İş Makinaları Mühendisleri Birliği Derneği İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERGİSİ İş Makinaları Mühendisleri Birliği yayın organıdır. Üç ayda bir yayınlanır. ISSN 1306-6943 2011 Şubat Sayı: 33 İMMB Adına Sahibi Duran KARAÇAY Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Bayramali KÖSA Yayın Komisyonu Duran KARAÇAY Mustafa SİLPAĞAR Bayramali KÖSA Muhittin BÜKER Murtaza BURGAZ Selami ÇALIŞKAN Halil OLKAN Faik SOYLU İlyas TEKİN Erdinç FIRAT Gülderen ÖÇMEN M. Gündüz ATEŞ Yazışma Adresi Uzayçağı Caddesi No: 62/7 Ostim / ANKARA www.ismakinaları.org.tr e-posta: ismakinalari@ttmail.com e-posta: bilgi@ismakinalari.org.tr Grup-e-posta: ismakinalari@yahoogroups.com Grup e-posta üyelik adresi: ismakinalari-subscribe@yahoogroups.com Tasarım ve Baskı Bizim Grup Basımevi Mithatpaşa Cad. 62/11 Kızılay / ANKARA Tel: 0.312 418 18 03-0.312 418 18 63-0.312 418 10 89 Faks: 0.312 418 10 69 e-posta: info@bizimgrup.com.tr www.bizimgrup.com.tr Grafik Tasarım Hasan ERKAN Rezan TANRIVER Yayının Türü: Yerel Basım Tarihi: 28 Şubat 2011 Bu dergi üyelerine ilgili kurum ve kuruluşlara ücretsiz olarak dağıtılır. Yayınlanan yazılardaki sorumluluk yazarlarına, ilanlardaki sorumluluk ilan veren kurum ve kişilere aittir. Yayınlanan yazılara ücret ödenmez. Yayınlanmayan yazılar geri iade edilmez. 28 32 42 54 58 62 66 70 82 86 94 ÖNSÖZ Psikoteknik Değerlendirme Yasal Zorunluluk ve Hükümler Dozer Kullanmada Yakıt Tasarrufu Hidrolik Sistemlerde Kirlilik Yönetimi Beton Pompa Boom Tamiratı Havadan - Sudan Agrega Lastik Hakkında Bilinmesi Gerekenler Plent Otomasyonunda Gelişmeler ve Düşünceler El Yazınız Profesyonelliğinizi Ele Veriyor Hidrolik Akümülatörlerin Bakımı Nasıl Yapılmalı? Greyder 1 4 6 10 14 Konveyor Bant Sistemleri Basit Lastik Yönetimi Modeli Etkinliklerimiz ve Haberler Reklam İndeksi VOLVO (Arka Kapak) ALPEM 40 ANADOLU ELEKTRİK 38 ANADOLU FLYGT 23 ANİŞMAK ( Kar ) BOZDAĞ 19 BP CASTROL 45 ÇESAN 17 DAS OTOMOTİV (Arka Kapak ) E-BERK 81 ERA METALURJİ 25 GÜRİŞ 65 HAKMAK 53 HİDROLİKSAN 27 HİDROMEK ( k r Kar ) HPKON 52 İLKERLER FLEETGUARD 47 İMER LT 75 İMMB İLANI 56 KASTAŞ (BOXER) 13 KENTSEL MAKİNA 35 KOMATEK 64 KOZMAKSAN 79 MEKA ( Kapak Kar ) OKUR MAK. 61 ÖZBEKOĞLU 49 ÖZÇELİKLER 69 ÖZKARDİŞLİ 67 PENATRADE 41 PETLAS 31 Pİ MAKİNA 77 PİMMAKSAN 39 PMS KAPLAMA 57 SANDVIK (Arka Kapak Kar ) SANKO ( Kapak ) SEMIX 89 SİGMA ASFALT (teta) 33 TEKFALT 51 TEKNO ASFALT 9 TEKNO VİNÇ 37 TEMSAGLOBAL 21
Önsöz Önsöz İMMB Nedir? İMMB; İş makinaları konusunda uzmanlaşmış makina mühendisleri tarafıdan 1998 yılı Ağustos ayında kuruldu. Farklı sektörlerden (inşaat firmaları, maden firmaları, iş makinası üreticileri, iş makinası temsilcileri ve servisler) gelen profesyonellerin ortak amaçla toplandığı bir dernektir. İMMB nin Amacı Nedir? İMMB nin amacı; çoğunluğu ithal ürünler olan iş makinalarının tanınmasını, ulusal servetimiz olan bu üretim makinalarının iyi işletilmesini ve ekonomik ömürlerinin verimli bir şekilde sürdürülmesini sağlamaktır. Amacımız; verimliliği sağlayacak bilgi kaynaklarına en kısa sürede ulaşmak, bu kaynaklara ihtiyaç duyacak nitelikli insan potansiyelinin güç birliğini oluşturmaktır. Bu bilgilerin teknik alt kadrolara ulaştırılmasıyla da en yaygın şekilde paylaşımını sağlamaktır. İMMB; Üyelerine her yıl düzenli seminerler vermek suretiyle, üyelerinin bilgi düzeyinin yükseltilmesini sağlamaktadır. Bu seminerler aynı zamanda sektördeki insanların bir araya gelerek tanışmalarını sağlamaktadır ki bu da gelişimi ivmelendirmektedir. İMMB nin internet ortamındaki grup mailinde üyeler ihtiyaçlarını gruba duyurmak suretiyle yardımlaşmayı sürdürmektedir. Derneğin her üç ayda yayınladığı İMMB dergisi ilgili kurumlar, şirketler ve bireylere ücretsiz olarak gönderilmektedir. Duran KARAÇAY İMMB Yönetim Kurulu Başkanı Sevgili Okurlar; Bir yılı bitirdik, yeni yılda sektörümüzde iyi başlangıçlar gözlemledik. İlk iki ayda hızla yenilikler, kazalar, yakın çevremizdeki ülkelerde halk hareketlerini birlikte yaşadık ve izledik. Sanayide iş güvenliğine ne kadar dikkat edersek edelim, bu kazalar oluyor demek, doğru bir yaklaşım olamaz. Bu kazalardan ders çıkarıp iş güvenliği için yapılması gerekenleri her kademede yapmak bu konuda iş verenlere, çalışanlara verilecek eğitim, araç ve gereç konusunda destekleyici bir yapı oluşturmak sanayimizle ilgili tüm kurumların ortak hedefi olmalıdır. Sanayimizi kazalardan oluşan maddi ve manevi kayıplarını en alt seviyede hatta sıfıra yakın seviyelerde tutacak bilinçlendirme sağlanmalıdır. Sanayicimizin yaptığı kaliteli üretim ve yarattığı katma değeri en üst seviyeye çıkartacak yapılanma teşvik edilmelidir. Yakın çevremizdeki ülkelerde yaşanan halk hareketleri dikkatle izlenmelidir. Bu ülkeler ticari ilişkilerimizin olduğu kadar insanlık dramlarının da yaşandığı ülkeler. Aynı zamanda bu ülkelerin halklarının arasında halkımızla akrabalık bağları olan ailelerin olduğu tarihsel bir gerçektir. Bu nedenle Ülkemizin ve halkımızın çıkarlarını gözetirken o ülkelerdeki halkların da kendi gelecekleri için yaptıkları hareketleri sonunda demokratik ve özgürlükçü bir gelecek sağlamasını temenni ediyoruz. Otuz bin vatandaşımızın çalıştığı Libya önemli, öncelikle Libya dan yapılan tahliyelerde emeği geçen her kademedeki görevliyi kutlarız. İki yüze yakın inşaat firması Libya da iş yapıyor. Bu firmalar yaptıkları işlerin malzemelerinin tamamına yakınını Türkiye den tedarik ediyor. Bu nedenle iş hayatı olarak etkilenen firma ve çalışan sayısı otuz binin birkaç katı olacaktır. Firmalarımızın ve çalışanların kayıpları olmaması için gerekli tedbirler alınmalıdır. Tedbir alınmazsa sektörde sıkıntılar yaşanır. Önümüzdeki 12 Haziran da yapılacak genel seçimlerde aday olan meslektaşlarımıza ve dostlarımıza başarılar diler, seçimlerin Ülkemize hayırlı olmasını dileriz. KOMATEK2011 Uluslararası İş ve İnşaat Makina, Teknoloji ve Aletleri İhtisas Fuarı 20-24 Nisan 2011 Tarihin de ATA- TÜRK KÜLTÜR MERKEZİ ANKARA da sektördeki yerli ve yabancı üreticileri kullanıcılarla buluşturacaktır. Sektörümüzün Ankara da yapılan en büyük fuarına İMMB olarak katılıyoruz. KOMATEK2011 e katılan tüm sektör firmalarımıza ve ziyaretçilere başarılar dileriz. Saygılarımla
Psikoteknik Değerlendirme İlgili yasa ve mevzuat kaynakları: - İLGİ: - - - - - - - - - - - 1. - - - - 6
2. - - - - - 3. - - - - - - - "Psikoteknik Nedir? SRC belgesi zorunlumu? SRC için Muafiyet devam ediyor mu? SRC eğitimleri nedir?" Karayolu Taşıma Yönetmeliği, - İlgili Bakanlık Duyurusu; - - - - - - - - - - - - Muhakeme [ SPM ] - - - - - - Hız Ve Mesafe Algılaması [ HMT ] - - - Görüş Açısı & Koordinasyon [ IIB ] - - - - Tepki Kalitesi ve HızI [ DT ] - - - - 7
Görsel Süreklilik [ LVT ] - - - - - TAVTMB Takistoskopik Trafik Algı Testi - Sürekli Dikkat Ve Problem Çözme [ Cognitrone ] - - - - - - - Yasanın İstediği Ölçüm Alanları : Özellikleri 1. Zihinsel Yetenek Ve Beceriler a. b. c. d. e. 2. Psikomotor Yetenek Ve Beceriler a. b. Psikoteknik Kartı - - - - Psikoteknik Raporu - - - - Psikoteknik Kimler için zorunlu: - - - Madde 60- - a. b. c. - d. - e. - f. - g. - h. - ı. - Kaynak: http://www.psikoteknikdegerlendirme.com 8
Dozerin temel işlevi, toprağı ya da diğer malzemeyi riperleyerek sürmek ve dozerleyerek itmektir. Üretim ve yakıt sarfiyatı büyük oranda arazi yapısının düz ya da eğimli olması ve malzemenin bileşimine bağlıdır. Ayrıca tam gazda makine ağırlığını ön plana alarak yapılan çalışma için yakıt tasarrufu söz konusu edilemez. Ancak yakıt sarfiyatını azaltıp üretimi arttırmanın bir takım püf noktaları da bulunur. Aşağıda bu konular için bir markaya ait 40 ton sınıfı dozer için genel örnekleme yapılmıştır. Diğer marka model makineler içinde genel olarak değerlendirilebilir. Ancak bu değerler şantiye arazi şartları, makinenin durumu ve operatörün yeteneğine göre farklılıklar gösterecektir. 1. Tam gaz devri ve/veya motorun stop edilmesi Serilmek üzere malzeme döken damperli kamyonu beklerken motorun tam gaz devrinde çalışmaması (gaz kesilmesi) yakıt sarfiyatını azaltmak için bir yöntemdir. Dozerleme işlemleri arasında uzun bekleme süreleri olduğunda motorun stop edilmesi gerekir. Aynı zamanda çalışmaların düşük devirlerde ve gaz pedalı ile motora kumanda ederek çalışılması uygun olacaktır. düşük devre düşerek çalışma sonucu, yılda yaklaşık 1700 litre yakıt tasarrufu sağlanmıştır. saat stop ederek, yılda yaklaşık 2400 litre yakıt tasarrufu sağlanmıştır. 10
2. Dozerleme başlangıç noktasını geri çekmek Proje paftalarında dozerlenecek kesit X köşe noktasın- - riden C noktası ve bu şekilde devam edilerek katmanlar ha- ise bıçak yükünde artış ile faydalı güç artışı ve üretim verimininde de artış sağlanır. 7 eğimli arazide dozerleme yapılırken düz zemindeki bıçak yükü ile kıyaslamada %20 arttığı için aşağı yukarı aynı motor gücü gerekir ve saatteki yakıt sarfiyatı hemen hemen eşittir. Yokuş aşağı dozerleme aynı zamanda makine ağırlığına bağlı olarak verim artışına ve daha büyük kapasiteli dozer bıçağı kullanımınada imkân sağlamaktadır. Ancak %20 eğimli (7 ) arazide geri vitesle yukarı çıkarken R2 vites kullanıldığı takdirde R1 kademesine göre zamana bağlı olduğu için, yakıt verimliliğinde artış sağlamaktadır. Ancak R1 kademesinde aynı miktar yakıtla, daha yavaş hızlar kullanıldığında katedilen mesafe %20 artabilmektedir. me yapmak yer çekimi kuvvetleri nedeni ile daha az üretim yapmak demektir. Yakıt sarfiyatı fazla artmamış olsa bile çevrim süresi eğim aşağı çalışma süresine göre daha uzun olacaktır. Diğer taraftanda arkadan öne tekrarlanan dozerleme ile itme mesafesi uzayacağından makinenin patinaj yapmasını önlemek için aşağı-yukarı bıçak kumandaları yapmak gerekecektir. Ayın zamanda eğimin artması ile bıçak önündeki sürülen malzemenin akması daha rahat olacaktır. Önden başlayarak arkaya doğru tersine işlemle yapılan dozerleme yöntemi ile kıyaslandığında üretimde yaklaşık %10 yakıt tasarrufu gerçekleştirilebilecektir. 3. Yokuş aşağı yönde dozerleme yapılması Yakıt tasarrufu ve üretim verimini atrttırabilmek için ve yer çekim kuvvetinden de faydalanabilmek için, mümkün olduğunca yokuş aşağı yönde dozerleme yapılmalıdır. Düz zeminde dozerleme ile yokuş aşağı dozerleme karşılaştırıldığında, verimin artarak daha çok üretim yapıldığı ve iş süresinin kısaldığı ortaya çıkmaktadır. 11
4. Diğer önemli etkenler Patinaj veya tork konvertörün boşta dönmesi (stall) halinde, Dozerleme veya riperleme yapılırken makine patinaja düşerse veya tork boşta dönerse aşırı yakıt sarfiyatı ve yürüyüş takımında aşınmalar ortaya çıkacaktır. Tork hararet yapacaktır. Tam yükle dozerleme mümkün olmuyorsa ters yönde de çalışmak, Sert veya kayalık zemin dozerlemesinde yeterli malzeme sıyırılamıyorsa, ilk geçişten sonra ters yönde tekrar dozerleme yapılarak malzeme sıyırılmalıdır. Dozerlenen malzemenin bıçaktan taşarak yayılması, Verimliliğin etkenlerinden birisi de dozerleme yapılırken bıçak önündeki malzemenin taşarak yayılmasının önlenmesidir. ve eğim aşağı çalışmalarda tercih edilir. Dozerleme mesafesi uzun olduğunda da bu yöntemle dozerleme yapmak uygundur. Daha önce anlatıldığı gibi kazmaya başlama noktası geri çekilerek yarma yöntemi ile dozerleme yapılmaya başlanmalıdır. fazla tutulmamalıdır. safede dolu an (ayırıcı iz) bırakılmalıdır. Kaynak: http://www.komatsu.com.au/komatsuworld/news/ (M.Gündüz ATEŞ tercüme) 12
Hidrolik sistemlerde yağın önemi çokça telaffuz edilir ancak bunun anlamı ve neleri içerdiği çok az bilinir. Kirlilik de bunlardan birisidir; hidrolik sistem arızalarının en az %75 nedeni yağın kirli olmasındandır, ancak literatürde yağ arızası diye bir şey olmadığından her zaman suçlanan kirlilik mağduru ekipmandır. Hidrolik sistemlerde kirliliğin tanımlanması ve buna neden olan etmenlerin iyi analiz edilmesi, onunla mücadelenin başarısı bakımından son derece önemlidir. Kirlilik nedir ve neden önemlidir? Buna kirleticilerin tanımlanması ve sistem elemanlarının bu kirliliğe ne kadar duyarlı olabileceğini tartışmakla başlamak yararlı olacaktır. Kirleticiler nedir? Başıca kirleticiler olarak aşağıdaki hususları sayabiliriz. 1. Su ve diğer arzu edilmeyen sıvılar (yanlış yağ vb) 2. Katı parçacıklar (dışarıdan giren toz, aşınmadan gelen metaller) 3. Bakteri ve mantarımsı oluşumlar (oluşumları sistemde su varlığı ile hızlanır) Yukarıda sayılan kirleticiler hidrolik sisteme dışarıdan girerler ve yağın fiziksel-kimyasal özellikleri normal olsa da yağın erken değiştirilmesi gereğine yol açarlar. O halde yağın değişimine yol açan faktörlerden de bahsetmekte yarar var: 1. Viskozite 2. TAN (Asitlenme): (Dizel motor yağında TBN-Toplam Baz Numarası). 3. Su 4. Partikül kirlenmesi Asitlenme baz yağın fiziksel özelliklerini (oksitlenmeyi, aşınmayı, deterjanlaşmayı, içinde hava tutma özelliğini vb önlemek için) iyileştirmek amacıyla ilave edilen kimyasal katkı paketinin durumunu gösterir. Yeni yağda 0 derecesinden başlar ve yağ oksitlendikçe yükselir. Yağ üreticisi tarafından tayin edilen bir dereceye ulaştığında artık katkı paketinin ömrünün dolduğu anlamına gelir ve yağı değiştirmek gerekir. Viskozite ve asitlenme yağın özellikleri ile ilgili niteliklerdir. Her üretici yağın kullanım koşullarına göre baz yağ içerisine ilave ettiği katkılarla bu özellikleri iyileştirerek müşterilerine ticari seçenekler sunar. 14
Örneğin normal viskozite endeksli yağ yerine yüksek viskozite endeksli (HVI) yağ kullanılması halinde yağ viskozitesi sıcaklık değişiminden daha az etkilenecektir. Keza yağa ilave edilecek çeşitli kimyasal katkılar yağın oksitlenmesini ve asitlenmesini yavaşlatarak yağın daha uzun süreli olarak kullanılabilmesine imkân verirler. Yağın içindeki havayı hemen tahliye etmesi, aşınmaları önlemesi, deterjanlaşmaması gibi iyi özelliklerini sağlayan bu katkılardır. Sıcaklığın etkisi Bu özellikler yağın üreticisi tarafından kontrol edilebilen özelliklerdir. Buna rağmen yağın bu özellikleri özellikle yağın çalışma ortamında maruz kalacağı anormal sıcaklıktan etkilenecektir. Burada Arrhenius denkleminden bahsetmekte yarar var. Hollanda lı kimyacı J. H. van 't Hoff 1884 yılında sıcaklık ile kimyasal reaksiyon arasında bir bağıntıyı açıklayan bir denklem önerisinde bulundu. 1889 yılında İsveç li kimyacı Svante Arrhenius bu denklemi kimyasal denemelerle açıklayıp yorumladı. Arrhenius denklemine göre oda sıcaklığında meydana gelen kimyasal reaksiyonlara göre sıcaklıkta her 10 C lık artışta kimyasal reaksiyon hızı iki katına çıkmaktadır. Buna göre hidrolik yağ sıcaklığının normale göre her 10 C lık üzerinde çalışıldığı sürede yağ ömrünün yarıya düşeceğini söyleyebiliriz. Öte yandan yağda bulunan havanın (genellikle silindirlerin mil tarafında negatif basınç meydana geldiği durumda keçeden hava giriş ile olur keçeler basıncı tutacak şekilde tasarlandıklarından diğer taraftan hava girişini etkin bir şekilde önleyemezler) yüksek basınç ve sıcaklık altında dizellenme etkisine maruz kalmasıyla keçelerde yanma meydana gelir ve yağdaki kirlenme artar. Dolayısıyla aşırı sıcaklığı da kirletici bir unsur olarak saymamız uygun olacaktır. Kirlilik hidrolik sistemde kullanılan ekipman ve elemanları yapısına göre farklı etki gösterecektir. O halde kirliliğin görece bir kavram olduğunu söyleyebiliriz. Göreceliliği belirleyen ise hidrolik sistemin kullandığı elemanların ne kadarlık bir kirliliğe tahammül edebileceğidir. Bir mikroçip üretim atölyesi ile bir hidrolik montaj atölyesinin ihtiyaç duyacağı temizlik gereği farklı olacaktır. Dolayısıyla bir makine veya ekipman imalatçısı kendi ürününün ihtiyaç duyduğu yağ temizlik düzeyini gerçekçi bir şekilde belirlemelidir. Hidrolik sistemler için temizlik hedefinin belirlenmesi İngiliz Akışkan Gücü Derneği (The British Fluid Power Association (BFPA) gerçekçi bir HEDEF TEMİZLİK düzeyinin belirlenebilmesi için aşağıda sıralanan bir dizi etkenin dikkate alınması gerektiğini belirlemiştir: 1. İşletme basıncı ve hizmet yoğunluğuna göre aşağıdaki tabloda belirlenen hizmet yoğunluğu ve basınç aralıkları için ağırlıklar belirlenmektedir. Yine hidrolik sistemde kullanılan ekipmanın kirliliğe ne kadar duyarlı olduğuna bağlı olarak bir puanlama verilmektedir. Hizmet Örnekler Çalışma Basıncına (bar) göre Ağırlık Puanı 0-60 61-160 161-250 251-400 401+ Hafif Nominal basınç değerinde veya altında sürekli çalışma 1 1 2 3 4 Orta Azami basınç değerine kadar hafif basınç çıkışları 2 3 4 5 6 Ağır Sıfır ile azami basınç arasında sık değişim 3 4 5 6 7 Şiddetli Sıfır ile azami basınç arasında ani değişimler, yüksek frekanslı basınç pik değere ulaşma, örnek; güç presleri ve zımbalama tezgahları 4 5 6 7 8 2-Ekipmanın kirliliğe duyarlılığı. Benzer şekilde, ekipmandan beklenen servis ömrü, ekipmanın değiştirilmesi halinde doğacak maliyet, makinenin servis dışı kalmasının maliyeti ve güvenlik risklerinin Duyarlılık Örnekler Ağırlık Ortalama Altı Düşük basınçlı dişli pompalar, el çalıştırmalı valfler ve popet 2 valfler Ortalama Paletli pompalar, solenoid sürgülü valfler, yüksek basınçlı 3 dişli pompalar Ortalama Üstü Pistonlu pompalar, oransal valfler 4 Yüksek Endüstriyel servo valfler, yüksek 6 performanslı oransal valfler Aşırı Yüksek Yüksek performanslı servo valfler 8 15
Çeşitli Hidrolik Ekipman İçin Gerekli Yağ Temizlik Derecesi Standart 100ml deki parçacık sayısı Ekipman NAS ISO 5-15μ aralığında parçacık sayıları >15μ üzerinde parçacık sayıları Servo Kontrol Valleri 5-6 14/11 8000-16000 1000-2000 Paletli ve pistonlu tip pompalar/motorlar 7-8 16/13 32000-64000 4000-8000 Yön ve Basınç Kontrol Valfleri 7-8 16/13 32000-64000 4000-8000 Dişli Tip Pompalar/Motorlar 9 17/14 4000-130000 8000-16000 Akış Kontrol Valfleri, Silindirler 10 18/15 130000-250000 16000-32000 getirdiği sorumluluklar dikkate alınarak her bir durum için ağırlık puanları verilmekte ve tüm bu puanlamaların sonucu HEDEF TEMİZLİK DÜZEYİ belirlenmektedir. Hidrolik sistemde kullanılan ekipmanın kirliliğe duyarlılığı belirleyici ve dikkate alınması gereken önemli bir husustur. Orijinal ekipman üreticileri (OEM) kendi ürünlerinin öngördüğü yağ kirlilik sınırını ürünün teknik özelliklerinde (spesifikasyonlarında) gösterirler. Bu sınır değeri o ekipman için verilen garantiyi ortadan kaldırabilecek bir öneme sahiptir. Örneğin Tier3 uyumlu elektronik motorların enjektörlerinde sıkça rastlanan sorunlarda neden yakıtın kirliliği olduğunda bu arızalar garanti kapsamında kabul edilmemektedir. Aşağıdaki tabloda genel olarak kullanılan ekipman için tavsiye olunan kirlilik sınır değerleri verilmektedir: Bu durumda, dişli pompa kullanılan bir hidrolik sistemde çalışan yağın temizlik ihtiyacı ile pistonlu pompa ve servo valf kullanan bir hidrolik sistemin temizlik ihtiyaçları farklı olacaktır. Yani dişli pompa kullanan bir sistem pistonlu pompaya kıyasla bir kademe daha kirli yağa tolerans gösterebilir. Kısaca ISO ve NAS Standartları Yağ içerisindeki parçacıkların neden olduğu kirlilik düzeyi başlıca NAS1638 ve ISO4406 standartlarına göre belirlenir. Parçacık sayım cihazları istenen standardın öngördüğü belirli parçacık büyüklük ararlıklarında 100 ml yağ başına düşen parçacıkları sayarak kirlilik derecesini belirlerler. ABD Ulusal Havacılı Standardı (National Aerospace Standard) olan NAS sistemi 5-15μ, 15-25μ, 25-50μ, 50-100μ ve >100μ büyüklük aralıklarına giren parçacıkların sayımını yapar. NAS standardı 2001 yılında resmi olarak uygulamadan kalkmış olmakla birlikte (yerine APC4059 standardı geçmiştir) kompone kirlilik düzeyinin belirlenmesi için hala kullanılmaktadır. ISO4406: Önceleri >5μ dan ve >15μ dan büyük olan parçacıkları sayımlarını dikkate alırken son revizyonlarla kirlilik düzeyini 3 kademeli olarak sayacak şekilde yeniden düzenlenmiştir. ISO4406 standardında örneğinde 17/14 Sınıf 100ml'de gösterilen büyüklükte parçacık sayısı 5-15 15-25 25-50 50-11 >100 00 125 22 4 1 0 0 250 44 8 2 0 1 500 89 16 3 1 2 1,000 178 32 6 1 3 2,000 356 63 11 2 4 4,000 712 126 22 4 5 8,000 1,425 253 45 8 6 16,000 2,850 506 90 16 7 32,000 5,700 1,012 180 32 8 64,000 11,400 2,025 360 64 9 128,000 22,800 4,050 720 128 10 256,000 45,600 8,100 1,440 256 11 512,000 91,200 16,200 2,880 512 12 1,024,000 182,400 32,400 5,760 1,024 NAS 1638 standardına göre kirlilik kademeleri ve parçacık sayıları kodlamasında 17 sayısı 100 ml yağda 5 mikrondan büyük, 14 sayısı ise 15 mikrondan büyük parçacık sayısına tekabül eden kodu göstermektedir. ISO4406 standardının yeni haliyle artık partikül sayımları >4μ, >6μ ve >14μ olmak üzere 3 kademeli olarak yapılmaktadır. Örneğin 19/16/13 kodu 4 mikrondan büyük parçacık sayısının 19, 6 mikrondan büyük parçacık sayısının 16 ve 14 mikrondan büyük parçacık sayısının 13 koduna karşılık gelen sayı kadar olduğunu göstermektedir. Bu kirlilik kademelerinin nasıl bir farklılık gösterdiğinin örneği olarak NAS4 ve NAS12 kirlilik düzeyindeki iki yağ numunesinin mikroskop altında görünümü aşağıda görülmektedir. Mikroskop altında ancak görülebilen bu parçacıklar zaman içerisinde hidrolik sistemlerde aşınma ve tıkanmalarla performansı etkiler ve giderek hassas ve pahalı parçaların revizyonuna ve hatta değişimine neden olur. 16
Kod En Az En Çok 20 500,000 1,000,000 19 250,000 500,000 18 130,000 250,000 17 64,000 130,000 16 32,000 64,000 15 16,000 32,000 14 8,000 16,000 13 4,000 8,000 12 2,000 4,000 11 1,000 2,000 10 500 1,000 9 250 500 8 130 250 7 64 130 6 32 64 5 16 32 4 8 16 3 4 8 2 2 4 1 1 2 18/16/14 düzeyinde parçacık sayımı 4 μ / 6μ /14μ değerinden büyük olan parçacık sayılarını gösterir. ISO4406 Standardına göre kirlilik kademeleri için parçacık sayıları ve ölçüm rapor gösterimi S 4 - ISO15/12/9 Kirlilik mikroskop altında görünümü (Bir bölüm 30 μ) Resim:Triple R Europe NV NAS 12 ISO24/22/19 Kirlilik mikroskop altında görünümü (Bir bölüm 30 μ) Resim:Triple R Europe NV 18
Görünmeyen Düşman Mikron mertebesinde küçük parçacıkların makine parçacıkları açısından risk oluşturma nedeni hareketli parçaların dinamik boşlukları arasına girerek buralarda aşınma meydana getirmeleridir. Madde μ Sofra Tuzu 100 İnsan saç teli 70 İnsan gözünün Görme 40 sınırı Talk pudrası 10 Bakteri 3 Pompanın rotoru ile sabit olan port plakası arasında kirlilik aşınma ve iç kaçaklara neden olur Aşağıda örnekleri verilen hidrolik ekipman hidrolik sistemin çalışması için yaşamsal önemdedir ve bakım-onarımdeğişim maliyetleri oldukça yüksektir. Örneğin pistonlu pompa için (orta boy ekskavatörlerde) tamir fiyatları 4.000 TL ile 25,000 TL arasında değişmektedir. Kumanda valfinin gövde kanallarında aşınma meydana gelmesi halinde değişimi zorunludur. Kumanda valflerinin sürgüleri (çentik geometrileri ile) o devreye mahsus özel tasarlanırlar ve birbirleri arasında değiştirilebilir değildir. Oransal valflerin dinamik çalışma boşlukları 6 mikron altındadır. Bazı hidrolik ekipmanın işleme toleransları öyle dar tutulmuştur ki, söküldükten sonra tekrar takılabilmeleri için soğutulmaları gerekir. Kontrol devrelerinde mikronik orifisler kirlilikten kolayca tıkanırlar ve servis aksamasına neden olurlar. Arıza olarak önemli görülmese de makinenin servisten alıkoyulması, sökülüp temizlenerek takılması ve ayarlanması sevis elemanının müdahalesini gerektirir ve başlı başına bir servis kaybı ve maliyet oluşturur. Algılama kolaylığı bakımından mikronun günlük yaşantımızda neye tekabül ettiğini örneklemekte yarar var: Aşağıdaki örnekleri verilen hidrolik sistemlerde kulla- nılan ekipman için mikron (μ) mertebesindeki kirliliğin, hareketli parçalar arasındaki dinamik boşluklar dikkate alındığında, ne denli ciddi sorunlar yaratabileceğini açık bir şekilde göstermektedir. Pompa Pistonu DİNAMİK BOŞLUK 3-10 μm Keza bronz piston başlıklarında aşınmadan doğacak boşluklar performans kaybına yol açar. Yön kontrol valfleri (2-8 μm). 20
Valf sürgüsünde aşınmalar iç kaçaklara ve performans kaybına neden olur. Kirlilik ile makine-ekipman ve yağ ömrü ilişkisi Kirliliğin kontrol altında tutulmasının makine sahibi için, diğer pek çok yararı yanında, görünür 2 önemli yararından bahsedebiliriz: 1. Makine-ekipman ömrünü uzatması 2. Yağ ömrünü uzatması 1. Kirli yağ makine ömrünü kısaltır Aslında bu ilişki dizel motorlarında çok bariz bir şekilde anlaşılabilen kabul edilmiş bir husustur. Kirli yağ motor yataklarının çabuk aşınmasına ve motorun erken revizyona girmesine neden olur. Emme havasında toz bulunması motor segmanlarını ve silindiri daha hızlı aşındırır. Buna rağmen bu gerçek hidrolik sistemde çalışan parçalar için kolayca kabullenilmez. En basit önlem olan kirlenmiş yağın değiştirilmesi dahi pek çok uygulamada imalatçının tavsiyelerine uygun olarak yapılmaz. Hidrolik sistemlerin çalışma koşulları da dizel motorundan farklı değildir, hatta şartlarının daha ağır olduğunu söyleyebiliriz. Makinenin tüm işini gören ve kalbi durumunda olan pompa, motorla aynı devirlerde döner ve parçalar hidrolik sızdırmazlık sağlayacak şekilde dar toleranslarla çalışmaktadır. Yön kontrol valfleri, oransal Orjinal iso valfler, pilot devre kumandaları hep yağ yollarını açıp kesen hareketli parçalardan oluşur, dolayısıyla hareketli olan iki metal yüzey arasında sızdırmazlık sağlanmalıdır. Göremediğimiz düşman olan ve ancak 10 mikron hassasiyetinde süzme yapabilen OEM filtre elemanlarının tutamadığı 2-10 mikron arası parçacıklar bu dinamik boşluklar içerisine girerler ve zamanla aşınmaya yol açarlar. Bu da bu parçaların servis ömürlerini kısaltır. Yağ temizliği makine ömrü ile bağıntılıdır İngiltere Hidromekanik Araştırma Cemiyeti nin 8 değişik kategorideki 117 hidrolik makine üzerinde izleyerek yaptığı 3 yıl süren deneysel araştırmalar sonucunda yağ temizliği ile makine/ekipman ömrü arasında aşağıdaki ilişkinin olduğu belirlenmiştir. Buna göre motor/hidrolik makine ve ekipman için, yağ temizliğinde iyileşmenin temizlik kademesine bağlı olarak makine/ekipman ömründe hangi oranda bir uzama sağladığını göstermektedir. Örnek olarak 21/18 mertebesinde bir yağ kirliliğine maruz çalışan makinenin yağ temizliğinin 18/15 mertebesine iyileştirilmesi makine ömründe 2 kat bir uzamaya işaret etmektedir. Hidrolik sistemler üzerinde yapılan araştırmalar arızaların en az %75 inin yağ kirliliğinden ileri geldiğini ortaya koyuyor. Pompa arızalarının %80 i yağ kirliliğindendir. Caterpillar firmasına göre toz ve kirlenme hidrolik sistem arızalarının bir numaralı nedenidir. Yağ ince bir şekilde filtrelendiği zaman hidrolik sistem ömrü 50 kata kadar uzatılabilir. General Motors firmasının A.C. Delco Bölümü nün araştırmasına göre 40 mikronluk filtreye kıyasla 30 mikron filtre kullanılması motor aşınmalarını %50 azaltmıştır. Aynı şekilde 15 mikron filtre kullanımı aşınma oranını %75 azaltmıştır. Araştırma keza sonuçta oluşan sürtünmedeki azalmanın %5 kadar bir yakıt ekonomisi sağladığını da göstermiştir. (1,2) Nippon Steel, Kawasaki Steel, A.B.D. Donanması, Oklahoma Devlet Üniversitesi, MIT, tarafından yapılan benzer araştırmalarda da yağ temizliğinin iyileştirilmesinin makine/kompone ömründe çok ciddi artış oranları ile sonuçlandığını ortaya koymuştur. Amerika da Enerji Bakanlığı nın İdaho Ulusal laboratuarları gözetiminde yaptırdığı 3 yıldan fazla süren deneysel araştırmada, araç filosunun dizel motor yağında by-pass filtre uygulanması sonucu motor yağı ömrünün %90 üzerinde uzadığını görülmüştür (3). Yine genel kabul gören bir tespit, hidrolik sistemlerde içeri giren kirleticilerin çıkarılmasının maliyeti, kir girmesini önlemenin maliyetine göre 5 kat daha masraflıdır. Makine hidrolik sistemine giren kiri temizlemek ancak sistem devrelerinde kısmi yıkama (flushing) ile sağlanabilir. Bu işlemin devreden devreye geçilerek yapılması uzmanlık ve emek gerektiren zorlu bir işlemdir. 2x 3x 4x 5x 6x 7x 8x 9x 10x 23/20 20/17 19/16 18/15 17/14 17/13 16/13 16/12 15/12 15/11 22/19 19/16 18/15 17/14 16/13 16/12 15/12 14/11 14/11 14/10 21/18 18/15 17/14 16/13 15/12 15/11 14/11 14/10 13/10 13/10 20/17 17/14 16/13 15/12 14/11 13/11 13/10 13/9 12/9 12/8 19/16 16/13 15/12 14/11 13/10 13/9 12/9 12/8 11/8 11/8 18/15 15/12 14/11 13/10 12/9 12/8 11/8 - - - 17/14 14/11 13/10 12/9 12/8 11/8 - - - - 16/13 13/10 12/9 11/8 - - - - - - 15/12 12/9 11/8 - - - - - - - 14/11 11/8- - - - - - - - - 22
2- Yağın temiz tutulması yağ ömrünü artırır Şüphesiz her yağın sınırlı bir servis ömrü vardır. Makalenin başlarında da bahsedildiği gibi yağ ömrünü belirleyen faktörler 1. Viskozite 2. TAN (Asitlenme): (Dizel motor yağında TBN-Toplam Baz Numarası). 3. Su 4. Partikül kirlenmesidir. Bu özelliklerden herhangi birisi bozulduğu zaman yağ değişim kararına neden olur. Burada altı çizilmesi gereken husus viskozite ve TAN (veya dizel motorlarında TBN) yağın fiziksel/kimyasal özellikleri ile ilgili olurken parçacık kirlenmesi sisteme dışarıdan giren bir unsurdur. Yani yağ üreticisi viskozite ve TAN değerinde sınırlar dışında bir bozulma gördüğünde YAĞI DEĞİŞTİRİN talimatı verir, ancak kirlilik artışı asla laboratuardan YAĞ DEĞİŞİ- Mİ nedeni olarak kabul edilmez. Bunun nedeni yağın fiziksel ve kimyasal özelliklerinin normal olması ve parçacık kirlenmesinin giderilebilecek bir kusur olmasıdır. Yani yağ laboratuarı yağ NORMAL durumda, ancak iyi filtre edilmesi gerekir yönünde bir tavsiyede bulunur. Dolayısıyla kirliliğin kontrol altında tutulması yağın fiziksel ve kimyasal özellikleri sınır değerlere varıncaya kadar kullanılabilmesine imkân verir. Parçacık kirliliğini YAĞ DEĞİŞTİRME NEDENİ olarak şart koşan yağ üreticisi değil makine üreticisidir. Bunun nedeni yukarıda açıklanan hidrolik sistem ekipmanının izin verdiği du içerisinde müşteri makinesinden periyodik olarak numune alarak yağın kirlilik durumunu analiz ettirir ve garanti koşulları nedeniyle gerekirse yağ değişimini erkene aldırır. Yağın dikkat ve bakım eksikliği ile kirletilmesi (yağın dikkatsiz ve yanlış ikmal edilmesi, kırıcının yoğun bir şekilde kullanımı, tank havalandırmasının sızdırmazlığının yetersiz olması, keçelerin bozulması veya bakımlarda hidrolik bağlantıların açık tutulması vb nedenlerle), bakımlarının ve yağ değişimlerinin zamanında yapılamaması yağın daha erken kirlenmesine ve daha erken değişimin zorunlu hale gelmesine neden olur. Burada yağ ömrünün daha köklü bir şekilde artırılabilmesini sağlayabilecek önemli bir etmenden bahsetmemiz gerek: Şöyle ki, makine üzerinde kullanılan OEM filtre elemanlarının 10 mikron altında süzme yapmaması nedeniyle yağ içerisindeki ince parçacıklar filtre tarafından tutulamazlar. Bir süre sonra da bu düşük-mikronlu parçacıklar sınır düzeyi aşacak şekilde birikir. Sonuçta OEM filtre 10 mikron üzeri parçacıkları tamamen temizlese de laboratuar analizi sonuç olarak en kirli olan parçacık kademesinin kirlilik değerini esas alarak bu kirlilik değerini yağın kirlilik mertebesi olarak tayin eder. Partikül sayımlarının yağdaki mikron büyüklüklerini belirli kademeler için saydığını söylemiştik. İşte bu kademelerin doğal olarak en önce limiti aşanı 10 mikron altındaki büyüklükte olanları, yani 4 ve 6 mikrondan büyük, 10 mikrondan küçük olanlar) olacaktır. Giriş noktası Durum Satın alınan yağın girişteki durumu: Varilden çıkan yeni yağ temiz değildir (NAS10 veya 11) ve makineye en az 3 mikron mertebesinde filtre edilerek koyulmalıdır. Açık bir kab kullanılarak veya doğrudan tanka doldurulmamalıdır. Yağın depolanması: Parçaların depolanması ve ambar: Montaj-Bakım-Onarım aşamasında: Üreticilerin önerilerinin dikkate alınması: Yağ varilleri/tenekeleri açık havada ve dik olarak tutulmamalıdır. Gece gündüz arasındaki sızaklık farkı nedeniyle bu kaplar nefeslenir ve kapaklardan yağ, toz ve su girmesine neden olur. Kapakları açık olmamalıdır. Yağ kapalı filtrasyonlu bir pompalama ünitesi ile doldurulmalıdır. Ambarda saklanacak hidrolik parçalar (özellikle filtreler, o-ringler, contalar, rakor ve fittingler) açıkta bırakılmamalı, ambalajında ve temiz ortamda saklanmalıdır. Hidrolik bağlantı ve portların açık tutulmadan derhal tapalarla kapatılması, çalışılan sahanın temiz tutulması, basınçlı hava yerine vakumla temizleme yapılması, kirli parça veya temizleme aracı kullanılmaması. Tozlu ortamlarda çalışan veya kırıcı olarak kullanılan makinelerin bakım periyotlarının, yağ ve filtre elemanı değişimlerinin gerekmesi halinde daha kısa tutulması. Makine üzerinde kullanılan aksamın sökme takma ve bakımlarında üreticilerinin tavsiyelerine uyulmalıdır 24
Benim görüşüme göre Yağımı periyodik olarak değiştiriyorum, bu yeterlidir: Yeni yağ temiz değildir: Yüksek vasıflı yağ kullanıyorum, bu yağ ömrünü uzatır: Bakımlarda ince filtre ile off-line filtreleme yapıyorum, bu yeterli: Makinenin bakımlarını zamanında yapıyoruz ve OEM filtre elemanlarını zamanında değiştiriyoruz: filtre kiri temizler Bunları da düşündünüz mü? Makinenin hidrolik tankında bulunan yağ değiştirilir, ancak toplam yağın %25 ile %35 i kadar bir yağ tesisatta (silindirler, hortumlar borular) kalır, bu yağ zaten yeni yağı kirletmeye yeterlidir. Variden çıkan yağ temiz değildir. Ölçümlerde yeni yağın NAS10 veya 11 düzeyinde çıktığı görülmüştür. Bu zaten kirlilik sınırında bir yağdır. Yeni yağ hiçbir zaman ek filtrasyona tabi tutulmadan ve asla teneke ile doğrudan tanka dökülmemelidir. Bu yağ tesisatta kalan yağ ile birleştiğinde daha başlangıçtan kirli bir yağ ile servise başlayacaktır. Bu kirlilik ile mücadele ihtiyacını ortadan kaldırmaz. En mükemmel yağ bile eğer çevreden gelen kirleticiler kontrol altında tutulmazsa analizde kısa zamanda NAS9-10 düzeyinin üzerine çıkar ki bu değer makine ve ekipman üreticileri tarafından öngörülen kirliliğin üzerindedir. Bu periyodik bakımlarda yağı temizler ancak makine elemanlarının normal çalışma sürecinde kirlenmenin aşındırıcı etkilerinden korunması daha sağlıklı olacaktır. Makine servis ömrü ve yağ ömrünün uzaması ancak sürekli bir kirlilik kontrolü ile sağlanabilir. Makine üzerindeki OEM filtreler ancak 10 mikron mertebesinde süzme yaparlar. Makine hidrolik ekipman için tehdit oluşturan kirleticiler 10 mikron altındaki kirleticilerdir. OEM filtreler tıkandığında filtre içerisindeki by-pass sistemi yağın süzülmeden geçiş yapmasına yol açar. İşte yağ ömrü uzamasını sağlayacak olan da hidrolik yağdaki bu 10 mikron altı birikimin ek filtrasyon önlemleri ile (2-3 mikron süzebilen filtre sistemleri) süzülerek temizlenmesidir. Araştırmalar ve saha denemeleri hidrolik yağın 2-3 mikron mertebesinde süzülebilmesi halinde normal vasıflardaki bir yağın 5000 8000 saate kadar kullanılabildiğini göstermiştir. Benzer bir çalışma Hidromek firmasının HMK220LC tipi ekskavatörünün hidrolik sistemine 2 mikronluk by-pass filtrenin uygulanması ile yapılan denemelerde ISO VG46 kalitesindeki yağın 5000 saati doldurmasına rağmen NAS8 temizlik mertebesinde olduğu ve laboratuar analizinde yağın viskozite ve asitlenme itibariyle kullanılabilir durumda olduğu tespit edilmiştir. Söz konusu analiz, sistemde çalıştıktan sonra ataşmanlardan dönen ve filtre öncesinde alınmış bir yağ numunesi ile yapılmıştır (son 400 saat sadece kırıcı olarak çalışmıştır). Kirlilik Yönetimi bir sistem yaklaşımı gerektirir Kirlilikle mücadelede genellikle eğilim, sadece hidrolik sistem üzerinde yoğunlaşmak olagelmiştir. Oysa kirliliğin sisteme giriş yolları ve kirliliğin elimine edilmesinde gerekli önlem ve tutumlar dikkate alındığında kirlilikle mücadelenin bir yönetim süreci olduğu ortaya çıkar. Kirlilik yönetimi de tıpkı Kalite Yönetim Sistemi gibi yerleşik prosedürlere ve kontrol mekanizmalarına ihtiyaç duyar ve süreç en tepeden başlar: Kirlilikle mücadele yağı değiştiren veya bakımı-onarımı yapan işçiden çok yönetimin sorumluluğudur, çünkü genellikle yönetim sistemi ve süreçler oluşturulma gereği yanı sıra yatırım boyutu da vardır. Hidrolik sisteme kir girişi noktaları ve buralarda yapılması gerekenler aşağıdaki gibi sıralanabilir. Tüm bu noktaların uyulması zorunlu kontrol süreçleri haline getirilmesi bir yönetim sistemi gerektirir. İşletmenin yağın performansını ve verili çevresel koşullarda kirlenme eğilimlerini periyodik numune analizleri ile izlemesi, çıkabilecek sorunları önceden kestirebilmek bakımından önemlidir. Bazı düşünceler ve yanılgılar: Bazı makine kullanıcıları aşağıdaki örneklerde belirtilen uygulamaların kirlilik endişelerini ortadan kaldıracağını düşünebilirler. Bu düşüncelerin sakıncalı yanları aşağıda sıralanmıştır. Kirlilikle mücadele herkesin kazandığı bir oyundur İyi bir kirlilikle mücadele yönetimi aşağıdaki katkıları sağlayacaktır süreleri azalacaktır en aza incecektir ısınma önlenecektir Kirlilikle mücadelenin ciddiye alınması gerekir. Bu bir yönetim sorumluluğudur ve iyi uygulanması halinde her türlü yatırımın geri dönüşü vardır. Yani KİRLİLİK YÖNETİ- Mİ KENDİNİ EN KOLAY GERİ ÖDEYEN BİR YATIRIMDIR. Kaynaklar: 1. (http://www.maintenanceresources.com/referencelibrary/ oilanalysis/oa-pm.htm) 2. (http://www.megatrol.com/main/email/megatrolmessengerv1i2.htm) 3. http://avt.inl.gov/pdf/oilbypass/oilbypassfinalreport.pdf Metin Şimşek Makine Mühendisi 26
Beton Şantiye çalışmalarında beton pompalarının bomlarındaki çatlak ve kırılmalar sık Pompa rast gelinen bir arıza halidir. Kırılma sonrasında şantiyede yapılan uygun olmayan tamir kaynak- Bom larıda arızanın tekrarlamasına ve bundan dolayı iş kayıplarına sebebiyet verecektir. Tamiratı Beton pompalarında sık karşılanan kırılmalardan biriside, pompanın çalışma sahasında kurulumunda bulunulan seviyeden daha düşük yerlere beton pompalanması gerektiğinde bomun tam boy uzatılarak çalışmasıdır. Pompalama esnasında boru içindeki betonun statik kolon teşkil edememesi ve arada hava ceplerinin teşekkülü neticesinde şok tesirli çalışma bomlara aşırı yük getirir. Diğer taraftan boru boyunca bulunan betonun ağırlığından dolayı oluşan moment yükü kırılmayı kolaylaştırır. Bomların içlerinde takviye için kullanılmış olan bayrak tabir edilen destekleme saçlarının kopmalarıda kırılmalar için bir sebeptir. Bu arıza oluşumu metal yaşlanması ile doğru orantılıdır. Bir diğer kırılma sebebi ise beton pompalama esnasında ani dönüş hareketi yapmasından veya dönüş yaparken kaza ile bir engele çarpılmasındandır. Aşağıdaki resimde kırılmanın olduğu andaki bomun çalışma durumudur. Aşağıda resimlerde ise bom toplama anındaki kırılma bölgeleri gözükmektedir. 28
Bom tamirlerinde i şantiyelerde sık görülen bir uygulama ha- Yerine getirilen il ve ayrılmanın oldutası ise; kırılan yerde yapılan bir kaynak tamiri sonrası bu bölgeyi ğu kısımın üst tarafının kaynatılmasından örtecek rast gele bir saç yaması yapılmasıdır. Bom malzemesinin özelliklerinin etüd edilmeden yapılan yama, mevcut bomun ne Weldox 6 mm sac konulup, ErNiCr- sonra bom un iki yan sacı alınarak yeriesneme kabiliyetini ortadan kaldıracaktır. Seçilen bu yama malzemesinde ise genellikle ucuz olmasını sağlamak ve de kolay tılmıştır. (Bu tamirde bahsedilen saç Fe3 Normunda kaynak teli ile kayna- temin edilmesinden dolayı genel imalat saçlarının kullanımıdır. ve kaynak malzemesi uygulamacı Bazı hallerde yanlış ve eksik bilgi sebebi ile piyasada hardoks saç diye bilinen aşınma mukavemeti yüksek sert saç- tamirde kullanılan malzeme oldu- firma tarafından temin edilerek bu ların bom tamirinde kullanılmasıdır. Her iki halde de kullanılan saçın mevcut bom saçı ile aynı esnemeyi gösterememelı firmaların aynı evsafı verebileğu için yazılmıştır. Bu işlem farksi neticesinde kırılma, yapılan yamanın bitim yerinden tekrarlayacaktırcek malzemeleri tarafından uy- Uygun bir bom tamirinin yapılması için; öncelikle imalatçısından bom yapımında kullanılan saçın cinsinin ve kalınlığının öğrenilmesidir. Uygulamacılar bomun parçalarını bazı hallerde farklı malzemelerden imal edebilecekleride akıldan çıkarılmamalıdır. Beton pompalarında bom malzemesi olarak genellikle St 52 veya piyasada weldox diye bilinen yüksek esneme kabiliyetli özel çelikler kullanılmaktadır. Bom imalatında saçlar hadde doğrultusunda kesilerek kullanıldığı için seçilen yama parçaları ve takviye plakalarıda hadde doğrultularında kesilmelidirler. Resimdeki yama nakliye esnasında bomun saçında daha fazla açılma olmaması için şantiyeden sevk öncesinde bomun yan tarafında kullanılmıştır, tamir işlemi uygulamasında bu yama parçası alınmıştır. Açılmanın olduğu üst kısım ağızlatılarak öncelikle kaynatılmıştır. Kaynak tamiri öncesi bomun hasarlı hali 29
Bomun yan yüzünde yırtılmanın olduğu yerin çıkartılmış hali gulanabileceği akılda bulundurulmalıdır.) Yan kısımdaki saçların alınmasında yırtılmanın olduğu yer ortalanmış ve yama saçının baklava biçiminde olması ila şekil mukavemeti sağlamasının yanı sıra saçda bom doğrultusuna tam dik ve çentik tesiri meydana getirilmemesi amaçlanmıştır. Weldox 700 saçın 6 mm lik kalınlıkta olan bir saçı kırılmanın başladığı üst kısma takviye olarak atılmıştır. Saçın geniş olmasından dolayı kaynak mukavetinden faydalanmak için orta kısımlarında açılan yuvarlak delik çevresincede kaynatılmıştır. Takviye sacının resimdeki sağ ve sol uçlarına karşılık gelen kısımlarında, kaynak bölgesinde çentik çatlağı tesirini başlatabilecek kısımlar oluşmaması için kaynatılmamıştır. Bomun çalışması esnasında böylelikle bir gerilme bölgesi tesiri görülmeyecektir. Onarımın son hali, Bomun üst kısmına atılan takviye plakasının kaynak tamiri tamamlandıktan sonraki durumu Mustafa Silpağar Limak İnşaat Sanayi ve Ticaret AŞ. Necmi Bayraktaroğlu Bayraktaroğlu Kaynak 30
Güzel Türkçemizde hafife alınacak veya önemseyen bir konuda konuşulacağını belirtmek için havadan sudan konuştuk denilir. Üniversite eğitimini gördüğüm zamanda prof.. olan bir hocamız özelde makinacılar genelde mühendisler için sosyal hayatta nasibi az olan insanlar diye bahsederdi. Meslek gereği sosyal vakalardan kopuk olduğumuzu düşünür ve mühendislerin bir davette dönüp dolaşıp mevzuuyu tekniğe veya gündelik işlerindeki teknik problemlere getirdiğinden bahis ederdi.. Her ne kadar havadan ve sudan mevzuları diğer insanlar için latife kaynağı ve neşelendirici ise makinacılar hele şantiyeciler için hiç önemsenmeyecek işler değildir. Baraj inşaasında selden, liman inşasında havadan korkmayan şantiyeci yok gibidir. Bu konular şehir efsaneleri gibi korku kaynağı olan hatıraları aklımıza getirir. İçinde bulunduğumuz zamanda bir çok meslektaşımızın şirketinde HES yapımı söz konusu olduğu için hepimizin kulağına küpe olacak vakalar vardır. HES yapanlar için en tehlikeli zamanlardan biri suyun derivasyon tüneline verildiği ve gövde kazısına girildiği zamanlarda, barajın üst bölgelerinde aşırı yağışların olmasıdır. Kış bitimine denk gelen karların erimeye başladığı Mart ayında bir de sağanak yağmurlar denk gelirse derivasyon tüneli suyu taşımaya yeterli gelmez ise su seviyesi inşaat alanında yükselmeye başlar ve mevcut makinaları ve tesisleri su altında bırakır. Baraj inşaasında projeciler bu nedenle derivasyon tünellerinin planlanmasında uzun yıllar yağış ortalamalarını göz önünde bulundurarak feyezan yağış değerlerini taşıyacak kesitte olmasını öngörmelidirler. Bu yaklaşım şüphesiz yapım maliyetlerini yükselteceği için üst yönetimler projelendirmede bazı riskleri ihmal etme eğilim- 32
de olabilirler. Makinacılar bu değerlere göre projelendirme yapılıp yapılmadığını bilemeyecekleri için bulundukları şantiye faaliyetlerinde sabit tesis yerleşimde ve makine parkının yerleşimini temin ederken tedbirli olmak zorundadırlar. Şantiyeciliğe ilk başladığım zamanlarda Atatürk Barajı inşaasında iken tecrübeli inşaat mühendisi büyüklerimiz şantiye lokalinde televizyonda hava durumu verilirken pür dikkat kesilir hava durumunu dinlerlerdi. Baştan önemini anlayamadığım bu durumu daha sonra oradan ayrıldıktan sonra bir feyezanda dev gibi inşaat makinelerinin bir kaçı tamamı ile su altında kaldığında anladım. Tabanda yanlış hatırlamıyorsam 1000 metre genişliğin olduğu bir alanda dere kenarında kum çıkartmakta olan 120 tonluk bir ekskavatörün dışarıdan yalnızca egzoz bacası görünecek şekilde su altında kaldığını olayı yaşayan arkadaşlarım anlattılar. Sağanak yağış ihbarının alınmasından sonra lastikli iş makinalarını selden kaçırabilmelerine rağmen derivasyon tüneli yetersiz kalmasından dolayı su seviyesi yükselerek takriben 6 metreye ulaşmıştı. Yine Dalaman Barajı inşaasında derivasyon tünelleri yetersiz kaldığı için yükselen su seviyesi dolguyu bazı yerlerinden yırtarak gövde inşaasında yeniden çalışmayı gerekli kılacak hasara sebep olmuştur. Yine yakın zamanda bir baraj şantiyesinde operatör mesai bitiminde makinasını yamaçtan kaya yuvarlanmasına maruz kalabilir endişesi ile kuru dere yatağının kenarında bulunan yol üzerine park ediyor. Gece gelen sel dere yatağını doldurmakla kalmıyor, makina paletinin altındaki toprağı boşaltınca makina yan yatıyor. Olumsuz tecrübelerin yanı sıra bazı olumlu tecrübelerden de bahsetmek gerekir. Türk müteahhitliğinin önemli firmalarından STFA nın kurucusu Fevzi Akkaya nın öngörüsü şirketini Libya projelerinde başarılı kılmıştır. Libya da daha önce yabancı müteahhitlik firmalarına iş bıraktıran bir liman inşaasında yaz ortasında bir gün şantiyeye talimat vererek denizde ne varsa karaya çekmelerini çekilemeyecek büyüklükte olanlarını ise açık denize çıkarmalarını istemiş. Komşu yabancı diğer müteahhitlik firmaları Türk çalışanların faaliyetlerine mana veremeyerek bu şaşkınlar ne yapıyor yaz ortasında bu lüzumsuz telaşa ne gerek var diyerek dalga geçme teşebbüsünde bulunuyorlar. Bu tahliyenin ertesi gün büyük bir fırtına çıkıyor ve sahilde ne varsa her şeyi paramparça ediyor. Türkler bu badireden zarar görmez iken diğer firmalar birçok teçhizat ve makinaları kaybediyorlar. Sonrasında bu tahmini nasıl yaptıklarını sorduklarında ise Fevzi Akkaya nın denizcilikle ilgili eski Osmanlı arşivlerinde Akdeniz-Ege ve Karadeniz de oluşan fırtına takvimlerini incelediğini ve buna dayanarak şantiye personeline tedbir almalarını tavsiye ettiğinin cevabını almışlardır. İskenderun da bulunan insanlar ise Yarıkkaya fırtınasını önemseme gerekliliğini edindikleri tecrübe ile öğrenmişlerdir. Her yıl Ocak Mart aylarında senede 2-3 gün boyunca Amanos Dağları ndan denize doğru esen ve saatteki hızı 100 km ye ulaşan fırtına her türlü ulaşımı engeller. İskenderun Limanı bölgenin hem akaryakıt temini ve de demir çelik fabrikasının ihtiyacı olan kömür ve ham maddenin ithali, ürünlerinin ise ihracının yapıldığı yer olması dolaysı ile şehir ekonomisi için önem arz eder. Yarıkkaya fırtınasının estiği dönemde şehir ulaşımı aksar ve hayat durma noktasına gelir. Bir şehir efsanesi midir bilinmez ise Ankara Esenboğa Havaalanı nın yapımı ile ilgili olan söylence de ilginçtir. Arazi etüdleri için bugünkü havaalanın bulunduğu yere gelen ölçme ekibine tesadüf eden bir çoban ne maksatla bulunduklarını sorar. Havaalanın yapılacağını öğrendiğinde ise kıştan bahara geçiş döneminde alanın bulunduğu arazide sis oluşumunun yoğun olduğunu ifade eder. Çobanın bu tespitini kaale almayan idare havaalanını gerçekleştirir. Neticesinde Esenboğa Havaalanı nda bahar başlangıcında sis etkisini öğlen saatlerine kadar sürdürdüğü için uçuşlarda tehirler yaşanır. Bir başka menfi tecrübe de Bolu Dağı Tüneli nin İstanbul tarafındaki çıkışı için söz konusudur. Tünel çıkışının vadi içinde olması sebebi ile trafik akışında buzlanma ve sis oluşumu sebebi ile aksamalar yaşanmaktadır. Kule vinç satış temsilciliği bulunan ve çalıştığım firmanın müşterisi olduğu bir firmadan fırtına olması muhtemel günlerden önce tekrarlı olarak aldığımız e-postada fırtınalı hava öncesinde kule vinçler için alınması gereken tedbirleri hatırlatmaktadır. Bu yaklaşım gerek kule vinç gerekse diğer vinçlerle çalışacak firmalar için çok önemlidir. Rüzgarlı, fırtınalı havalarda kurulum ve ya söküm işlerine dikkat edilmesi gerekliliğini hiç akıldan çıkarmamızı hatırlatması açısından önemlidir. Yurt dışı müteahhit- 34
lik hizmetlerinin tekrar ivme kazandığı zamanımızda Hint-Pakistan coğrafyasında çalışanlar muson yağış dönemlerini, çöl ikliminde çalışanlar kum fırtınalarının oluşum zamanlarını etüd etmek zorundalar. Şantiyeciler salt meteorolojik olarak değil diğer çevresel olayları da gözden uzak tutmamalıdırlar. Rusya nın Krasnodar şehrinde konut yapımı için giden bir Türk firmasının çalıştığı şantiyeye gelen Rus sağlık görevlileri şantiye idaresine işçilerin orman alanına girdiğinde gömlek yakalarını iliklemelerini, çoraplarını ise pantolon paçalarının üstüne çekmelerini ve ormanda uyumamaları konusunda uyardıklarını burada çalışan bir arkadaşım zikretmiştir. Bu husus seneler sonra memleketimizde kırım Kongo hastalığını meydana getiren kene vakaları artmaya başladığında zihnimde tazelendi. Kırgızistan da Kanadalı bir şirketin Tanrı Dağları nda Kumtor altın madeni şantiye kurulumu için giderken hayatımın en kapsamlı sağlık raporunu istemişlerdi. EKG, efor testi, solunum kapasite testi, ciğer filmi, kan idrar tahlili, tetanos, tifo gibi koruyucu aşılar uygulanmıştı. Solunum kapasite testi uygulaması merakımı mucip olduğu için başhekime soru yönelttiğimde rakım yüksekliğinden dolayı tansiyon ve akciğer rahatsızlığının riskli olacağı için işverenin bu testleri istediğini belirtmiştir. Rakım yüksekliğinden dolayı kanda oksijen taşıyıcı hücrelerin artacağını ve bu nedenle günde bir aspirin almamı tavsiye etti. Daha sonra Kırgızistan hükümetinin tüm yabancı çalışanlardan HIV testi istediğinde şantiyede sağlık ocağında hemşire kan numunesi alırken çok zorluk çektiğini ve kanımın tabiri caiz ise marmelat kıvamına geldiğini gözlemledim. Sekiz haftada iki hafta izin yapmamıza ve her gün kanı sulandırmak için aspirin kullanmama rağmen bu durum oluşmuştur. Kırgızistan da yaşadığım 2. İlginç tecrübe ise 3650 rakımda bulunan yerel bir köstebek türü hayvan ile ilgilidir. Yılın 9 ayını toprak altında yaşayan ve yaz mevsiminde yuvasından çıkan bu hayvan için çok dikkatli olmamızı ve yanına sokulmamız gerektiğini tembih ettiler. Bu köstebek benzeri hayvanın ısırmasında kuduz benzeri bir hastalığın başladığını ve 6 saat olmadan insanın ölebileceğini belirtiklerinde bayağı tedirgin olmuştum. Rusya ve Türk Cumhuriyetlerindeki işler için akla gelmeyen fakat etüd edilmesi gereken bir başka husus ise radyaaktif kirliliktir. Kırgızistan ın Isık göl bölgesine girdikten sonra yol gölün sağ ve solundan çevreleyerek devam eder. Doğu paktı zamanında Ruslar bir çok balistik su altı denemelerini ve bazı nükleer zenginleştirme faaliyetlerini bu bölgede yapmıştır. Balıkçı kasabasından sonra bulunan kömür madenlerini incelemek için gelen iki Japon mühendis yanlarında bulunan gaiger sayaçlarının alarm vermesinden dolayı bu bölgeye giriş yapılan yerden hemen döndüklerini duydum. Yüksek rakım tehlikelerinin farkında olmayan Afganistan da çalışan bir Türk taşeron firması için çalışmaya gelen bir konkasör ustası Salang tünelinin bulunduğu dağa çıktığında rahatsızlanınca acilen Kabil e geri gönderilmesine rağmen kalp krizi sebebi ile yolda hayatını kaybetmiştir. Sağlık ile ilgili bir diğer önem verilmesi gereken nokta ise çok sıcak bölgelerde çalışan personelin tuz kaybına maruz kalmamasıdır. Terleme ile kaybedilen tuz ve suyun ivedilikle geri kazanılması gerekliliğidir.. Güney Afrika da bir madende çalışan maden mühendisi bir arkadaşım yerin 900 metre altındaki madene inerken, yanlarına en az 3 litre aldıklarını belirtti. Ankara nın bahar havasına benzeyen bir havada madene indiklerinde Antalya nın Temmuz sıcağı gibi bir ortam sıcaklığına maruz kaldığını anlatmıştı. Gerek yurtiçi gerekse yurt dışı şantiyeciliği için dikkat edilmesi gereken bir nokta ise temizliğin az olduğu coğrafyalarda oluşabilecek salgın hastalıklardır. İçme ve kullanma suyu kaynaklarının kirli olabileceği şantiyeler için klorlama ve arıtma tesisleri çok önemlidir. Tropikal kuşaklarda dikkat edinilmesi gereken sıtma, kolera, tifo, paratifo gibi hastalıklar içinde uyanık olunmalıdır. Bu yazımızda havadan ve sudan girdikten sağlıktan çıktık, makinacılar için doğrudan sorumluluk alanımıza girmese de dikkat etmemiz gereken çok şeylerin olduğu aklımızdan çıkmamalıdır.haddimiz aştıksa eskilerin deyimi ile sürç-i lisan ettikse af ola, kalın sağlıcakla. Mustafa SİLPAĞAR Makina Yük. Müh. 36