, 325-342 Geliş Tarihi: 03.02.2016, Yayın Tarihi: 22.04.2016 SİYER VE MEĞAZİ RİYAYETLERİYLE TANINAN SAHABİLER * -Buhârî nin Kitâbü l-meğazi Bölümü Örneği- Osman BİLGEN Yrd. Doç. Dr., Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi osmanbilgen@gmail.com Öz Hadislerin yazılmaya başlaması ile birlikte siyer ve meğaziye ait bilgiler de derlenmeye başlamıştır. Bu sebeple, siyer ve meğazi ilminin öncüleri ilk muhaddislerdir. Bu alanda ilk çalışma yapan kimseler de sahabe ve sahabe çocuklarıdır. Sahabe ile birlikte başlayan bu gelenek, Kütüb-i Sitte dönemine kadar Urve b. Zübeyr (ö. 91/709 veya 95/713), Âsım b. Ömer b. Katâde (ö. 120/737), İbn Şihâb ez-zührî (ö. 124/741), Ebû İshâk es-sebîî (ö. 127/745), Mûsâ b. Ukbe (ö. 141/758), Ebu l-mu temir Süleyman b. Tarhan et-teymî (ö. 143/760), İbn İshâk (ö. 151/768) ve Halîfe b. Hayyât (ö. 240/854) gibi tarihçilik yönleriyle tanınan ve İslâm tarih yazıcılığının temellerini oluşturan kimseler tarafından temsil edilmiştir. Bu şahıslar aynı zamanda Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil b. İbrâhim b. el-mugîre el-buhârî nin (ö. 256/869) de ilgili konularda rivâyetlerine güvendiği ve eserinde yer verdiği en önemli kimselerdir. Bu çalışmamızda, Buhârî nin Sahîh indeki Kitâbu l-meğâzî bölümü özelinde yukarıda isimleri geçen Tâbiîn ve Tebe-i tâbiîn râvilerin kendileriyle Hz. Peygamber e ulaştıkları Hz. Âişe (ö. 58/678), İbn Abbâs (ö. 68/687-88), Berâ b. Âzib (ö. 71/690 [?]), Zeyd b. Erkâm (ö. 68/688) ve Süleyman b. Surad (ö. 65/685) gibi siyer ve meğazi rivâyetleriyle meşhur sahabiler ve rivâyetleri incelenmiştir. Bunun neticesinde siyer ve meğazinin öncü/kaynak sahabileri tespit edilerek Buhârî nin siyer ve meğazi rivâyetlerinde gösterdiği hassasiyet ortaya konulmuştur. Anahtar kelimeler: Hadis, Siyer, Meğazi, Buhârî, Kitâbu l-meğazi. THE COMPANIONS KNOWN WITH THEIR SIRAH AND MAGHAZI NARRATIONS -Specifically Take Place in the Chapter of Kitab-ul Maghazi of Sakhih al Bukhari- Abstract As the hadiths were started to be written, the information on Sirah and Maghazi was also started to be compiled. For this reason, the pioneers of Sirah and Maghazi are the early * Bu makale, 25-26 Nisan 2015 tarihinde düzenlenen İslam Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahabe-2: Sahabe ve Rivayet İlimleri Sempozyumu nda sunulan tebliğin geliştirilmiş halidir. Bu makale, Creative Commons Alıntı-Gayriticari-Türetilemez 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır. This article is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
Osman BİLGEN traditionists. This tradition which started with the Companions was represented until Kutub-i Sittah era (The Six Books) by Urva bin Zubair (died in 91/709 or 95/713), Asim bin Umar bin Katada (d.120/737), Ibn-i Shihab az-zuhri (d.124/741), Abu Ishak as Sabii (d.127/745), Mosa bin Ukba (d.141/758), Abu l Mutamir Sulayman bin Tahran at Taymi (d.143/760), Ibn-i Ishak (d.151/768) and Khalifa bin Hayyat (d.240/854) who were known as historians and founders of Recordings of History of Islam. These people are also trusted by Abu Abdillah Muhammad bin Ismail bin Ibrahim bin Al-Mughira al-bukhari on their narrations in related topics and they were the most important ones that referred to in his work. In this study, the narrators of Tabiun and Taba-i Tabiun named above who reached The Prophet by means of the Companions famous for Sirah and Maghazi narrations such as Aisha (d.58/678), Ibn-i Abbas (68/687-88), Bara bin Azib (71/690), Zaid bin Arkam (d.68/688) and Sulayman bin Surad (d.65/685) and their narrations have been specifically taken place in the Chapter of Kitab-ul Maghazi of Sakhih al Bukhari. Thus, it has been tried to identify the pioneeer/source companions of Sirah and Maghazi and their sensitivity on the health of these narrations of Bukhari. Keywords: Hadith, Sirah, Maghazi, Bukhari, Kitab-ul Maghazi. Giriş İslâm tarih yazıcılığı, hadislerin tedvini ile birlikte siyer ve meğaziye ait bilgilerin derlenmesiyle başlamıştır. 2 Hz. Peygamber in (s.a.s) hayatına dair bilgiler öncelikle Kur ân-ı Kerîm ve hadislerden öğrenildiği için hadisler, siyer ve meğazinin de en önemli iki kaynağından birisidir. 3 İslâm ın ilk dönemlerinden itibaren Allah Rasûlü nün biyografik bilgilerine ilgi duyulmuştur. Siyer ve meğazi ilminin öncüleri, aynı zamanda ilk muhaddislerdir. Bu sebeple hadiste olduğu gibi ilk dönem siyer ve meğazi rivâyetlerinde de isnâd usulü kullanılmıştır. Daha sonraları ise râviler hakkında cerh ve ta dîl uygulamasının gelişmesiyle sened incelemesi ve olayların tarihlendirilmesine gidilmiştir. 4 Siyer kelimesinin teknik anlamda ilk defa Zührî (ö. 124/741) tarafından kullanıldığı 5 bilinse de bu alandaki çalışmaların daha eskilere gittiği açıktır. Siyer ve meğazi ile ilgili çalışmalar, hadis ilminin bir bölümü 326 2 Günaltay, Şemseddin, -Tarih ve Müverrihler- İslâm Tarihinin Kaynakları, (Yay. haz. Yüksel Kenar), İstanbul 1991, 17. 3 Sezgin, Fuad, İslâm Tarihinin Kaynağı Olmak Bakımından Hadis in Ehemmiyeti, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, C. II (1957), 82. 4 Dûrî, Abdülaziz, İlk Dönem İslâm Tarihi Bir Önsöz-, (çev. Hayreddin Yücesoy), Endülüs Yay., İstanbul 1991, 34, 35. 5 Vâkıdî, Muhammed b. Ömer b. Vâkıd, Kitâbü l-megâzi, (thk. J. M. B. Jones), Âlemü l-kütüb, Beyrut 1404/1984, I, 9-11 vd. (J. M. B. Jones in takdiminden alınmıştır.)
Siyer ve Meğazi Riyayetleriyle Tanınan Sahabiler olarak ortaya çıkıp daha sonra müstakil bir ilim haline gelmiştir. Zira hadis ilk dönemlerdeki bütün dini rivâyetleri kapsamaktaydı. Siyer ve meğazi sahasındaki ilk çalışmaların, sahabe ve sahabe çocukları olan bazı muhaddisler tarafından yapıldığı bilinen bir gerçektir. Nitekim Tebe-i tâbiîn den günümüze intikal eden bazı rivâyetlerde: Dedelerimin yazdıklarında gördüğüme göre veya Babamın sahifelerinde gördüğüme göre gibi ifadeler yer almaktadır.5f6 İbn Abbâs a (ö. 68/688) atfedilen pek çok risâlede onun Resûlullah ın nesebine ve meğazisine ait bilgileri de yazdığı, ayrıca ders halkasında zamanının bir kısmını siyer ve meğazi öğretmeye ayırdığı bilinmektedir.6f7 Pek çok sahabe ve çocukları, Hz. Peygamber e ait söz, fiil, takrîr ve siyer ile ilgili haberleri toplamışlardır. Bu bilgileri tespit etme işine, kimisi Hz. Peygamber hayattayken, kimisi de O nun vefatından sonra başlamıştır. Her biri özel bilgilerini sahifelerde toplamış ve onlara çeşitli isimler vermiştir. 8 Ancak hadise ait yazılı malzeme ve sözlü rivâyetler içine yayılmış bulunan Hz. Peygamber in siyer ve meğazisine ait bu bilgilerin Tâbiîn döneminde tedvin edildiği 9, tasnif döneminde de konularına göre ayrılıp belli bâb ve veya bölümlerde toplandığı görülmektedir. Siyer ve meğazi rivâyetleriyle öne çıkan râviler inceleneceği zaman, doğal olarak ilk bakılması gereken yerler, hadis kitaplarındaki Kitâbu s-siyer, Kitâbu l-cihâd ve Kitâbu l-meğâzî gibi ana bölümler olacaktır. Biz de bu çalışmamızda, içerisinde bulunan 90 bâb altındaki 524 rivâyetle bu konudaki bir çalışmaya yeterli imkân sağlayacağını düşündüğümüz, Buhârî nin Sahih indeki Kitâbu l-meğâzî bölümünü incelemeyi uygun gördük. İlgili bölüm incelendiğinde, rivâyetlerin yarısına yakınının (236 rivâyet), Buhârî nin, ilk dönemde Ebân b. Osman (ö. 105/723), Şurahbîl b. Sa d (ö. 123/740), Abdullah b. Ebî Bekr (ö. 135/752), Ma mer b. Râşid (ö. 153/770) ve Ebû Ma şer es-sindî (ö. 170/787) gibi siyer ve meğazi yazarları 6 İbn Sa d, Muhammed b. Sa d b. Menî ez-zührî el-basrî el-hâşimî, et-tabakâtü l-kübrâ, Dâru Sâdır, Beyrut, ts, I, 70, 331, 332, II, 290. 7 İbn Sa d, et-tabakât, II, 368; Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz, Siyeru a lâmi n-nübelâ, (nşr. Şuayb el-arnavut v. dğr.), Beyrut, 1401-1405/1981-1985, III, 350. 8 Koçyiğit, Talat, Hadis Tarihi, TDV Yay., Ankara 1998, 41-67. 9 Horovitz, Jozef, İslâmi Tarihçiliğin Doğuşu-İlk Siyer/Megâzi Eserleri ve Müellifleri, (çev. R. Altınay - R. Özmen), Ankara Okulu Yay., Ankara 2002, 54-68. 327
Osman BİLGEN olmasına rağmen 10, bu konularda rivâyetlerine güvendiği ve eserinde yer verdiği kimselere ait olduğu görülmektedir. Bunlar: 1. Urve b. Zübeyr (ö. 91/709 veya 95/713), 11 2. Âsım b. Ömer b. Katâde (ö. 120/737), 12 3. İbn Şihâb ez-zührî (ö. 124/741), 13 4. Ebû İshâk es-sebîî (ö. 127/745), 14 5. Mûsâ b. Ukbe (ö. 141/758), 15 ve 6. Ebu l-mu temir Süleyman b. Tarhan et-teymî (ö. 143/760) 16 dir. Buhârî nin bu isimlere, hakkında bazı ithamlar bulunduğu 17 için rivayetlerine ihtiyatlı yaklaşarak onlara sadece Muallak 18 ve Mutâbaaten 19 yer vermiş olduğu İbn İshâk (ö. 151/768) ı da eklediği görülmektedir. Yukarıda ismi geçen râviler, tarihçilik yönleriyle tanınan ve İslâm tarih yazıcılığının temellerini oluşturan kimselerdendir. Buradan, Buhârî nin 328 10 İlk dönem siyer ve meğazi yazarları için bkz. Öz, Şaban, İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri, İsar Vakfı Yay., İstanbul 2008; Şakir Mustafa, et-târîhu l-arabî ve l-müerrihûn, Beyrut, Dâru l-ilm li l-melayîn, 1983, I, 149-202; Terzi, Mustafa Zeki, İlk Siyer-Meğâzi Yazarları ve Eserleri, Samsun, Sönmez Matbaa ve Yayınevi, 1990, s. 16-47, 49-84; Şeşen, Ramazan, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı: Başlangıçtan XIX. Yüzyılın Sonuna Kadar, İstanbul, İsar Vakfı Yay., 1998, s. 20-43. 11 Urve b. Zübeyr in Buhârî deki rivâyetleri için bkz. Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil b. İbrâhim b. el-mugîre, es-sahîh, b.y.y. 1315, Bed u l-vahy, 3; Gusl, 29; Salât, 1, 69, 86, 105; Mevâkîtu s-salât, 1, 27; Ezan, 15, 98, 149, 162; Cumu a, 13. 12 Örnekler için bkz. Buhârî, Salât, 65, Cihad ve s-siyer, 170, Meğazi, 28, Tıbb, 4, 13, 15, 17. 13 İbn Şihâb ez-zührî nin Buhârî deki rivâyetleri için bkz. Buhârî, Bed u l-vahy, 3; İmân, 15, 16, 18, 27; İlim, 13, 16, 18, 22, 23, 27, 39, 41, 42; Vudû, 13. 14 Ebû İshâk es-sebiî nin Buhârî deki rivâyetleri için bkz. Buhârî, Cihad ve s-siyer, 22, 32, 33, 58, 59, 61, 63, 98, 102, 112, 164, Meğazi, 10, 20, 35. 15 Örnekler için bkz. Buhârî, Cihad ve s-siyer, 22, 32, 112, 154, 156, 172, 187, Meğazi, 12, 14, 29, 32, 56, 77, 87, Menâkıb, 25, Menâkıbu l-ensâr, 24. 16 Örnekler için bkz. Buhârî, Meğazi, 8, 12, 28, Tefsîru Sûre, 11 (6), Edeb, 127, Rikâk, 51. 17 Eser, Mithat, Eseri Günümüze Ulaşan İlk Siyer Müellifi İbn İshak'ın Güvenilirliği, İSTEM, Yıl:7, Sayı: 13, 2009, ss.261-280; Bilgen, Osman, Hadis te Tarih Tarih te Hadis, Işık Akademi Yayınları, İstanbul, 2010, s. 124-126; Kolkıran, Gönül, Tarih ve Hadîs Disiplini Açısından Güvenilirlik Sorunu: İbn İshak ve Vakıdi Örneği (Basılmamış Y.L. Tezi, Danışman: Ali Dere), AÜSBE., Ankara, 2004. 18 Bkz. Buhârî, Buyu, 84, Meğazi, 1, 28, 32, 60, 68. 19 Bkz. Buhârî, Ezân, 38, Zekât, 49, Cezâu s-sayd, 13, Musâkât, 17, Itk, 4, Sulh, 13, Hums, 17, Menâkıbu l-ensâr, 29, Meğazi, 31, 43, Tefsîru sûre, (77), 1, Libâs, 83, Edeb, 16, Fiten, 26.
Siyer ve Meğazi Riyayetleriyle Tanınan Sahabiler tarihî konularda da dönemin yetkin tarihçilerinden gelen rivâyetlerle görüşlerini temellendirdiği anlaşılmaktadır. Bunun yanı sıra, bu şahısların kendilerinden hadis rivâyet ettikleri sahabe râvilerin de siyer ve meğaziyle meşgul olan ana kaynak râviler olduğu söylenebilir. Yine bu açıdan Buhârî nin Kitâbu l-meğâzî bölümüne bakıldığında yukarıda isimleri geçen Tâbiîn râvilerin kendileriyle Hz. Peygamber e ulaştıkları sahabeden Âişe bint Ebî Bekr es-sıddîk (ö. 58/678) (99 rivâyet), Abdullah b. Abbâs (ö. 68/687-88) (70 rivâyet), Berâ b. Âzib (ö. 71/690 [?]) (36 rivâyet), Zeyd b. Erkâm (ö. 68/688) (3 rivâyet) ve Süleyman b. Surad (ö. 65/685) (2 rivâyet) gibi râvilerden yapmış oldukları 210 rivâyetin bölümdeki toplam rivâyetlerin neredeyse yarısını oluşturduğu görülür. Bu rakamlar, onların neden siyer ve meğazi rivâyetlerinde öncü/kaynak sahabiler olduklarını ortaya koymaktadır. Bununla birlikte bu bölümde, Muksirûn dan olan Ebû Hureyre (ö. 58/678), Abdullah b. Ömer (ö. 73/692), Enes b. Mâlik (ö. 93/711)) ve Câbir b. Abdillah (ö. 78/697) gibi sahabi râvilerin de rivâyetleri bulunmaktadır. 20 Ancak bu rivâyetlerin çok azı, yukarıda isimleri geçen tabiîn ve tebe-i tabiîn râvilerin rivâyet zincirlerinde bulunmaktadır. Zaten bizim buradaki maksadımız da Muksirûn ravilerin Kitâbu l-meğâzî deki rivayetlerinin sayını vermek değil, daha sonraki dönemlerde tarihçilik alanında uzmanlaşmış olan siyer ve meğazi âlimlerinin eserlerine kaynaklık eden sahabileri ortaya koymaktır. Böylece, sahabenin hadis dışındaki rivayet ilimlerinde de önemli bir yerinin olduğunu göstermektir. Belli alanlardaki rivayetleriyle öne çıkan bazı sahabilerin olduğu bir vakıadır. Bunlar üzerinde hususî çalışmaların yapılması da önemli sonuçların tespitine kapı aralayacaktır. 21 Bu çalışmayla da, siyer ve meğazi alanındaki rivayetleriyle öne çıkan sahabilerin rivayetleri incelenerek sayısal verilere dayalı bir kısım tespitler yapılacaktır. Şimdi, yukarıda isimleri geçen, siyer ve meğazi rivâyetlerinin öncü sahabilerinin kısaca hayatlarına ve Kitâbu l-meğâzî bölümü özelinde rivâyetlerinin değerlendirilmesine geçilebilir. 20 Buhârî nin Kitâbu l-meğâzî bölümünde 97 farklı raviye ait 524 rivayet bulunmaktadır. Mükerrerler dahil en çok rivayeti bulunan ilk on ravi şunlardır: 1) Âişe bt. Ebû Bekir: 99, 2) Enes b. Mâlik: 90, 3) Urve b. Zübeyr: 62, 4) Abdullah b. Abbâs: 60, 5) Abdullah b. Ömer, 6) Câbir b. Abdullah: 45, 7) Ebu Hureyre: 37, 8) Berâ b. Âzib: 31, 9) Ebû Mûsâ el-eş arî: 29, 10) Saîd İbni l-müseyyeb: 17. 21 Bkz. İmamoğlu, Abdullah Taha, Sahabe Rivayetinde Algıda Seçicilik Unsuru: Râfî b. Hadîc Örneği, İslam Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe II (Sahâbe ve Rivâyet İlimleri), Ensar Neşriyat, İstanbul, 2016, ss. 175-186. 329
Osman BİLGEN A. Siyer ve Meğazi nin Öncü Sahabileri Bu bölümde, Âişe bint Ebî Bekr, Abdullah b. Abbâs, el-berâ b. Âzib, Zeyd b. Erkâm ve Süleymân b. Surad gibi sahabilere yer verilecektir. 1. Ümmü l-mü minîn Âişe bint Ebî Bekr es-sıddîk el-kureşiyye (ö. 58/678) Mekke de doğdu. Genç yaşta Hz. Peygamber ile evlendi. Peygamber in (s.a.s) yanında zekâsı, anlayışı, öğrenme arzusu, kuvvetli hâfızası, aşk ve imanı sayesinde çok iyi şekilde yetişti. Hz. Peygamber vefat ettiği zaman Kur ân-ı Kerîm i ve Allah Rasûlü nün sünnetini en iyi bilen, anlayan ve muhafaza eden sahabilerin başında yer aldı. Arap dilini maharetle kullanması yanında Arap şiirini de çok iyi bilirdi. Ayrıca Arap tarihi, ensâb ilmi, Câhiliye çağının içtimaî vaziyeti, örf ve âdetleri hakkında geniş bilgi sahibi idi. Hz. Peygamber den aldığı feyiz sayesinde İslâm esaslarının en mümtaz öğreticisi oldu. Kur ân-ı Kerîm i tefsir etti. Sünnet-i nebeviyeyi nakl ve şerhetmekle kalmadı, aynı zamanda onun doğru anlaşılması hususunda ilmî tenkit zihniyetini ortaya koydu. Sünneti de çok iyi anlamış olan Hz. Âişe, hadislerden istinbât ve kıyas suretiyle yeni hükümler çıkardı. Onun ictihad ve fetvaları, kendisinin bir fakih ve müctehid olarak kabul edilmesini sağladı. 22 Kuvvetli hâfızası sayesinde Hz. Peygamber in hadis ve sünnetinin daha sonraki nesillere ulaştırılmasında emsalsiz hizmetler ifa etti. Rivâyet ettiği hadislerin sayısı iki bin iki yüz ondur. Bunlardan Buhârî ve Müslim in Sahîh lerinde rivâyet ettikleri iki yüz doksan yedi hadisin yüz yetmiş dördü her iki eserde, elli dördü yalnız Buhârî de 23, altmış dokuzu da yalnız Müslim de 24 yer almaktadır. 25 O hem Hz. Peygamber in diğer hanımlarından, 330 22 İbn Sa d, et-tabakât. VIII, 58-81, 179-192; Zehebî, A lâmü n-nübelâ, II, 135-201; İbn Kesîr, Ebü l-fidâ İsmâil İbn Ömer İbn Kesîr ed-dımaşkî, el-bidâye ve n-nihâye, Kahire, 1351-58/1932-39, III, 127-133; V, 291-301; VII, 230-247. 23 Bkz. Buhârî, Vudû, 45, Teyemmüm, 1, 2, Salât, 69, 86, 102, Ezân, 39, Cenâiz, 33, 96, Büyû, 57, Kefâlet, 4, Mezâlim, 25, Hibe, 7, 8, 14, 15, Şehâdât, 15, 30, Fardü lhumus, 4, Bed ü l-halk, 6, Enbiyâ, 19, 32, 46, Menâkıb, 25, Fedâil, 5, 8, 30, Menâkıbü l-ensâr, 20, 44, 45, 46, 48, Megazî, 8, 12, 34, 38, 39, 65, 82, 83, 97, 98, 108, 114, Talâk, 20, Tıb, 22, Libâs, 31, 58, Edeb, 62-64, 111, Fiten, 18. 24 Bkz. Müslim, Ebü l-hüseyn el-haccâc en-neysâbûrî, Sahîhu Müslim, Dâru İhyâi t- Türâsi l-arabî, Beyrut, ts, Hayız, 108, 109, Salât, 90-97, 267-272, Salâtü l-îdeyn, 16-21, Cenâiz, 22, 25, 26-27, 102-103, Nikâh, 69-72, 78, Radâ, 47-50, Talâk, 20-21, Müsâkat, 1-3, Eşribe, 139, Fedâilü s-sahâbe, 8, 70, 74-92, 155-156, 160, Tevbe, 56-58, Sıfâtü l-münâfikîn, 70. 25 Aşık, Nevzat, Sahabe ve Hadis Rivayeti, İzmir, 1981, s. 244-251, 259-270, 278-289; a.mlf., Hazreti Âişe nin Hadisciliği, İzmir, 1987.
Siyer ve Meğazi Riyayetleriyle Tanınan Sahabiler hem de Ebû Hüreyre, Abdullah b. Ömer ve Enes b. Mâlik dışında diğer bütün sahabilerden fazla hadis rivâyet etmiş olan tek kadın sahabidir. Binden fazla hadis rivâyet eden ve müksirûn diye adlandırılan yedi sahabinin dördüncüsüdür. Rivâyet ettiği hadislerin çoğunu doğrudan Hz. Peygamber den nakletmiştir. Bununla birlikte başta babası olmak üzere, Hz. Ömer, Hz. Fâtıma, Sa d b. Ebî Vakkâs, Hamza b. Amr el-eslemî ve Cüdâme bint Vehb el-esediyye den de bazı rivâyetleri vardır. Ebû Hüreyre, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Abbâs, Ebû Mûsâ el-eş arî gibi bazı sahabiler başta olmak üzere Hz. Âişe den hadis nakledenlerin sayısı iki yüzden fazladır. Bunlar arasında, kız kardeşi Esmâ nın oğulları Abdullah b. Zübeyr ile Urve b. Zübeyr, kardeşi Muhammed in oğulları Abdullah ile Kasım, tâbiîn neslinin ileri gelenlerinden Saîd b. Müseyyeb, Süleyman b. Yesâr, Şa bî, Atâ b. Ebî Rebâh, Mücâhid, İbn Sîrîn, Mesrûk zikredilebilir. Kadınlardan da kardeşi Abdurrahman ın kızları Hafsa ve Esmâ ile Âişe bint Talha, Hasan-ı Basrî nin annesi Hayre ve ondan nakledilen hadisleri en iyi bilen Amre bint Abdurrahman sayılabilir. 26 Hz. Âişe, rivâyet ettiği hadislerin sebeb-i vürûdunu ve delâletlerini beyan eder, ayrıca Kur ân-ı Kerîm e muhalif bir unsur ihtiva edip etmemesi bakımından onları incelemeye tâbi tutar, bazı sahabilerin rivâyet sırasında yaptıkları hataları düzeltirdi. 27 Hz. Âişe nin naklettiği hadislerin muhtevaları incelendiğinde, başta Resûlullah ın peygamberliği, aile hayatı, günlük yaşayışı, savaşları, Vedâ haccı, vefatı ve ahlâkı olmak üzere, Câhiliye çağı tarihi, kadınlara dair hükümler, Mekke ve Medine devirlerindeki Müslümanların çeşitli faaliyetleri, ibadetler, rü yetullah, gaybın bilinmesi, kıyamet, ölüm ve âhiret hayatına dair bazı kelâmî meseleleri ihtiva ettiği görülür. 28 Hz. Âişe nin Buhârî nin meğazi bölümünde bulunan elli sekiz rivâyetinin yarısından fazlasını İbn Şihâb ez-zührî ve Hişâm b. Urve nin Urve b. Zübeyr kanalıyla Hz. Âişe ye ulaşan senetler oluşturmaktadır. Bu rivâyetlerin on yedi tanesinin senedi, İbn Şihâb/Zührî Urve b. Zübeyr Âişe, on üç tanesi ise; Hişâm b. Urve ebîhi/urve Âişe şeklindedir. 26 İbn Hacer, Ebü l-fazl Ahmed b. Ali el-askalânî,tehzîbü t-tehzîb, Haydarâbâd, 1325-27/1907-1909, XII, 433-436; a.mlf., el-isâbe fî temyîzi s-sahâbe, (nşr. Ali Muhammed el- Bicâvî), Kahire, 1390-92/1970-72, VIII, 16-20. 27 Mehmed S. Hatiboğlu, Hazret-i Âişe nin Hadis Tenkidciliği, AÜİFD, XIX (1973), s. 59-74. 28 Mustafa Fayda, Âişe, DİA, II, 201-205. 331
Osman BİLGEN İbn Şihâb ez-zührî nin Hz. Âişe ye ulaştığı tek rivâyet zinciri elbette sadece Urve b. Zübeyr değildir. Zührî, Ebû Seleme Abdurrahmân b. Avf, Ebû Bekr b. Abdirrahmân b. el-hâris, Saîd b. Müseyyib, Alkame b. Vakkâs, Ubeydullah b. Abdillah b. Abbâs, Abdullah b. Abdillah b. Utbe b. Mes ud gibi râvilerle de Hz. Âişe ye ulaşmaktadır. 29 Ayrıca Zührî nin dışında Tabiînin büyüklerinden Mücahid b. Cebr ile Ebü l-esved Muhammed b. Abdirrihman b. Nevfel, Hilal el-vezzân, İbrahim b. Abdirrahman b. Avf ve İbrahim b. Sa d da Hz. Âişe ye Urve b. Zübeyr vasıtasıyla ulaşmışlardır. 30 Bütün bu bilgiler ışığında Hz. Âişe nin meğazi bölümünde bulunan elli sekiz rivâyetinin kırk iki tanesinin Urve b. Zübeyr in Hz. Âişe den nakilleri olduğunu görmekteyiz. Bu da toplam rivâyetlerin yaklaşık ¾ ünü yani % 72.4 ünü oluşturmaktadır. Bu sonuçtan Hz. Âişe nin neden ilk siyer/meğazi râvileri arasında olduğu doğrudan ortaya çıkmaktadır. Buhârî nin meğazi bölümüne bakıldığı zaman yukarıdaki râvilere ek olarak Hz. Âişe nin siyer ve meğazi ile ilgili rivâyetlerini aktaran râviler arasında Mesrûk, İkrime, İbn Ebî Müleyke, Atâ b. Rebah ve Esved b. Yezîd 31 gibi tabiinin büyükleri de bulunmaktadır. Bunların yanı sıra kölesi Ebû Amr Zekvân 32, Kardeşi Muhammed b. Ebî Bekr ve yeğenleri Abdurrahman b. Kâsım b. Muhammed ile Abbâd b. Abdullah b. Zübeyr i 33 de unutmamamız gerekmektedir. 2. Ebü l-abbâs Abdullah b. el-abbâs b. Abdilmuttalib el-kureşî (ö. 68/687-88) İbn Abbâs diye de meşhur olan Abdullah, Hz. Peygamber in amcası Abbâs ın oğludur. Hicretten üç yıl kadar önce Mekke de doğdu. Babası ile beraber Mekke nin fethinden sonra Medine ye hicret etti. Hz. Peygamber in fiil ve hareketlerini öğrenmek arzusuyla bazı geceler teyzesi Meymûne binti l-hâris vasıtasıyla peygamber evine misafir olurdu. Küçük yaşlardan itibaren Hz. Peygamber e karşı duyduğu sevgi, bağlılık ve samimi hizmetleri sebebiyle O nun takdirini kazanmış ve Allah ım, ona Kitab ı öğret ve dinde mütehassıs kıl! 34 şeklindeki duasına nâil olmuştur. 35 332 29 Bkz. Buhârî, Meğazî, 83. 30 Bkz. Buhârî, Meğazî, 43, 77, 83. 31 Bkz. Buhârî, Meğazî, 34, 38, 53, 83, 86. 32 Bkz. Buhârî, Meğazî, 83. 33 Bkz. Buhârî, Meğazî, 83. 34 Buhârî, İlim, 17; Vudû, 10. 35 İbn Kesîr, el-bidâye, VII, 323; VIII, 295-307.
Siyer ve Meğazi Riyayetleriyle Tanınan Sahabiler Halife Osman devrinden (644-656) itibaren çeşitli vesilelerle Arap Yarımadası nın dışına çıktı. Bu esnada Kuzey Afrika ya, Cürcân a, Taberistan a ve İstanbul a gitti. 656 yılında Hz. Osman tarafından hac emîri tayin edildi. Hz. Ali nin döneminde (656-661) onunla birlikte Cemel ve Sıffîn savaşlarına katıldı. Daha sonra Hz. Ali onu Basra valiliğine tayin etti (39/659). 36 Abdullah b. Abbâs, siyasî ve sosyal olaylar karşısında ilmî otoritesini ve siyasî itidalini daima muhafaza etmiştir. Hayatı boyunca Müslümanların birlik ve beraberliğini savunan, bunun gerçekleşmesi için zaman zaman yetkilileri uyaran, gerektiğinde eleştiren Abdullah b. Abbâs, yetmiş yaşlarında iken Tâif te vefat etmiştir. 37 İbn Abbâs, Hz. Peygamber in vefatında on üç yaşında bir gençti. Çok hadis rivâyet eden sahabilerden biri olarak naklettiği bin altı yüz altmış hadisin bir kısmını bizzat Hz. Peygamber den duymuş, çoğunu ise Ömer, Ali, Muâz, babası Abbâs, Abdurrahman b. Avf, Ebû Süfyân, Ebû Zer, Übey b. Kâ b, Zeyd b. Sâbit (r. anhüm) ve diğer sahabilerden öğrenmiştir. 38 Muteber hadis âlimleri onun rivâyet ettiği hadislere önem vermişlerdir. Yüz yetmiş beş hadisini Buhârî ve Müslim müştereken, yüz yirmi hadisini yalnız Buhârî, dokuz hadisini de yalnızca Müslim tahric etmiştir. Ahmed b. Hanbel de onun rivâyet ettiği hadislerin büyük bir bölümüne Müsned inde 39 yer vermiştir. Kendisinden de yüz doksan yedi kişi hadis nakletmiştir. 40 Buhârî nin, meğazi bölümünde İbn Abbâs a ait hem muallak 41 hem de müsned olmak üzere toplam elli bir rivâyet bulunmaktadır. Bu rivâyetlerin on dört tanesinin senedi; Ubeydullah b. Abdillah b. Utbe b. Mes ûd İbn Abbâs şeklindedir. 42 Bu rivâyetlerin on iki tanesinin bir üst senedi ise; İbn Şihâb ez-zührî Ubeydullah b. Abdillah b. Utbe b. Mes ûd İbn Abbâs şeklindedir. 43 Dolayısıyla Zührî nin çoğunlukla Ubeydullah b. Abdillah vasıtasıyla İbn Abbâs a ulaştığı görülmektedir. Buhârî nin geneline 36 Zehebî, A lâmi n-nübelâ, III, 331-359. 37 Zehebî, Tezkiretü l-huffâz, Haydarâbâd, 1375-77/1955-58, I, 40. 38 Zehebî, A lâmi n-nübelâ, III, 331-359; İbn Hacer, el-isâbe, II, 330-334; a.mlf., Tehzîb, V, 276-279. 39 Ahmed b. Hanbel, el-müsned, Kahire, 1313, I, 214-374, V, 116-122. 40 İ. Lütfü Çakan - Muhammed Eroğlu, Abdullah b. Abbâs b. Aldülmuttalib, DİA, I, 76-79. 41 Bkz. Buhârî, Meğazî, 31. 42 Buhârî, Meğazî, 12, 47, 71, 77, 82, 83. 43 Buhârî, Meğazî, 12, 47, 77, 82, 83. 333
Osman BİLGEN baktığımızda Ubeydullah b. Abdillah vasıtasıyla sahabeye ulaşılan yüz elli rivâyet görürüz. Bu rivâyetlerden yüz otuz yedi tanesi; İbn Şihâb ez-zührî Ubeydullah b. Abdillah şeklindedir. Zührî Ubeydullah b. Abdillah İbn Abbâs 44 şeklinde olanların sayısı seksen dokuz; Zührî Ubeydullah b. Abdillah Âişe 45 şeklinde yirmi bir, Zührî Ubeydullah b. Abdillah Ebû Hüreyre 46 şeklinde ise on dokuz rivâyet bulunmaktadır. Bu rakamlardan da anlaşılacağı üzere Zührî nin siyer meğazideki en önemli kaynağı Hibrü l-ümme ve Tercümânü l-kur ân vasıflarıyla bildiğimiz İbn Abbâs tır. Ondan sonra Hz. Âişe ve Ebû Hüreyre gelmektedir. Zührî, yine Ubeydullah b. Abdillah İbn Abbâs kanalıyla Ümmü l-mü minîn Meymûne bint el-hâris, 47 Sa b b. Cessâme el-leysî 48, Ebû Süfyân 49, Ebû Talha 50, Ömer b. el-hattâb 51 ve Ümmü l-fadl bint el-hâris 52 gibi sahabilere de ulaşarak onların bizzat tanıklık ettiği olayları nakletmektedir. Ubeydullah b. Abdillah aynı zamanda İbn Ubeyd b. Neşîd in 53 ve Arrâk b. Mâlik in 54 İbn Abbâs a, Mûsâ b. Ebî Âişe nin 55 İbn Abbâs ve Hz. Âişe ye, el- Velîd b. Kesîr in 56 İbn Ömer e ve Salih b. Keysân ın 57 Zeyd b. Hâlid el- Cühenî ye ulaştığı ortak bir râvidir. 334 44 Bkz. Buhârî, Bed u l-vahy, 5, 6, Îman, 38, İlim, 7, 16, 18, 19, 27, 39, Vudû, 52, 67, Salât, 55, 90, Ezân, 98, 162, Salâtü l-havf, 3, Zekât, 61, Hacc, 22, 58, 101, Cezâu ssayd, 6, 25, Savm, 7, 34, Buyu, 101, Müsâkât, 11, Mezâlim, 19, 25, Hibe, 17, Şehâdât, 28, 29, Sulh, 99, 101, 102, 123, Cizye, 13, Bed ü l-halk, 6, 7, Enbiyâ, 27 45 Bkz. Buhârî, Vudû, 45, Salât, 55, Ezân, 39, 51, Hibe, 14, Şehâdât, 15, Humus, 4, Enbiyâ, 50, Meğazî, 12, 83... 46 Bkz. Buhârî, Vudû, 58, Zekât, 1, 40, Buyu, 18, İstikrâd, 3, Sulh, 5, Meğazî, 38, Tıbb, 43, Hudûd, 35, İ tisâm, 2 47 Bkz. Buhârî, Vudû, 67, Zebâih, 34. 48 Bkz. Buhârî, Cezâu s-sayd, 6, Hibe, 17. 49 Bkz. Buhârî, Cihâd, 11, 123, Cizye, 13, Edeb, 8, İsti zân, 24, Ahkâm, 40. 50 Bkz. Buhârî, Bed ü l-halk, 7, Libâs, 88. 51 Bkz. Buhârî, Mezâlim, 19, Enbiyâ, 48, Meğazî, 12, Tefsîru Sûre, 9 (12). 52 Bkz. Buhârî, Meğazî, 83. 53 Bkz. Buhârî, Meğazî, 47, Ta bîr, 38. 54 Bkz. Buhârî, Menâkıb, 27. 55 Bkz. Buhârî, Ezân, 51, Tıbb, 21, Diyât, 14. 56 Bkz. Buhârî, Salât, 84. 57 Bkz. Buhârî, Ezân, 157, İstiska, 28, Meğazî, 35.
Siyer ve Meğazi Riyayetleriyle Tanınan Sahabiler Zührî nin az da olsa Süleyman b. Yesâr 58, İbn Hazm 59 ve Tavûs 60 ile de İbn Abbâs a ulaştığı görülmektedir. Bununla beraber Buhârî nin meğazi bölümüne bakıldığında Zührî nin İbn Abbâs a ulaşmada kullandığı ana râvinin Ubeydullah b. Abdillah olduğu görülecektir. Zührî Ubeydullah b. Abdillah İbn Abbâs şeklindeki sened yirmi beş yerde geçmektedir. 61 Zührî bu senedi İbn Abbâs ın teyzesi, Müminlerin annesi Meymûne bint el-hâris e ulaşmak için de kullanmıştır. 62 Böylece Hz. Peygamber in aile hayatıyla ilgili Hz. Âişe gibi detaylı bilgiler veren Meymûne ye yeğeni vasıtasıyla ulaştığı görülmektedir. Yine ilk dönem tarihçilerinden Mûsâ b. Ukbe de İbn Abbâs a kölesi Kureyb vasıtasıyla ulaşmıştır. 63 Bu senedin Mûsâ b. Ukbe den önceki râvisinin İmâm Mâlik olması senedine, dolayısıyla bu senetle nakledilen bilgilerin güvenilirliğine değer kattığı söylenebilir. 3. Ebû Umâre el-berâ b. Âzib b. el-hâris el-ensârî (ö. 71/690 [?]) Medine nin Evs kabilesindendir. Mus ab b. Umeyr in eliyle Müslüman olan kimselerdendir. Küçük yaşta olduğundan katılamadığı Bedir Savaşı ndan sonra bizzat Hz. Peygamber le birlikte on dört (veya on sekiz) savaşa katıldı. Hulefâ-yi Râşidîn devrinde de cihattan geri durmayan Berâ, birçok yerin fethinde bulundu. Daha sonları Kûfe ye yerleşerek hayatını hadis ve fıkıh dersleri vermekle geçirdi. 64 Berâ b. Âzib 71 (690) veya 72 (691) yılında seksen küsur yaşlarında iken Kûfe de vefat etti. Hz. Peygamber başta olmak üzere babası Âzib, Hz. Ebû Bekr, Hz. Ömer, Bilâl-i Habeşî ve dayısı Ebû Bürde b. Niyâr dan hadis rivâyet etti. Kendisinden de ashaptan Abdullah b. Yezîd el-hatmî, Ebû Cühayfe es-süvâî, tâbiîlerden Adî b. Sâbit, Sa d b. Ubeyd ve Ebû İshâk es-sebîî ve daha birçokları hadis aldılar. Rivâyet ettiği hadislerin toplamı üç yüz beş olup bunlardan yirmi ikisi Sahîh-i Buhârî ve Sahîh-i Müslim de müştereken, on beşi yalnızca Buhârî de, 58 Bkz. Buhârî, Meğazî, 77. 59 Bkz. Buhârî, Salât, 1. 60 Bkz. Buhârî, Cumua, 6. 61 Buhârî, İlim, 6, 18, 19, 27, 39, Vudû, 52, 67; Salât, 90, Ezân, 98, 161, Salâtü lhavf, 3, Cenâiz, 84, Zekât, 61, Meğazî, 12, 47, 71, 77, 82, 83. 62 Bkz. Buhârî, Vudû, 67, Zebâih, 34. 63 Bkz. Buhârî, Vudû, 6, 35. 64 İbn Sa d, et-tabakât, IV, 364-368; İbnü l-esîr, Ebü l-hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim, Üsdü l-gâbe fî ma rifeti s-sahâbe, (nşr. Muhammed İbrâhim el-bennâ v. dğr.), Kahire, 1390-93/1970-73, I, 205-206. 335
Osman BİLGEN altısı da yalnızca Müslim de yer almaktadır. 65 Rivâyetlerinin büyük bir bölümü Ahmed b. Hanbel in Müsned inde 66 bulunmaktadır. Berâ b. Âzib in Buhârî nin meğazi bölümünde hem muallak 67 hem de müsned olarak toplam otuz bir tane rivâyeti bulunmaktadır. Bu rivâyetlerin yirmi dört tanesinin senedi; Ebû İshâk es-sebîî Berâ b. Âzib 68 şeklindedir. Bu rivâyet zinciri Berâ b. Âzib in meğazi bölümündeki rivâyetlerinin %80 ini oluşturmaktadır. Geriye kalan yedi rivâyetin beşi Adî b. Sâbit Berâ b. Âzib 69 birer tanesi de Ebû Amr Âmir b. Şerâhîl eş-şa bî 70 ve Müseyyeb b. Rafi et-tağlebî 71 tarikleriyle gelmektedir. Buhârî nin geneline bakıldığında Berâ b. Âzib in yüz elli beş rivâyetinin olduğu görülmektedir. Yine bunların da seksen dokuz tanesinin Ebû İshâk es-sebîî Berâ b. Âzib 72 zinciriyle geldiği görülmektedir. Bu senedin diğerlerine oranı % 59.7 dir. Ebû İshâk es- Sebîî den sonra Berâ b. Âzib den en çok rivâyette bulunan râviler sırayla on iki rivâyetle Şa bî 73, on bir rivâyetle Adî b. Sâbit 74 ve on rivâyetle Muâviye b. Süveyd b. Mukarrin 75 gelmektedir. Yukarıdaki rivâyetlerden anlaşılacağı üzere Ebû İshâk es-sebîî için Berâ b. Âzib keşfedilmiş bir sahabi dir. Meğazi rivâyetlerinin % 80 i, diğerlerinin ise % 60 ı onun vasıtasıyla bizlere ulaşmaktadır. Ayrıca siyer ve meğazi rivâyetlerinin çoğunlukta bulunduğu Kitâbu l-cihad ve s-siyer bölümünde de on tane rivâyetinin bulunması 76 336 65 Zehebî, A lâmü n-nübelâ, III, 194-196; İbn Hacer, el-isâbe, I, 278-279. Ayrıca bkz. İ. Lütfü Çakan, Berâ b. Âzib, DİA, V, 469. 66 Müsned, IV, 280-304. 67 Buhârî, Meğazî, Gusl, 9, Salât, 46, Menâkıb, 14, Fedâilü s-sahâbe, 17, Tefsîru Sûre, 2 (176), Eşribe, 10. 68 Buhârî, Meğazî, 6, 8, 10, 16, 17, 20, 29, 30, 35, 43, 54, 61, 66, 89. 69 Buhârî, Meğazî, 30, 38. 70 Buhârî, Meğazî, 38. 71 Buhârî, Meğazî, 35. 72 Bkz. Buhârî, Îman, 30, Salât, 31, İstiska, 15, Umre, 3, 18, Cezâu s-sayd, 17, Savm, 15, Lukata, 15, Sulh, 6, 7, Cihâd, 13, 31, 34, 61, 97, 155, 161, 164, 167, Cizye, 19, Bed ü l-halk, 8, Enbiyâ, 48, Menâkıb, 23, 25, Fedâilü s-sahâbe, 2, 17, 22, Menâkıbü l-ensâr, 4, 12, 45, 46, Tefsîru Sûre, 2 (18, 27, 29), 3 (10), 4 (18, 27), 9 (1), 14 (2), 48 (4), 76, 87, 95 (1), Fedâilü l-kur ân, 4, 6, 11, Eşribe, 12, Libâs, 26, 35, 68, Deavât, 7, Kader, 16, Eymân ve n-nüzür, 3, Ferâiz, 14, Temenni, 7, Ahbâru lâhâd, 1, Tevhîd, 34. 73 Bkz. Buhârî, Îydeyn, 3, 6, 8, 10, 17, 23, Edâhî, 1, Eymân ve n-nüzür,15. 74 Bkz. Buhârî, Ezân, 100, 102, Cenâiz, 92, Bed ü l-halk, 6, 8, Fedâilü s-sahâbe, 22, Zebâih, 28, Edeb, 91, 109, Tevhîd, 52. 75 Bkz. Cenâiz, 2, Mezâlim, 5, Nikah, 71, Eşribe, 28, Libâs, 28, Eymân ve nnüzür,9. 76 Bkz. Buhârî, Cihâd, 13, 31, 34, 61, 97, 155, 161, 164, 167.
Siyer ve Meğazi Riyayetleriyle Tanınan Sahabiler onun için Berâ b. Âzib i ilgili rivâyetler konusunda çok önemli kılmaktadır. Çoğunlukla Hz. Peygamber den rivâyette bulunan Berâ b. Âzib in Buhârî deki rivâyetleri arasında Ebû Bekr ve Ebû Eyyûb el-ensârî den yapmış olduğu iki rivâyet de bulunmaktadır. 77 4. Ebû Amr Zeyd b. Erkâm b. Zeyd el-hazrecî (ö. 66/686 [?]) Medine de 612 yılı civarında doğdu. Hazrec kabilesinden olup ensarın meşhurlarındandır. Yaşının küçüklüğünden dolayı Bedir ve Uhud a katılamayan Zeyd daha sonra Hendek Gazvesi nde ve ardından gerçekleşen on dokuz gazvenin on yedisinde yer almıştır. Okuma yazma bilen Zeyd vahiy kâtipleri arasında yer aldı. Berâ b. Âzib ile ortak ticaret yaptığı için altın ve gümüş paraların birbiriyle değişimi gibi ticarete dair ve Hz. Peygamberin gazvelerinin sayısı gibi farklı konularda kendisinden gelen rivâyetler bulunmaktadır. Hayatının sonlarına doğru Kûfe ye yerleşti ve Kinde semtinde 66 (686) veya 68 (688) yılında vefat etti. 78 Muteber hadis kaynaklarında birçok rivâyeti bulunan Zeyd b. Erkâm dan, Abdullah b. Abbâs ve Enes b. Mâlik gibi sahabiler ile Ebû İshâk es-sebîî, Abdurrahman b. Ebî Leylâ, Ebû Amr Sa d b. İyâs eş-şeybânî, Ebû İshâk Süleyman b. Ebî Süleyman eş-şeybânî, Tâvûs b. Keysân, Atâ b. Ebî Rebâh, Muhammed b. Kâ b el-kurazî gibi Tâbiîler hadis nakletmiştir. Ahmed b. Hanbel in Müsned inde tekrarlarıyla birlikte seksen dört rivâyeti bulunmaktadır. 79 Zeyd b. Erkâm ın Buhârî de toplam on sekiz tane rivâyeti bulunmaktadır. 80 Bu rivâyetlerin on tanesinin senedi Ebû İshâk es-sebîî Zeyd b. Erkâm 81 şeklindedir. Bu rivâyet zinciri Zeyd b. Erkâm ın rivâyetlerinin % 55.5 ini oluşturmaktadır. Geriye kalan sekiz rivâyetin dördü Ebü l-minhâl Abdurrahman b. Mut im Zeyd b. Erkâm 82 senediyle, ikisi Ebû 77 Bkz. Buhârî, Lukata, 12, Cenâiz, 87. 78 İbn Sa d, et-tabaķât, VI, 18; İbn Abdülber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillah b. Muhammed el- Endelûsî, el-istîâb fî ma fiti l-ashâb, (el-isâbe içinde), Kahire, 1328, I, 556-558; İbnü l-esîr, Üsdü l-ğâbe, II, 276; Zehebî, A lâmü n-nübelâ, III, 165-168; İbn Hacer, el-isâbe, I, 560. 79 Müsned, IV, 366-375. 80 Buhârî, İstiska, 15, el-amelü fi s-salât, 2, Savm, 32, Meğazî, 1, 77, 83, Tefsîru Sûre, 2, 63, Buyu, 8, 80, Şerike, 10, Menâkıbü l-ensâr, 6, 52. 81 Buhârî, İstiska, 15, Meğazî, 1, 77, 83, Tefsîru Sûre, 63. 82 Buhârî, Buyu, 8, 80, Şerike, 10, Menâkıbü l-ensâr, 52. 337
Osman BİLGEN Amr eş-şeybânî 83, birer tane de Ebû Hüreyre 84 ve Ebû Hamze Muhammed b. Meymûn el-mervezî84f85 tarikleriyle gelmektedir. 5. Ebü l-mutarrif Süleymân b. Surad b. el-cevn el-huzâî (ö. 65/685) Aslen Yemenli Huzâa kabilesindendir. Merrüzzahrân da doğdu. Yesâr olan ismi Müslüman olduktan sonra Hz. Peygamber tarafından Süleyman olarak değiştirildi. Medine ye hicret edenler arasında yer aldı. Kûfe şehri kurulunca (17/638) oraya yerleşti. Tevvâbûn hareketinin öncülerinden olan Süleyman b. Surad, Emevî kuvvetleriyle yapılan Aynülverde Savaşı nda 65/685 yılında, doksan üç yaşında şehid edildi. 86 Süleyman b. Surad, Resûl-i Ekrem den başka Hz. Ali, Übey b. Kâ b, Hz. Hasan ve Cübeyr b. Mut im den hadis rivâyet etmiş, rivâyet ettiği sekiz hadis, çeşitli hadis mecmualarında yer almıştır. Kendisinden Ebû İshâk es-sebîî, Adî b. Sâbit, Abdullah b. Yesâr el-cühenî gibi tâbiîler rivâyette bulunmuştur. 87 Buhârî nin, Süleyman b. Surad dan hem muallak 88 hem de müsned 89 rivâyetleri bulunmaktadır. Buhârî deki muallak olan bir rivâyetinin dışındaki altı rivâyetten üçü Ebû İshâk es-sebîî diğer üçü de Adî b. Sâbit kanalıyla rivâyet edilmektedir. Meğazi bölümündeki iki rivâyet de Ebû İshâk es-sebîî Süleyman b. Surad senediyle Hz. Peygambere ulaşmaktadır. Bu durum, Buhârî nin siyer/meğazi rivâyetlerinde Süleyman b. Surad ın Ebû İshâk es- Sebîî kanalıyla gelen rivâyetlerine itibar ettiğini göstermektedir. Süleyman b. Surad, Ahzâb günü müşriklerin Medine den ayrılmaları üzerine Hz. Peygamberin: Şu andan itibaren artık biz müşriklere doğru gidip onlarla savaşacağız. Onlar bize gelip savaşamayacaklar, biz onlara doğru yürüyeceğiz. 90 şeklindeki sözünü nakletmiştir. 338 83 Buhârî, el-amelü fi s-salât, 2, Tefsîru Sûre, 2. 84 Buhârî, Savm, 32. 85 Buhârî, Menâkıbü l-ensâr, 6. 86 İbn Sa d, et-tabaķât, IV, 292-293; VI, 25-26; Taberî, Ebû Ca fer Muhammed b. Cerîr, Târîhu r-rusûl ve l-mülûk, (nşr. Muhammed Ebü l-fazl), Kahire, 1960-70, V, 552-563, 583; İbn Kesîr, el-bidâye, VII, 260; VIII, 247-254, 284; Asri Çubukcu, Süleyman b. Surad, DİA, XXXVIII, 103. 87 İbn Abdülber, el-istîâb, II, 63-65; İbnü l-esîr, Üsdü l-ğâbe, II, 449-450; İbn Hacer, el- İsâbe, II, 75-76. 88 Buhârî, Ezân, 10. 89 Buhârî, Gusl, 4, Bed ül-halk, 11, Meğazî, 29, Edeb, 44, 76. 90 Buhârî, Meğazî, 29.
Siyer ve Meğazi Riyayetleriyle Tanınan Sahabiler Sonuç Buhârî nin, hadisçilik kadar tarihçilik yönünün de olması Sahîh indeki ve özellikle Kitâbu l-meğâzî bölümündeki siyer ve meğazi rivâyetlerinin sıhhatini gündeme getirmiştir. Ancak Buhârî nin eserinde bu tür rivâyetlere de ayrı bir önem verdiği ve bu konudaki kaynaklarını, İslâm tarih yazıcılığının temelini oluşturan Urve b. Zübeyr, İbn Şihâb ez-zührî, Ebû İshâk es-sebîî, Âsım b. Ömer b. Katâde, Mûsâ b. Ukbe ve Ebu l-mu temir Süleyman b. Tarhan et-teymî gibi güvenilir râvilerin meydana getirdiği görülmektedir. Buhârî ye göre, yukarıda isimleri geçen siyer ile meğazi râvi ve müelliflerinin birbirleriyle hoca-talebe münasebetlerinin olmasının da bu rivâyetlerin sıhhatini olumlu yönde etkilediği anlaşılmaktadır. Bununla birlikte Buhârî nin, İbn İshâk gibi hakkında bazı ithamların bulunduğu siyer ve meğazi râvi ve müelliflerine ihtiyatlı yaklaşarak onlardan sadece Muallak ve Mutabaaten bazı rivayetler yaptığı da görülmektedir. Buhârî nin yukarıda isimleri geçen siyer ve meğazi râvilerinin kendileriyle Hz. Peygamber e ulaştıkları râvilerden bir tanesi Hz. Âişe dir. Zührî, siyer ve meğazide öncü sahabe râvilerden olan Hz. Âişe ye; İbn Şihâb ez-zührî Urve b. Zübeyr Âişe senediyle ulaşmaktadır. Urve b. Zübeyr Âişe şeklindeki rivâyetler Hz. Âişe nin toplam rivâyetlerinin yaklaşık ¾ ünü yani % 72.4 ünü oluşturmaktadır. Siyer ve meğazinin öncü râvilerinden birisi de İbn Abbâs tır. Zührî, ona; İbn Şihâb ez-zührî Ubeydullah b. Abdillah b. Utbe b. Mes ûd İbn Abbâs tarikiyle ulaşmaktadır. Bu senet, Ubeydullah b. Abdillah vasıtasıyla sahabeye ulaşılan rivâyetlerin % 64.9 unu meydana getirmektedir. Siyer ve meğazinin öncü diğer râvileri ise; Berâ b. Âzib, Zeyd b. Erkâm, ve Süleyman b. Surad dır. Bu dört râvinin ortak özelliği Ebû İshâk es-sebîî nin kendileriyle Hz. Peygamber e ulaştığı râviler olmalarıdır. Berâ b. Âzib in meğazi bölümündeki rivâyetlerinin % 80 ini diğer rivâyetlerin ise % 60 ını, Ebû İshâk es-sebîî Berâ b. Âzib tariki oluşturmaktadır. Ebû İshâk es-sebîî Zeyd b. Erkâm tariki, Zeyd in toplam rivâyetlerinin % 55.5 ini oluşturmaktadır. Ebû İshâk es-sebîî Süleyman b. Surad tariki de Süleyman ın toplam rivâyetlerinin % 50 sini oluşturmaktadır. Bütün bu oranlar da, yine Berâ b. Âzib, Zeyd b. Erkâm ve Süleyman b. Surad ın neden öncü siyer ve meğazi râvileri arasında olduğunu ortaya koymaktadır. 339
Osman BİLGEN KAYNAKÇA AHMED b. Hanbel, el-müsned, Kahire, 1313. AŞIK, Nevzat, Sahabe ve Hadis Rivâyeti, Akyol Neşriyat ve Matbaacılık, İzmir, 1981. AŞIK, Nevzat, Hazreti Âişe nin Hadisciliği, Öğrenci Basımevi, İzmir, 1987. BİLGEN, Osman, Hadis te Tarih Tarih te Hadis, Işık Akademi Yayınları, İstanbul, 2010. BUHÂRÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil b. İbrâhim b. el-mugîre, es-sahîh, b.y.y. 1315. ÇAKAN, İ. Lütfü, Berâ b. Âzib, DİA, V, 469. ÇAKAN, İ. Lütfü Eroğlu, Muhammed, Abdullah b. Abbâs b. Aldülmuttalib, DİA, I, 76-79. ÇUBUKCU, Asri, Süleyman b. Surad, DİA, XXXVIII, 103. DÛRÎ, Abdülaziz, İlk Dönem İslâm Tarihi Bir Önsöz-, (çev. Hayreddin Yücesoy), Endülüs Yay., İstanbul 1991. EBÛ NUAYM el-isfafânî, Hilyetü l-evliyâ, Kahire, 1394-99/1974-79. ESER, Mithat, Eseri Günümüze Ulaşan İlk Siyer Müellifi İbn İshak'ın Güvenilirliği, İSTEM, Yıl:7, Sayı: 13, 2009, ss.261-280. FAYDA, Mustafa, Âişe, DİA, II, 201-205. GÜNALTAY, Şemseddin, -Tarih ve Müverrihler- İslâm Tarihinin Kaynakları, (yay. haz. Yüksel Kenar), İstanbul 1991. HATİBOĞLU, Mehmed S., Hazret-i Âişe nin Hadis Tenkidciliği, AÜİFD, XIX (1973). HOROVITZ, Jozef, İslâmî Tarihçiliğin Doğuşu-İlk Siyer/Meğazi Eserleri ve Müellifleri, (çev. R. Altınay - R. Özmen), Ankara Okulu Yay., Ankara 2002. İBN ABDÜLBER, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed el-endelûsî, el- İstîâb fî ma fiti l-ashâb, (el-isâbe içinde), Kahire, 1328. 340 İBNÜ L-ESÎR, Ebü l-hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim, Üsdü lgâbe fî ma rifeti s-sahâbe, (nşr. Muhammed İbrâhim el-bennâ v. dğr.), Kahire, 1390-93/1970-73.
Siyer ve Meğazi Riyayetleriyle Tanınan Sahabiler İBN HACER, Ebü l-fazl Ahmed b. Ali el-askalânî, el-isâbe fî temyîzi s-sahâbe, (nşr. Ali Muhammed el-bicâvî), Kahire, 1390-92/1970-72. İBN HACER, Ebü l-fazl Ahmed b. Ali el-askalânî, Takrîbu t-tehzîb, (nşr. Abdülvehhâb Abdüllatîf), Beyrut, 1395/1975. İBN HACER, Ebü l-fazl Ahmed b. Ali el-askalânî, Tehzîbü t-tehzîb, Haydarâbâd, 1325-27/1907-1909. İBN KESÎR, Ebü l-fidâ İsmâil İbn Ömer İbn Kesîr ed-dımaşkî, el-bidâye ve nnihâye, Kahire, 1351-58/1932-39. İBN SA D, Muhammed b. Sa d b. Menî ez-zührî el-basrî el-hâşimî, et- Tabakâtü l-kübrâ, Dâru Sâdır, Beyrut, ts. İMAMOĞLU, Abdullah Taha, Sahabe Rivayetinde Algıda Seçicilik Unsuru: Râfî b. Hadîc Örneği, İslam Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe II (Sahâbe ve Rivâyet İlimleri), Ensar Neşriyat, İstanbul, 2016, ss. 175-186. KOÇYİĞİT, Talat, Hadis Tarihi, TDV Yay., Ankara 1998. KOLKIRAN, Gönül, Tarih ve Hadîs Disiplini Açısından Güvenilirlik Sorunu: İbn İshak ve Vakıdi Örneği (Basılmamış Y.L. Tezi, Danışman: Ali Dere), AÜSBE., Ankara, 2004. MÜSLİM, Ebü l-hüseyn el-haccâc en-neysâbûrî, Sahîhu Müslim, Dâru İhyâi t- Türâsi l-arabî, Beyrut, ts. ÖZ, Şaban, İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri, İsar Vakfı Yay., İstanbul 2008 SEZGİN, Fuad, İslâm Tarihinin Kaynağı Olmak Bakımından Hadisin Ehemmiyeti, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 1956-1957, cüz: 1. ŞAKİR, Mustafa, et-târîhu l-arabî ve l-müerrihûn, Beyrut, Dâru l-ilm li l- Melayîn, 1983. ŞEŞEN, Ramazan, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı: Başlangıçtan XIX. Yüzyılın Sonuna Kadar, İstanbul, İsar Vakfı Yay., 1998. TABERÎ, Ebû Ca fer Muhammed b. Cerîr, Târîhu r-rusûl ve l-mülûk, (nşr. Muhammed Ebü l-fazl), Kahire, 1960-70. TERZİ, Mustafa Zeki, İlk Siyer-Meğâzi Yazarları ve Eserleri, Samsun, Sönmez Matbaa ve Yayınevi, 1990. VÂKIDÎ, Muhammed b. Ömer b. Vâkıd, Kitâbü l-megâzi, (thk. J. M. B. Jones), Âlemü l-kütüb, Beyrut 1404/1984. 341
Osman BİLGEN ZEHEBÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz, el-kâşif fî ma rifeti men lehû rivâye fi l-kütübi s-sitte, (nşr. Ebû Hacer Muhammed Saîd), Beyrut, 1405/1985. ZEHEBÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz, Siyeru a lâmi n-nübelâ, (nşr. Şuayb el-arnavut v. dğr.), Beyrut, 1401-1405/1981-1985. ZEHEBÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz, Tezkiretü l-huffâz, Haydarâbâd, 1375-77/1955-58. 342