlayacağı ifade edilmektedir. Ayrıca, bu dönemdeki yüksek besleme düzeyinin laktasyondan sonraki kızgınlık belirtilerinin daha erken ve daha yoğun biçimde görülmesini de etkileyeceği vurgulanmaktadır (Dayıoğlu, 1991). Aşımdan önce uygulanacak yüksek besleme düzeyinin belirtilen yararlarına rağmen, koyunlarda ikiz doğumu teşvik için özel bir yemleme yapılıp yapılmadığına dair sorulan soruya hemen hemen hiçbir çiftçi olumlu cevap vermemiştir. Mera Dönemi Çiftçilerin %60 ı hayvanların meradan doymadan döndüklerini belirtmiş bunların da %49 unun mera döneminde hayvanlara ilave yem vermedikleri görülmüştür. Çalışmaya dahil bütün işletmeler içerisinde ek yemleme yapan çiftçilerin oranı %34 olarak tespit edilmiştir. Mera döneminde genel olarak erken ilkbahar ve geç sonbaharda ek yemleme yapılmakla birlikte (%35) bütün mera döneminde ek yemleme yapan üreticilerin oranı da yüksek bulunmuştur (%28). 4

İşletmede Kullanılan Kaba yem Çeşit ve Miktarları Satın Alınan Kaba Yemler İşletme dışından satın alınan kaba yemlerin başında saman gelmektedir ve çalışmaya dahil hayvancılık yapan işletmelerin %43 ü dışardan saman satın aldıklarını beyan etmiştir Samanı müteakip en fazla satın alınan kaba yem çayırotu olup, bunu şeker pancarı posası takip etmektedir. Baklagiller içerisinde en fazla satın alınan kaba yem yonca olmakla beraber baklagil kaba yem satın aldığını bildiren işletmelerin oranı sadece %7 civarındadır. Çayır otu %36 Baklagiller %10 eker Pancarı Posası %6 Saman %43 Di erleri %5 Şekil 1. Çalışmaya dâhil işletmelerde kullanılan kaba yemin bileşimi İşletmeden Sağlanan Kaba Yemler İşletmeden sağlanan kaba yemler içerisinde de ilk sıraları Saman ve çayırotu almakta baklagil yem bitkileri üçüncü sırada gelmektedir. İşletmelerin yaklaşık %14 ü ise nadasa bırakılan tarlaları da biçerek kaba yem ihtiyaçlarının bir kısmını bu şekilde karşıladıklarını dile getirmiştir. İşletmede Kullanılan Kaba Yemler Hem satın alınan ve hem de işletmeden sağlanan kaba yemler içerisinde ilk sırayı saman ve çayırotunun alması nedeniyle doğal olarak işletmede kullanılan toplam kaba yemlerin önemli bir kısmını saman ve çayırotu teşkil etmektedir.. Baklagil kaba yemler içerisinde ise yonca ilk sırada gelmektedir. Hayvancılık yapan işletmeleri bir bütün olarak ele alıp bunların kullandıkları kaba yem toplamı dikkate alındığında işletme başına ortalama 17 ton civarında kaba yem kullanıldığı hesaplanmıştır. Bunun %79 unu saman ve çayırotu, %10 unu baklagiller %6 sını pancar posası ve %5 ini de diğer kaba yemler (nadas otu 1 ve yulaf otu) oluşturmaktadır. Çiftçilerin %40 ı mevsime bağlı olarak bazı yıllar kaba yem sıkıntısı yaşadıklarını yine aynı oranda çiftçi ise bu konuda her yıl problem yaşadıklarını dile getirmiştir. Kaba yem sıkıntısı olmadığını belirten çiftçilerin oranı ise %20 olarak hesaplanmıştır. İşletmede kaba yem sıkıntısı baş gösterdiğinde işletmelerin %70 i kaba yem ihtiyaçlarını köy dışından ve %20 si de kendi köylerinden karşıladığını belirtirken adı geçen işletmelerin %9 u ise her iki şekilde de kaba yem ihtiyaçlarını karşıladıklarını kaydetmiştir. 1 Nadasa bırakılan tarlalardan elde edilen ot 5

İşletmede Kullanılan Kesif Yem Çeşit ve Miktarları Satın Alınan Kesif Yemler İşletme dışından satın alınan kesif yemlerin başında ise besi yemi gelmekte bunu arpa kırması takip etmektedir. Hayvancılık yapan işletmelerin %43 ü besi yemi satın aldıklarını ifade etmiştir. Kesif yem olarak tüketilen arpanın bir kısmı işletmede üretildiğinden dışarıdan arpa kırması satın alan işletmelerin oranı yaklaşık %24 tür. Kesif yem olarak kepek satın alan işletmelerin oranı nispeten daha yüksek olmasına rağmen süt yemi satın alan işletmelerin oranı ile aynı bulunmuştur (Çizelge 1). Buzağı başlatma yemi satın alan işletmelerin oranı ise yaklaşık olarak %5 olarak hesaplanmıştır. Çizelge 1. İşletme dışından satın alınan kesif yemler Kesif Yem Çeşitleri Hayvancılık Yapan İşletme Sayısı Toplam Miktar (Kg) Ortalama (Kg) Cevap Veren İşletme Sayısı Besi Yemi 1052 1.192.075 2.626 454 43.16 Arpa Kırması 1052 452.878 1.804 251 23.86 Kepek 1052 143.215 1.235 116 11.03 Süt Yemi 1052 198.750 1.840 108 10.27 Buzağı Başlatma Yemi 1052 32.150 656 49 4.66 Çavdar vs. 1052 24.750 2.979 13 1.24 % İşletmede kullanılan kesif yemler dikkate alındığında arpa kırmasının ilk sıraya yerleştiği görülecektir. Besi yemi işletmelerde en fazla kullanılan kesif yem olup, işletmelerin %43 ü besi yemi kullandığını kaydetmiştir. Kepek kullanan işletmelerin oranı %14 ve süt yemi kullandığını belirten işletmelerin oranı ise %10 olarak hesaplanmıştır. Buzağı başlatma yemi, çavdar ve dane fiğ son üç sırayı paylaşmaktadır (Çizelge 2). 6

Çizelge 2. İşletmede kullanılan kesif yemler Kesif Yem Çeşitleri Hayvancılık Yapan İşletme Sayısı Toplam Miktar (Kg) Ortalama (Kg) Cevap Veren İşletme Sayısı Arpa kırması 1052 1.064.439 2.108 505 48.00 Besi yemi 1052 1.192.075 2.626 454 43.15 Kepek 1052 157.725 1.080 146 13.88 Süt yemi 1052 198.750 1.840 108 10.27 Buzağı başlatma yemi 1052 32.150 656 49 4.66 Çavdar vs 1052 45.610 2.468 27 2.57 % İşletmelerin tamamında kullanılan toplam kesif yem miktarı dikkate alındığında işletme başına ortalama olarak 2.5 ton kesif yem hesaplanmıştır. Kesif yemin %44 ünü besi yemi, %40 ını arpa kırması, %7 sini süt yemi ve %6 sını ise kepek oluşturmaktadır. Çavdar, buzağı başlatma yemi ve dane fiğ ise son sıraları paylaşmaktadır. Şekil 2. İşletmede kullanılan kesif yemin bileşimi Sonuç ve Öneriler Araştırma bulgularına göre buzağı ve kuzulara tavsiye edildiği gibi doğumdan hemen sonra ağız sütü (kolostrum) verilmesine rağmen gerektiğinden daha uzun sürelerle emzirildiği tespit edilmiştir. Çiftçilerin süt sığırlarında gebeliğin son dönemi ve koyunlarda ise koç katımından önce herhangi bir özel yemleme programı uygulamadıkları ve bu konu hakkında yeterli bilgi sahibi olmadıkları belirlenmiştir. Diğer yandan, İşletmeden sağlanan kaba yemi ağırlıklı olarak saman oluşturmaktadır. Bununla birlikte, kaba yem bileşiminin işletme dışından satın alınan kaliteli kaba yemlerle dengelenebileceği düşünülebilir. Ancak, çiftçilerimizin satın 7

aldıkları toplam kaba yemlerin önemli bir kısmını da saman ve çayırotunun teşkil ettiği tespit edilmiştir. Bu durum çiftçilerimizin kaba yemlerin besin maddesi içerikleri hakkında yeterli bilgiye sahip olmadıklarını göstermektedir. Ayrıca, işletme başına hesaplanan 17 ton kaba yem ve 2,5 ton kesif yem birlikte düşünüldüğünde kesif yemlerin toplam rasyon içerisindeki payının %12,8 olduğu söylenebilir. Kabayemlerin de ağırlıklı olarak saman ve çayırotundan oluştuğu dikkate alındığında hayvanların yaşama payı ihtiyaçlarının bile zor karşılanabileceği akla gelmektedir. Sonuç olarak, birkaç istisna dikkate alınmazsa bölgemizde genel olarak çiftçilerin hayvan yetiştiriciliği ile ilgili bilgilerinin yetersiz olduğu ve hayvancılık faaliyetlerinin uygun olmayan bakım ve besleme şartlarında yürütüldüğü görülmektedir. Bölgede hayvancılığın geliştirilebilmesi için alınacak tedbirler ve yapılması planlanan çalışmalarda hayvanların yaşama ve verim payı ihtiyaçlarını karşılayabilecek kaliteli kaba yem üretiminin garanti edilebilmesi ve mevcut hayvan bakım ve besleme şartlarının düzeltilmesi ile ilgili tedbir ve çalışmalara ilaveten üreticilerin hayvancılıkla ilgili bilgilerini artırmaya yönelik, göze hitap eden eğitim ve yayım çalışmaları düşünülmelidir. Kaynaklar Çiçek, A., Erkan, O. 1996, Tarım ekonomisinde araştırma örnek ve örnekleme yöntemleri, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 12, Tokat. Dayıoğlu, H. 1991, Koyunculuk seminerleri, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri Çayır, Mera, Yem Bitkileri ve Hayvancılığı Geliştirme Projesi Eğitim Semineri, 2022 Şubat, Erzurum. Kara, A. 2000, Erzurum ve Kars illerindeki tarım işletmelerinin sermaye yapısı ve tarımsal faaliyet sonuçları bakımından karşılaştırılması. Yüksek lisans tezi (basılmamış), Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı, Erzurum. Serin, Y., Gökkus, A., Savas, M. 1991, Erzurum da çayır, mer a ve yem bitkileri problemleri ve çözüm yolları. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Doğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Yayın No. 11, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Basımevi, Erzurum. Tüzemen, N. 1991, Buzağı, düve ve süt ineklerinin bakım ve beslenmesi, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri Çayır, Mera, Yem Bitkileri ve Hayvancılığı Geliştirme Projesi Eğitim Semineri, 20-22 Şubat, Erzurum. 8