TUTANAK Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı olarak Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılığı ve Uzmanlığı Sınav, Görev, Yetki, Çalışma, Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik in ilgili maddeleri ile bu Yönetmelik e dayanılarak çıkartılan yönergeye uygun olarak hazırlamış olduğum uzmanlık tezi ilişikte sunulmuştur. Gereği için bilgilerinize arz ederim. / /2010 Şemsettin KAVAS Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı Uzmanlık Tezinin Adı: TÜRKİYE DE RESMÎ YAYINCILIK (KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI YAYIM FAALİYETLERİNİN KARŞILAŞTIRMALI BİR ANALİZİ) EK: - Tez (.. adet) Tezi Teslim Alan Genel Müdür / /2010 Adı-Soyadı-İmzası
T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TÜRKİYE DE RESMÎ YAYINCILIK (KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI YAYIM FAALİYETLERİNİN KARŞILAŞTIRMALI BİR ANALİZİ) UZMANLIK TEZİ Şemsettin KAVAS ŞUBAT-2010 ANKARA
T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TÜRKİYE DE RESMÎ YAYINCILIK (KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI YAYIM FAALİYETLERİNİN KARŞILAŞTIRMALI BİR ANALİZİ) UZMANLIK TEZİ Şemsettin KAVAS Tez Danışmanı Kültür ve Turizm Uzmanı Orhan AÇIKGÖZ ŞUBAT-2010 ANKARA
Şemsettin KAVAS tarafından hazırlanan TÜRKİYE DE RESMÎ YAYINCILIK (KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI) YAYIM FAALİYETLERİNİN KARŞILAŞTIRMALI BİR ANALİZİ adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Orhan AÇIKGÖZ (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.
KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı : Şemsettin KAVAS Tez Konusu : TÜRKİYE DE RESMÎ YAYINCILIK (KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI YAYIM FAALİYETLERİNİN KARŞILAŞTIRMALI BİR ANALİZİ) Tez Danışmanı : Orhan AÇIKGÖZ Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalışmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum. / /2010
SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunduğumu, ayrıca bu kural ve ilkelerin gereği olarak çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim. 26.02.2010 Şemsettin KAVAS Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı
ÖNSÖZ Gelişen iktisadi, politik ve kültürel şartlarla beraber matbaalar, özel sektörün elinde ekonomi ve kültür alanında kalkınma vasıtası olurken vatandaşlarından topladığı vergilerle onların sağlık, güvenlik, eğitim vs. hizmetlerini görmeye çalışan devletlerin elinde de vazgeçilmez kültür makineleri hâline gelmiştir. Büyük küçük her devlet, kültür politikalarını gerçekleştirebilmek için ona muhtaçtır. Bugün Türkiye de edebiyattan astronomiye, siyasetten spora, farklı birçok alanda yüzlerce yayınevi, binlerce kitap ve dergi ile bilimin, düşüncenin, kısaca kültürün zenginleşerek gelişmesine hizmet etmektedir. Özel sektörün yanında, sahip oldukları bütçe, altyapı, vs. imkânlarının el verdiği ölçüde yayımcılık yapan Resmî Yayınevleri de vardır. Binlerce kitap basan bu resmî yayınevleri arasında bulunan, Kültür ve Turizm Bakanlığı - Millî Eğitim Bakanlığı - Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu - Diyanet İşleri Başkanlığı gibi müesseselerin sürdürmekte oldukları yayımcılık faaliyetleri sahip oldukları bazı benzerlikler ve farklılıklar bu çalışmada ortaya konulmaya çalışılmıştır. Her çalışma bir birikim neticesinde doğmaktadır. Bu birikimin oluşmasında araştırıcının kendi gayreti kadar ona maddi ve manevi bakımdan destek olanların ve yol gösterenlerin de payı vardır. Bu çalışmanın meydana gelmesinde başta hayatımın her evresinde bana destek olan ailemin, adlarını tek tek anamayacağım iş çevremden fertlerin ve diğer kamu kurumlarına mensup bazı çalışanların samimî yardımlarını gördüm. İstemeden bir ferdi atlamak hatasına düşmeyip katkıda bulunan herkese içtenlikle teşekkür ederim. i
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...i İÇİNDEKİLER ii KISALTMALAR CETVELİ. v TABLOLAR VE RESİMLER CETVELİ viii GİRİŞ.. 1 BİRİNCİ BÖLÜM YAYIMCILIK 1. YAYIMCILIK KAVRAMI VE TÜRKİYE DE YAYIMCILIK 3 1.1. Yayımcılık Nedir? 3 1.2. Resmi ve Özel Yayınevleri.. 7 1.2.1. Resmi Yayınevleri. 7 1.2.2. Özel Yayınevleri. 8 1.3. Türkiye de Yayımcılık.. 8 1.3.1. XVIII. Yüzyıldan (Osmanlı Devleti) 20. Yüzyılın Başına Kadar (1922) Türkiye de Yayımcılık... 12 1.3.2. 1923 ten Günümüze Türkiye de Yayımcılık. 21 İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE DE RESMÎ YAYIMCILIK 2. CUMHURİYET DÖNEMİ BAŞINDAN BUGÜNE RESMÎ YAYINEVLERİ...25 2.1. Cumhuriyet Dönemi Başından Bugüne Resmî Yayınevleri.. 25 2.1.1. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu..... 26 2.1.1.1. Atatürk Kültür Merkezi... 29 2.1.1.2. Atatürk Araştırma Merkezi.. 31 2.1.1.3. Türk Dil Kurumu.. 34 2.1.1.4. Türk Tarih Kurumu 36 ii
2.1.2. Diyanet İşleri Başkanlığı... 39 2.1.2.1. Dinî Yayınlar Dairesi Başkanlığı.. 45 2.1.3. Millî Eğitim Bakanlığı... 47 2.1.3.1. Yayımlar Dairesi Başkanlığı... 51 2.1.4. Kültür ve Turizm Bakanlığı... 54 2.1.4.1 Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü.. 57 2.1.4.2. Döner Sermaye İşletmeleri Merkez Müdürlüğü. 59 2.2.4.2.1. Geleneksel El Sanatları ve Mağazalar İşletme Müdürlüğü... 61 2.1.4.3. Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü. 63 2.1.4.4. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü. 64 2.1.4.5. Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. 68 2.1.4.6. Millî Kütüphane Başkanlığı.. 74 2.1.4.7. Tanıtma Genel Müdürlüğü 78 2.2. Resmî Yayınevlerinde Yürütülen Yayımcılık Faaliyetleri... 82 2.2.1. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayın Faaliyetleri 82 2.2.1.1. Atatürk Kültür Merkezi Yayın Faaliyetleri... 83 2.2.1.2. Atatürk Araştırma Merkezi Yayın Faaliyetleri... 88 2.2.1.3. Türk Dil Kurumu Yayın Faaliyetleri... 96 2.2.1.4. Türk Tarih Kurumu Yayın Faaliyetleri.. 105 2.2.2. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayın Faaliyetleri.. 111 2.2.2.1. Dinî Yayınlar Dairesi Başkanlığı Yayın Faaliyetleri 111 2.2.3. Millî Eğitim Bakanlığı Yayın Faaliyetleri 118 2.2.3.1. Yayımlar Dairesi Başkanlığı Yayın Faaliyetleri.. 119 2.2.4. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayın Faaliyetleri.. 125 2.2.4.1 Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü Yayın Faaliyetleri 125 2.2.4.2. Döner Sermaye İşletmeleri Merkez Müdürlüğü Yayın Faaliyetleri.. 128 2.2.4.2.1. Geleneksel El Sanatları ve Mağazalar İşletme Müdürlüğü Yayın Faaliyetleri.....128 2.2.4.3. Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü Yayın Faaliyetleri......131 iii
2.2.4.4. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayın Faaliyetleri... 132 2.2.4.5. Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayın Faaliyetleri.... 136 2.2.4.6. Millî Kütüphane Başkanlığı Yayın Faaliyetleri.. 145 2.2.4.7. Tanıtma Genel Müdürlüğü Yayın Faaliyetleri... 152 2.3. Yayın Politikaları ve Yayın Yönetmelikleri Açısından Resmî Yayınevleri Arasındaki Benzerlikler ve Farklılıklar.. 154 2.3.1. Genel Olarak Yayın Politikaları, Yayın Yönetmelikleri 154 2.3.2. Resmî Yayınevlerinin Benzerlikleri ve Farklılıkları. 157 2.3.2.1. Yayın Politikaları Arasındaki Benzerlikler ve Farklılıklar. 157 2.3.2.2. Yayın Yönetmelikleri Arasındaki Benzerlikler ve Farklılıklar.159 SONUÇ VE ÖNERİLER.. 161 KAYNAKÇA..165 ÖZET...173 ABSTRACT.. 174 ÖZGEÇMİŞ...175 iv
KISALTMALAR Age agm. agy. AKDTYK AKM bk. Böl. bs. Bşk. Bul. C Cad. cm coğ. çev. Doç. doğ. DPT Dr. drl. DTCF ed. Ens. Fak. İng. krş. Ltd. M m Mac. Adı geçen eser Adı geçen makale Adı geçen yayın Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Bakınız Bölüm Baskı, basım Başkan, başkanlık, başkanı, başkanlığı Bulvar, bulvarı Cilt Cadde, caddesi Santimetre Coğrafya Çeviren Doçent Doğum tarihi Devlet Planlama Teşkilatı Doktor Derleyen Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Edebiyat, editör Enstitü, enstitüsü Fakülte İngilizce Karşılaştırınız Limitet Miladi Metre Macarca v
Mah. Mahalle, mahallesi Md. Müdür, müdürlük, müdürlüğü MEB Millî Eğitim Bakanlığı MÖ Milattan önce MS Milattan sonra Nu. Numara Osm. T. Osmanlı Türkçesi öl. Ölüm tarihi ör. Örnek öz. Özel Prof. Profesör S Sayı s. Sayfa sa. Saat Sn. Sayın Sok. Sokak Ş Şirket Şb. Şube T. Türkçe TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi T.C. Türkiye Cumhuriyeti TDK Türk Dil Kurumu TKAE Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü TKB Türk Kadınlar Birliği TR Türkiye TRT Türkiye Radyo Televizyon Kurumu TTK Türk Tarih Kurumu TV Televizyon UN Birleşmiş Milletler (United Nations) UNESCO Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Teşkilatı (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) Uzm. Uzman vi
Ü ünl. vb. vd. vs. Yrd. Doç. Yay. Üniversite Ünlem Ve başkası, ve başkaları, ve benzeri, ve benzerleri, ve bunun gibi Ve devamı, ve diğerleri Vesaire Yardımcı Doçent Yayını, yayınları vii
TABLOLAR, RESİMLER VE ŞEKİLLER DİZİNİ Birinci Bölümün Tablo, Resim ve Şekilleri Şekil 1.1. ISBN verilen yayın sayısı Şekil 1.2. Yeni yayımcı ön sayısı. Şekil 1.3. ISBN verilen süreli yayın sayısı. İkinci Bölümün Tablo, Resim ve Şekilleri Şekil 2.1. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Teşkilat Şeması.. Şekil 2.2. Diyanet İşleri Başkanlığı Ana Teşkilat Şeması. Şekil 2.4. Diyanet İşleri Başkanlığı Merkez Teşkilat Şeması. Şekil 2.5. Diyanet İşleri Başkanlığı Taşra Teşkilatı Şeması. Şekil 2.6. Diyanet İşleri Başkanlığı Yurt Dışı Teşkilatı Şeması. Şekil 2.7. Dinî Yayınlar Dairesi Başkanlığının Teşkilat Şeması Şekil 2.8. Döner Sermaye İşletmesi Merkez Müdürlüğü teşkilat şeması. Şekil 2.9. Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü teşkilat şeması. Şekil 2.10. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü ana teşkilat şeması. Şekil 2.11. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü merkez teşkilatı şeması Şekil 2.12. Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü merkez teşkilatı şeması. Şekil 2.13. Yayımlar Dairesi Başkanlığı teşkilat şeması. Şekil 2.14. Tanıtma Genel Müdürlüğünün teşkilat şeması. Resim 2.1. Eski Milli Kütüphane binası (Bugün bu binada Adnan Ötülen İl Halk Kütüphanesi olarak hizmet verilmektedir.). Resim 2.2. Yeni Milli Kütüphane binası. Resim 2.3. Erdem dergisinin son sayısı. Resim 2.4. Bilge dergisinin 50. sayısı Resim 2.5. Arış dergisinin son sayısı. Resim 2.6.. Atatürk Araştırma Merkezi dergisinin XXIII. cildi viii
Resim 2.7. Türk Dili Dil ve Edebiyat dergisinin bir örneği. Resim 2.8. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisinin bir örneği. Resim 2.9. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten dergisinin bir örneği. Resim 2.10.. Diyanet İlmi sergisinin Ekim-Kasım-Aralık 2009 sayısı Resim 2.11. Diyanet Aylık dergisinin Ocak 2010 (229.) sayısı. Resim 2.12. Diyanet Aylık dergisinin Ücretsiz eki Haber Bülteni nin Ocak 2010 (229.) sayısı. Resim 2.13. Diyanet Avrupa Aylık dergisinin Ocak 2010 (129.) sayısı. Resim 2.14. Diyanet Çocuk dergisinin Ocak 2010 (354.) sayısı. Resim 2.15. İngilizce, Almanca, Fransızca, Rusça versiyonları da yayımlanan Cami Broşürü. Resim 2.16. Catalogue of Forty Hadith Resim 2.17. Bilimin ve Aklın Aydınlığında EĞİTİM dergisinin Mayıs 2009 sayısı. Resim 2.18. MİLLÎ EĞİTİM Üç Aylık Eğitim ve Sosyal Bilimler dergisinin Güz 2008 sayısı. Resim 2.19. TEBLİĞLER dergisinin Şubat 2010 sayısı Tablo 2.1. Karakalpak Türkçesi Grameri adlı eserin yayın izleme çizelgesi ix
KAYNAKÇA AKALIN, L. Sami, Edebiyat Terimleri Sözlüğü (1980), Genişletilmiş 5. baskı, İstanbul: Serbest Matb.. AKBAYAR, Nuri (1985), "Osmanlı Yayıncılığı". Tanzimat'tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C 6. İstanbul: İletişim Yayınları, s. 1684. AKYÜZ, Kenan (1995), Modem Türk Edebiyatının Ana Çizgileri, İstanbul: İnkılâp Kitabevi. ALFA BASIM YAYIM DAĞITIM LTD, Word Store (İngilizce-Türkçe/ Türkçe- İngilizce Büyük El Sözlüğü) (2008), İstanbul: Alfa Yay.. AYVAZOĞLU, Beşir (1996), Geleneğin Direnişi, İstanbul: Ötüken Neşriyat. BAKIRCIOĞLU, Ziya, "Hürriyet", T. D. ve Ed. Ansiklopedisi, Cilt 4, Dergâh Yay., İstanbul: (1981), (Londra'da): s. 291; (İstanbul'da): s. 291-292. BANGUOĞLU, Tahsin, Türkçenin Grameri, TTK Basımevi, Ankara: (1986). BAYSAL, Jale (1968), Müteferrikadan Birinci Meşrutiyete Kadar Osmanlı Türklerinin Bastıkları Kitaplar. İstanbul, s. 79. BERKES, Niyazi (1973), Türkiye de Çağdaşlaşma, Ankara: Bilgi Yayınevi. BOLAY, S. Hayri, Felsefi Doktrinler Sözlüğü, 4. baskı. Ankara: (1987). CUNBUR, Müjgân. (1989), Basın Yayın ve Kitap, Ankara: Türk Tarih Kurumu. 165
DANİŞMEND, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Cilt 1-2: 1971, Cilt 3-4: (1972). DEMİRBAŞ, H. Vedat, (2007), Atatürk Kültür Merkezi Yayın Kataloğu 1985-2007, Ankara: AKDTYK - Atatürk Araştırma Merkezi. DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, (hzl. Aydın Sami GÜNEYÇAL) Aydın Kitabevi, 16. baskı, Ankara, 1999. ERCİN, Kâmil, Matbaacılık Bilgileri, Cilt 1 (Dizgi ve Cilt İşleri), Maarif Matb., İstanbul: (1944) (Hayri Zorlutuna ile birlikte), Cilt 2 (Tipografi Usulü ile Baskı İşleri), Maarif Matb., İstanbul: (1945). ERGİN, Muharrem, Türk Dil Bilgisi (Eğitim Enstitüleri Yüksek Okullar ve Temel Bilimler Fakülteleri İçin), Yaylacık Matb., İstanbul: (1972). EROĞLU, Lütfü, "Bizde Siyasî Cemiyet ve Partilerin Tarihçiği", Aylık Ansiklopedisi, Cilt V. İstanbul : (1949), s. 1489-1497. ERSOY, Osman (1959), Türkiye'ye Matbaanın Girişi ve İlk Basılan Eserler, Ankara: Güven Basımevi, s. 14. ERTOP, Konur, 'Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Dil Sadeleşmesi", Tanzimattan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 2. İstanbul: (1985), s. 333-340. ERTUĞ, Hasan Refik, "Türk Basınının Öncü Gazetecileri", Yıllar Boyu Tarih, Numara 3, Mart 1982, s. 16-18. 166
GERÇEK, S. Nüzhet (1939), Türk Taş Basmacılığı, Ankara: Maarif Vekilliği, s. 22-31. GÖKŞEN, Enver Naci, 'Türkiye'de Matbaa", Türk Dili, Cilt 12, Numara 144, 1 Eylül 1963, s. 808-810. GÖZLER, H. Fethi (1967), Türkçe Deyimler - Türkçe ve Edebiyat Terimleri Sözlüğü, İstanbul: İnkılâp ve Aka Basımevi. GÜVEN, Hüseyin Yavuz, (1986), Yayıncılık Sözlüğü, Ankara: Basın Yayın Yüksekokulu. İNALCIK, Halil, 'Tanzimat'ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler", Tanzimat'tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi. Cilt 6, İstanbul: (1985), s. 1536-1544. İNUGUR, M. Nuri (1982), Basın ve Yayın Tarihi, İstanbul: Çağlayan Kitabevi. KABACALI, Alpay (1999), Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası Matbaa ve Basın Sanayi, İstanbul: Cem Ofset. KARAL, Enver Ziya. "İkinci Abdülhamid", Aylık Ansiklopedisi, Cilt I, İstanbul: (1945), s. 291-292. KARAOSMANOĞLU, İsmail, "Meşrutiyet Deyince", İlim ve Sanat, Numara 4, Kasım/Aralık (1985), s. 41-44. KARLIĞA, Bekir (2004), İslam Düşüncesinin Batı Düşüncesine Etkileri, İstanbul: Litera Yayıncılık. 167
KARPAT, Kemal H. (1967), Türk Demokrasi Tarihi(Sosyal-Ekonomik-Kültürel Temeller), İstanbul: KAVCAR, Cahit (1985), Batılılaşma Açısından Servet-i Fünûn Romanı, Ankara: Sevinç Matb.. KAYNARDAĞ, Arslan, "Basın Tarihimizin Kaynaklan", Kitap Belleten (Türk Basın Tarihi Özel Sayısı), Yıl: 1, Numara 2, (Aralık 196O?), s. 7-8. KILIÇBAY, Mehmet Ali, "Osmanlı Aydını", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 1, İstanbul, s. 55-60. KOÇAK, Cemil, "İkinci Dünya Savaşı ve Türk Basını", Tarih ve Toplum, Numara 35, Kasım (1986), s. 30. KOLOĞLU, Orhan (2006), Osmanlı'dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, İstanbul: Pozitif Yayınları. KORKUT, Refik (1959), Milli Hâkimiyet Devrinde Muhalefet ve Matbuat, Ankara: Güzel İstanbul Matbaası. KORKUT, Refik (1959), Milli Mücadele, Cumhuriyet, İnönü Devri ve Matbuat, Ankara: Güzel İstanbul Matbaası. KUTLU, Mustafa; Oral, Tanju, "Muhbir", T. D. ve E. Ansiklopedisi, Cilt 6. Dergâh Yay., İstanbul: (1986), s. 426-427. KÜÇÜKÖMER, İdris (1969), Batılılaşma Düzenin Yabancılaşması, İstanbul: Ant Yayınları. 168
LEWIS, Bernard, (1984), Modern Türkiye nin Doğuşu, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, T.T.K Basımevi. MARDİN, Şerif (1985), 'Tanzimat ve Aydınlar", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 1., İst, s. 46-54. (2008), Türk Modernleşmesi, İstanbul: İletişim Yayınları. Mehmet İzzet, 'Tanzimat'a Dair", Tanzimat'tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 6. İstanbul: (1985), s. 1539-1541, [Büyük Mecmua sayı 15'ten (1919) sadeleştirilmiştir.]. MERİÇ, Cemil (2008), Kırk Ambar, İstanbul: İletişim Yayınları. (1974), Ümrandan Uygarhğa, İstanbul: Ötüken Neşriyat. ORAL, Fuat Süreyya (1968), Türk Basın Tarihi 1728-1922, Ankara: Yeniadım Matbaası. ORAL, Fuat Süreyya (1970), Türk Basın Tarihi 1919-1965: Cumhuriyet Dönemi, Ankara: Doğuş Matbaası. ORTAYLI, İlber, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 6, İstanbul: (1985), s. 1545-1547. ÖZERDİM, Sami N, "Basın Tarihimiz Karanlıktadır". Kitap Belleten, (Türk Basın Tarihi özel Sayısı), Yıl: 1. Numara 2. (Aralık 1960?), s. 3. 30. ÖZMEN, Remzi (2005), Basın Yayın Mevzuatı (6. baskı), Ankara: Seçkin. ÖZÖN. Mustafa Nihat(1962), Türkçe Yabancı Kelimeler Sözlüğü, 2. baskı, İstanbul 169
ÖZTÜRK, Osman, 'Tanzimat Hukuk ve Batılılaşma", İlim ve Sanat, Numara 4. Kasım/Aralık 1985, s. 29-31. PAKALIN, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 3 Cilt, 3. baskı, M. E. Basımevi, İstanbul : (1983). ŞAPOLYO, Enver Behnan (1976), Türk Gazeteciliği Tarihi Her Yönüyle Basın, Ankara: Güven Matbaası. Şemseddin Sami, Kâmûs-i Türkî (1996), 7. baskı, İstanbul: Çağrı Yayınları, s. 1348. TANSEL, Fevziye Abdullah (1978), İyi ve Doğru Yazma Usulleri III, 2. baskı, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı. TANPINAR, Ahmet Hamdi (1988), XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, 7. baskı, İstanbul: Çağlayan Kitabevi, s 159-248. TEKİN, Talât, "Osmanlıların Arap Alfabesinde Reform Girişimleri", Tarih ve Toplum, Numara 10, Ekim 1984, s. 63-64 ve 71. TEVETOĞLU, Fethi, 'Türk Edebiyatında Takma Adlar", Türk Dili, Numara 437, Mayıs 1988, s. 267-280. TOPRAK, Mehmet (2000), T.C. Kültür Bakanlığı Yayın Kataloğu: 1952 2000, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı. TOPRAK, Mehmet (2002), Kültür Bakanlığı Süreli Yayınlar (Dergiler) Toplu Bibliyografyası: 1933-2000, Ankara: Kültür Bakanlığı. TOPUZ, Hıfzı (1973), 100 Soruda Türk Basın Tarihi, İstanbul: Gerçek Yay. 170
TOPUZ, Hıfzı (2003), Türk Basın Tarihi: II. Mahmut'tan Holdinglere (2. baskı), İstanbul: Remzi Kitabevi. TURİZM VE TANITMA BAKANLIĞI (1967), Türkiye de Süreli Yayınlar Gazeteler Dergiler Bültenler ve Basımevleri, Ankara: Turizm ve Tanıtma Bakanlığı. TÜNEY, Cemaleddin, 'Yabancılaşmanın Kronolojisi", İlim ve Sanat, Numara 4, (Kasım/Aralık, 1985), s. 13. TÜRK DİL KURUMU (1960), Belleten, (Türk Basın tarihi özel Sayısı), Yıl: 1, Numara 2, s. 4. TÜRK DİL KURUMU (1988), Türkçe Sözlük, TTK Basımevi, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TDK Yayınları:549. TÜTENGİL, Cavit Orhan (1969), Yeni Osmanlılardan Bu Yana İngiltere'de Türk Gazeteciliği (1867-1967), İstanbul: İstanbul Ün. Yayınları, s. VI. ÜLKEN, Hilmi Ziya (1999), Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul: Ülken Yayınları. 171
www.ataturkyuksekkurum.gov.tr/sayfa/teskilat.html www.akmb.gov.tr/index.php?page=sayfa&no=17 www.diyanet.gov.tr/turkish/tanitim/teskilat_semasi.pdf www.diyanet.gov.tr/turkish/dy/diyanet-isleri-baskanligi-anamenu-merkez-teskilati- 56.aspx www.diyanet.gov.tr/turkish/dy/diyanet-isleri-baskanligi-anamenu-tasra-teskilati- 57.aspx www.diyanet.gov.tr/turkish/dy/diyanet-isleri-baskanligi-anamenu-yurtdisiteskilati-58.aspx www.diyanet.gov.tr/yayin/default.asp www.mevzuat.gov.tr www.ttkb.meb.gov.tr/yapi/ttkb_yonetmeligi.pdf www.dosim.kulturturizm.gov.tr/tr/genel/belgegoster.aspx?f6e10f8892433cffa AF6AA849816B2EF59FCBAD67E463149 www.guzelsanatlar.gov.tr www.kulturvarliklari.gov.tr/genel/belgegoster.aspx?f6e10f8892433cff20f60137 B44E34F532855A6FE3B7C2C1 http://www.kulturvarliklari.gov.tr/genel/belgegoster.aspx?f6e10f8892433cff4a7 164CD9A18CEAE966558B052591965 www.mkutup.gov.tr/menu/9 www.mkutup.gov.tr/menu/9 172
ÖZET Gelişen iktisadi, politik ve kültürel şartlarla beraber matbaalar, özel sektörün elinde ekonomi ve kültür alanında kalkınma vasıtası olurken vatandaşlarından topladığı vergilerle onların sağlık, güvenlik, eğitim vs. hizmetlerini görmeye çalışan devletlerin elinde de vazgeçilmez kültür makineleri hâline gelmiştir. Büyük küçük her devlet, kültür politikalarını gerçekleştirebilmek için ona muhtaçtır. Bugün Türkiye de edebiyattan astronomiye, siyasetten spora, farklı birçok alanda yüzlerce yayınevi, binlerce kitap ve dergi ile bilimin, düşüncenin, kısaca kültürün zenginleşerek gelişmesine hizmet etmektedir. Özel sektörün yanında, sahip oldukları bütçe, altyapı, vs. imkânlarının el verdiği ölçüde yayıncılık yapan Resmî Yayınevleri de vardır. Binlerce kitap basan bu resmî yayınevleri arasında bulunan, Kültür ve Turizm Bakanlığı - Millî Eğitim Bakanlığı - Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu - Diyanet İşleri Başkanlığı gibi müesseselerin sürdürmekte oldukları yayıncılık faaliyetleri sahip oldukları bazı benzerlikler ve farklılıklar bu çalışmada ortaya konulmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Yayımcılık, Yayınevleri, Yayımlar, Resmî Yayınevleri. 173
ABSTRACT Along with the growing economic, political and cultural conditions printing houses have risen as an area of private sector activity fostering economic and cultural development. On the other hand, they have become culture machines for states which provide services in health, security, education etc. in return for taxes collected from citizens. Today, eacy country is in need of printing presses to fulfill its cultural policy. Today in Turkey, hundreds of publishing houses in the fields of literature, astronomy, politics, sports etc. support science, thought, cultural enrichment and development through books and magazines. Besides private publishing houses, state establishments also engage in publishing with varying capacities of budgets, infrastructure etc. This study covers the similarities and differences of state offices publishing thousands of books, among which are Ministry of Culture and Tourism, Ministry of National Education, Atatürk Culture, Language, and History Higher Association and The Presidency of Religious Affairs, with respect to their publishing activities. Key Words: Publishing, Publishing Houses, Publications, State Publishers. 174
ÖZGEÇMİŞ Şemsettin KAVAS, 1978 de İzmir de doğdu. İlköğretim ve ortaöğretim eğitimini İzmir in Buca ilçesinde tamamladı. Liseden sonra muhasebe alanında deneyimi oldu. 1997 yılında Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı bölümünü kazandı ve 2003 yılında buradan mezun oldu. Sonra Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Ana Bilim Dalı Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Tezsiz Yüksek Lisans Programına başladı ve 2005 yılında bu programı bitirdi. 2007 yılı başından itibaren Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğünde Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı olarak görev yapmaktadır. İngilizce bilmektedir. Bir süre ara verdiği Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yeni Türk Edebiyatı Tezli Yüksek Lisans Programındaki eğitimine devam etmektedir. 175
GİRİŞ Gelişen iktisadi, politik ve kültürel şartlarla beraber matbaalar, özel sektörün elinde ekonomi ve kültür alanında kalkınma vasıtası olurken vatandaşlarından topladığı vergilerle yine onun sağlık, güvenlik, eğitim vs. hizmetlerini görmeye çalışan devletlerin de vazgeçilmez kültür makineleri hâline gelmiştir. Büyük küçük her devlet, kültür politikalarını gerçekleştirebilmek için ona muhtaçtır. Bilimin, düşüncenin, kültür ve medeniyetin süratli akışını sağlayan, girdiği ülkenin maddi ve manevi gelişimine destek olan matbaaya, Avrupa nın Johann Gutenberg aracılığıyla 15. yüzyılda kavuştuğu bilinmektedir 1. Bu tarihler Osmanlı İmparatorluğunun Yayılma ve Gelişme Devrine denk gelmesine rağmen, Türkiye de ilk basım işinin 1494 de yapılması, ilk Türk matbaasının (Sait Efendi - İbrahim Müteferrika) 1727 de tesis edilmesi, burada ilk eserin 1729 da tabedilmesi, bu konu üzerinde çalışanları geç kalma sebeplerini araştırmaya sevk etmiştir. Araştırmalar sonucunda, toplumun henüz hazır olmayışı, siyasi şartlar, ekonomik şartlar, estetik kaygı, dinin hakiki manada anlaşılamadığı vb. birçok husus sebepler arasında sayılmıştır. Üç asırlık gecikmeye karşın -başta aydın ve okuryazar tabaka olmak üzere- halkın matbaanın kolaylıklarından yararlanması, XIX. yüzyılda artan yayım faaliyetleri ve bilhassa XX. asırdaki gelişmeler Türkiye nin Batı ya ayak uydurabilmesini sağlamıştır. Bugün Türkiye de edebiyattan, astronomiye, siyasetten, spora farklı birçok alanda yüzlerce yayınevi, on binlerce kitap ve binlerce dergi ile bilimin, düşüncenin, kısaca kültürün zenginleşerek gelişmesine hizmet etmektedir. Özel sektörün yanında, sahip oldukları bütçe, altyapı, kadro vs. imkânlarının el verdiği ölçüde yayıncılık yapan Resmî Yayınevleri de vardır. Türk kültürünü, Türk tarihîni ve Türk dilini, Atatürkçü düşünceyi, Atatürk ilke ve inkılaplarını, bilimsel yoldan araştırmak - çağdaş devlet anlayışı çerçevesinde- Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin zengin kültür değerlerini tanıtmak, yaymak, yaşatmak, 1 M. Nuri İNUĞUR, Basın ve Yayın Tarihî, 2. bs. İstanbul, 1982, s.50-53.
geliştirmek üzere kurulan onlarca kamu kurum ve kuruluşları arasında, Kültür ve Turizm Bakanlığı - Millî Eğitim Bakanlığı - Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu - Diyanet İşleri Başkanlığı yayıncılık söz konusu olduğunda başı çeken resmî müesseselerdendir. Özel yayınevlerinin bastığı binlerce kitap ile bu Resmî Yayınevlerinin bastıkları karşılaştırıldığında özel sektörün basabileceği nitelikte eserlerin Devlet bütçesini kullanan bu resmî yayıncılar tarafından yayımlandığı görülmektedir. Maalesef, bu kitapların bazısı akademik, estetik ve teknik anlamda özel sektörün yayımlayabileceği kadar güçlü, kaliteli değildir. Bu durum karşımıza, resmî yayımcılık ın basın âleminde ne kadar önemli bir işlevi olduğu sorusunu getirmektedir. Resmî yayınevleri arasında, binlerce kitap basan ve uzun yıllara dayalı yayıncılık tecrübesi olan Kültür ve Turizm Bakanlığı - Millî Eğitim Bakanlığı - Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu - Diyanet İşleri Başkanlığı gibi müesseselerin sürdürmekte oldukları yayıncılık faaliyetleri arasında, bazı benzerlikler ve farklılıklar vardır. Bunların ortaya çıkarılması, hem yayıncılık hem kültür hem de sınırlı bütçeyle vatandaşlarının sınırsız ihtiyacını karşılamakla yükümlü bulunan Devlet açısından çok önemlidir. Yaşanılan problemlerin, görülen iyi - kötü yanların ve verimliliğin tespiti, kültür politikalarının teoriden pratiğe aktarılmasında etkin bir rol oynayacaktır. Ülkemiz kültür ve eğitim politikalarının birer vasıtası olan Kültür ve Turizm Bakanlığı, Millî Eğitim Bakanlığı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu ile Diyanet İşleri Başkanlığı nın yayıncılığın resmî boyutunda iş birliği yapması, devlet mekanizmasının tasarlanan program çerçevesi ve disiplini içinde hedefe doğru yürümesinde çok önemlidir. 2
BİRİNCİ BÖLÜM YAYIMCILIK 1. YAYIMCILIK KAVRAMI VE TÜRKİYE DE YAYIMCILIK Yayımcılık insanlık tarihinde hiçbir zaman değerini yitirmeyen bilginin, hem bugünün hem de yarının nesillerine kazandırdığı ve kazandıracağı birikimler açısından önemlidir. 1.1. Yayımcılık Nedir? Yayım, 1. Kitap, gazete gibi okunacak şeylerin basılıp dağıtılması. 2. Herhangi bir şeyin radyo ve televizyon aracılığıyla dinleyiciye, seyirciye ulaştırılması, neşir. 2 anlamına gelmektedir. Bu işi yapan özel veya tüzel şahıslara ise yayımcı denir. Yayımcı, sözlükte 1. Bir sanatçının, bir yazarın eserinin yayımlayıp satışını sağlayıp kimse veya kuruluş, naşir, tabi, editör. 2. Herhangi bir eserin radyo ve televizyon aracılığıyla dinleyiciye, seyirciye ulaştırılmasını sağlayan kimse. şeklinde açıklanmaktadır. Günümüzde yayım kelimesi yayın kelimesi ile karıştırılmaktadır. Türk Dil Kurumuna göre yayın, yayıncı, yayınlamak, yayınlanmak vs. (yaymak fiilinden türetilen diğer sözler) yoktur. Maalesef, hem gerçek hem tüzel kişiler tarafından bu yanlış türevler kullanılmaktadır. Yaymak fiilinin doğru türevleri m harfi ile oluşturulanlarıdır: yayımcı, yayımlama, yayımlamak, yayımlanma, yayımlanmak, yayımlatma, yayımlatmak vs. 2 Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TDK Yayınları:549, 1988, s. 1610. 3
1990 lı yıllara kadar basılı yayınlar bilimsel araştırma sonuçlarını duyurmak ve araştırmacılar arasında iletişim sağlamak amacıyla kullanılan en önemli vasıtalardan birisiydi. Oysa son yıllarda elektronik yayıncılık da aynı amaçla yoğun bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Elektronik yayımcılık ile yayınların elektronik ortamlar ve ağlar aracılığıyla dağıtımı, arşivlenmesi ve bu belgelere erişilmesi sağlanmaktadır. Özellikle Internet'in yaygın olarak kullanılmaya başlanmasıyla birlikte e-kitap, e-dergi, e-makale vb. yayınların sayısı giderek artmaktadır. Yayın türleri Aşağıda anılan türler keskin sınırlarla birbirinden ayrılmış bir tasnif ürünü değildir. Mesele ana hatlarıyla ortaya konulmaya çalışılmaktadır. Esas olan, okura bir şekilde yararlı olacak bir kitap yayımlamak, sonra okura bu kitabın varlığını haber vermek, müşterilerin bulunabileceği her yerde onu satışa hazır duruma getirmektir. Kitap yayını türleri aşağıdaki gibi sıralanabilir: Ticarî yayımcılık: Buna edebiyat, biyografi ve genel okura yönelik her türlü belgeseller de girer. Özel konularda olup da normalde ticarî kitap gibi işlem görenler de bu grubun içindedir. Bunların kapsadığı alanlar da şiir, din, ticaret, sanat, müzik resim kitapları, bir işin nasıl yapılacağını öğreten kitaplar, vb.dir. Ders kitapları: Öğretmen ne kadar eğitim sisteminin bir parçasıysa ders kitabı yayıncısı da o sistemin o kadar parçasıdır. Ders kitapları çok önemli ihtiyaçlardandır. Bu ihtiyaç, okul yaşındaki çocuk sayısının çok fazla oluşuyla birleşince yayıncılığın hiçbir dalında bulunamayacak ekonomik fırsatlar ders kitaplarına verilmiş olur. Ama bu işin bazı ekonomik riskleri ve ticarî dezavantajları da diğer dallardakilerden fazladır. Çocuk kitapları: Bu sınıftakiler ile geleceğin yetişkinleri olan çocuklara başta eğitim amaçlı sunulan hikâye, masal, boyama, oyun kitabı vb. kitaplar - daha ziyade ders kitabı dışındakiler- kastedilmektedir. 4
Toplu dağıtım kitapları: Bunlar umumiyetle ucuz fiyatlı cep kitaplarıdır, kitapçı dükkânlarının dışında da kendilerine satış alanı bulurlar, umumiyetle telden yapılmış raflara dizilerek insanların toplanabildiği her yerde küçük birer vitrin gibi bulunurlar. Kitap kulüpleri ve abone kitapları: Kitap kulüpleri başlangıçta, ticarî kitaplar denilen türleri kapsardı. Ama yıllar içinde ihtisaslaşmış kitap kulüpleri de oluştu. Abone kitaplarına gelince, bunlar daha çok başvuru kitapları ya da belli bir konudaki bir dizi kitap biçimindedir. Başvuru kitapları: Bu sınıfa sözlükler, ansiklopediler, atlaslar ve benzer kitaplar girer. Bunlar umumiyetle uzun vadeli ve pahalı bir editörlük geliştirme projesinin konusu olurlar. Teknik kitaplar ve fen kitapları: Bunlar bilim adamlarının, teknisyenlerin, bilgilerini, mesleğin diğer çalışanlarıyla paylaştığı kitaplardır. Dolayısıyla bunlar, araştırma raporları da olabilir el kitapları da o daldaki bilgilere orijinal katkı da. Meslek ve uygulama kitapları: Bunlar da birçok bakımlardan teknik ve fen grubuna benzemektedir, ama pazarlama konusunda özel sorunlarıyla özel fırsatları vardır. Bilimsel kitaplar: Bu terim umumiyetle bilim adamlarınca kullanılan çok yaygın alanlara ilişkin kitapları tarif etmektedir ve bunların arasına yukarda değinilen teknik kitaplarla fen kitapları da girebilmektedir. Hukuk kitapları: Bu sınıf kitaplarda ülkeden ülkeye durum çok değişmektedir. Hukuk okullarının hangi dilde eğitim verdiği, bu değişikliklerin nedenlerinden biridir, fakat diğer bazı farklar da temel olarak İngiliz hukukunun mu, Osmanlı hukukunun mu esas alındığından, medenî kanunlarla dinsel kanunların 5
birbirine göre durumundan kaynaklanabilmektedir. Tıp kitapları: Gelişmekte olan ülkelerdeki tıp okullarının pek çoğunda eğitim dili olarak Avrupa dilleri (İngilizce, İspanyolca, Fransızca, Portekizce) kullanılmaktadır. Meslek hayatına atılmış doktorlar da o dillerde eğitilmiş oldukları için meslekte ilerlemek için okuyacakları kitapları da o dilde isteme eğilimindedirler. Ekonomik Açıdan Kitap Yayımlama: Kitap yayıncısı, kitaplara yatırım yapan kişidir. Yazara, çevirmene, ressama, editöre, matbaacıya, kâğıtçıya ve diğerlerine kitabın yapımı için ayrıca satışla, reklamla ilgili olanlara, pazarlamaya yardım edenlere de hizmetleri için parayı o öder. Ona gelen paralar da kitapçılardan ve diğer kitap satın alanlardan ya da kitapların içeriğinin kullanım hakkını bir biçimde satın alanlardan gelir. Yayıncının umudu, harcadığından çok para toplamaktır. Geliri arttırmanın en güvenli yolu daha fazla kitap satmaktır. Eğer yayıncı bir ticarî kuruluşsa daha çok gelir, ona daha çok kâr bırakacaktır, ticarî kuruluş değil de kâr hedefi gütmeyen bir kuruluşsa o zaman da destek arama ihtiyacını azaltacaktır. Bu söz, ilk bakışta sanıldığından daha derin anlamlar içermektedir, çünkü kitap yayıncılığının temel ilkesine dayalıdır: Miktar arttıkça kopya başına imalat giderleri, şaşılacak kadar düşmektedir. Bu ilke, imalat giderleri için son derece geçerli olmanın yanı sıra yayıncının diğer giderlerinin pek çoğu için de şu ya da bu oranda geçerlidir. Kitap yayıncısının maliyeti üç ana gruba ayrılabilir: Editörlük ve hazırlama maliyetleri: Bu gruba, yayıncının yazara yaptığı deme, ressama, editöre, (eğer kitap telif değil de çeviri ise) çevirmene, tasarımcıya ve diğerlerine yaptığı ödemeler girer. 6
Fiziksel imalat maliyetleri: Bu gruptaki ödemeler, kitabın baskısı için matbaaya yapılan ödeme ile ya doğrudan ya da matbaacı kanalıyla, kâğıt, karton, film, mürekkep kumaş, iplik tutkal vb. üreticilerine yapılan ödemelerdir. Pazarlama ve dağıtım maliyetleri: Bu gruba da satış temsilcilerine, sipariş alan görevlilere, sevkiyatçılara, reklamcılara, özendirme yapanlara ve diğerlerine yapılan ödemeler girer. Basılabileceği sürüm özellikleri ile sonuçları arasında her kitap için seçenek-iyi ile kötü taraflar ilişkisi vardır, bunların yanı sıra da belli kitapların kaderinde hiç beklenmedik sürprizler ortaya çıkabilir. Yayıncının dehası, miktarı yükseltirken fiyatları düşürüp kârı da arttıracak ileri görüşlülüğe ve kıvrak zekâya sahip olmak demektir. Bunu başarmanın en önemli anahtarı, miktarlar artarken adet başına maliyetlerin düşmesi ilkesinde yatmaktadır. 1.2. Resmî ve Özel Yayınevleri Bugün Türkiye de, Cumhuriyet in ilk yıllarından itibaren bir yayınevi gibi faaliyet gösteren kamu kurum ve kuruluşlarının yanı sıra özel şirket niteliğinde olan yüzlerce yayınevi vardır. Resmî ve Özel Yayınevleri başlığında bunlara ayrı ayrı değinilecektir. 1.2.1. Resmî Yayınevleri Bu resmî yayınevleri arasında birçok bakanlık (Başbakanlık, Adalet Bakanlığı, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, Çevre ve Orman Bakanlığı, Dışişleri Bakanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, İç İşleri Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Millî Eğitim Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Ulaştırma Bakanlığı vb. ), ve onlara baplı çalışan Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu, Telekomünikasyon Kurumu, Türk Hava Kurumu, Türkiye 7
Atom Enerjisi Kurumu, Türkiye Bilimler Akademisi, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, Türkiye Kızılay Derneği vs. çok sayıda kurum, kuruluş, başkanlık yer almaktadır. Bu çalışmada ortay koydukları eserlerin hem sayıları hem nitelikleri bakımından yayımcılık alanında önemli bir yere sahip olan Kültür ve Turizm Bakanlığı, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Millî Eğitim Bakanlığı, Diyanet İşleri Başkanlığı ele alınmaktadır. 1.2.2. Özel Yayınevleri Türkiye de çeşitli yollarla halkın ödediği vergilere dayanan bütçe ile yayımcılık yapan burada resmî yayınevleri diye anılanlar dışında bütçesi bir kişinin veya birden fazla kişinin sermayesine dayanan özel yayınevleri bulunmaktadır. ISBN Türkiye Ajansı nın ulusal ajans olarak hizmet vermeye başladığı 1987 yılından 2008 yılı sonuna kadar Türkiye de, ISBN sistemine yayıncılık yapmak üzere Yayınevi ve Şahıs Firması statüsünde 5024 adet yayımcı kaydı yapılmış olup bunlardan 2700 adedinin adresinin İstanbul olduğu tespit edilmiştir. Bugün Türkiye de bu özel yayınevlerinin çok azı bir çatı altında toplanmıştır. Yüzlerce yayınevinin ortak faaliyetler yapmak üzere YAYBİR, Basın Yayın Birliği, BASYAYBİR olmak üzere üç birlik oluşturduğu görülmektedir: YAYBİR(Yayıncıları Meslek Birliği ) e 300, Basın Yayın Birliği ne 112, BASYAYBİR (Basın Yayın Meslek Birliği) ne106 yayınevinin üye durumdadır. 1.3. Türkiye de Yayımcılık Türkiye de yayıncılık 1727 lı yıllara dek uzanır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde matbaanın yaygın olarak kullanılması ile beraber kitaplar çoğaltılmaya başlamış, edebi nitelikli eserler verilmeye başlanmıştır. Türkiye Cumhuriyeti nin 1923 te kurulması ile beraber Cumhuriyet tarihînin en önemli eserleri verilmeye başlanmıştır. Bunlar arasında ilk gazete Tercüman-ı Ahvâl, ilk roman denemesi Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat, ilk öykü denemesi Ahmet Mithat Efendi nin Kıssadan 8
Hisse, Letaf i Rivayeti sayılabilir. Ayrıca Mihran Efendi, Abdullah Cevdet, Şemseddin Sami, Leon Lütfi, Naci Kasım, Garbis Fikri, İbrahim Hilmi gibi yazarlar da dönemi en iyi yansıtan edebiyatçılardır. Cumhuriyet in ilk yıllarında yayınlanmış eser sayısına ilişkin olarak net rakamlar olmamakla beraber 200 den fazla gazete ve dergi yayımlandığından söz etmek mümkündür. Ayrıca 1940 lı yıllarda dönemin Millî Eğitim Bakanlarından Hasan Ali Yücel, Dünya Klasiklerinin Türkçeye çevrilmesini sağlamış, daha sonrasında ise Millî Eğitim Yayınevlerinde basılmasını ve halkın alıp okuyabileceği çok ucuz fiyatlarla satılmasını sağlamıştır. Çalışmaların yapılmaya başlanmasında yeni ve modern Türkiye nin dünya ile bütünleşmesinde edebiyatın itici gücünü kullanmak yatmaktadır. ISBN Türkiye Ajansı (1987) ve ISSN Türkiye Merkezi (1994) tarafından yayımcıların yayımlayacağını belirttiği materyaller için verdiği bilgiler doğrultusunda tutulan verilere göre oluşturulan grafikler aşağıda yer almaktadır. 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 422 ISBN VERİLEN YAYIN SAYISI (ISBN Verilen Toplam Yayın Sayısı 286.573) 16426 112271233412580 13675 10780 9491 7795 533355245701 2253 287734234841 20010 21500 26000 32750 32319 29312 1987198819891990199119921993199419951996199719981999200020012002200320042005200620072008 * ISBN Türkiye Ajansı 31 Aralık 2008 Şekil 1.1. ISBN verilen yayın sayısı. Türkiye Ajansı verilerine göre 2008 yılında ISBN tahsis edilmiş kitapların baskı adedi 22.732.538 dir. 9
2500 YENİ YAYIMCI ÖNSAYISI (Toplam Kayıtlı Yayımcı 17.546) 1932 2000 1500 1000 500 0 252 81 95 844 879 583 651 734 742 499 156 275 249 286 319 1331 1132 1591 17301724 1461 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 * ISBN Türkiye Ajansı 31 Aralık 2008 Şekil 1.2. Yeni yayımcı ön sayısı. 1200 ISSN VERİLEN SÜRELİ YAYIN SAYISI (Kayıtlı Yayın Sayısı 8.241) 989 1000 846 805 800 473 600 1994 400 377 280 278 420 319 552 465 634 478 600 725 200 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 * ISSN Türkiye Merkezi 31 Aralık 2008 Şekil 1.3. ISBN verilen süreli yayın sayısı. ISBN Türkiye Ajansı 2008 Yılı verilerine göre yayınlanan kitaplara bakıldığında Türk edebiyatı konusunda çeviri olmayan ve yayınlanan edebi eser nitelikli 6805 adet, yabancı dillerden çeviri yapılarak yayınlanan eser adedi 5023 olup bunların içinde edebiyat konulu eser adedinin ise 2042 olduğu görülmektedir. Hâlen Millî Eğitim Bakanlığı ve Kültür ve Turizm Bakanlığı aracılığıyla kitaplar hazırlanarak yayınlanmaktadır. Söz konusu kurumlardan 2008 yılında Millî Eğitim 10
Bakanlığı tarafından yayımlanmak üzere 124 adet, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayınlanmak üzere ise 21 adet kitap için ISBN tahsis edilmiştir. Türkiye de ISBN Türkiye Ajansı nın ulusal ajans olarak hizmet vermeye başladığı 1987 yılından 2008 yılı sonuna kadar ISBN sistemine yayıncılık yapmak üzere Yayınevi ve Şahıs Firması statüsünde 5024 adet yayımcı kaydı yapılmış olup, bunlardan 2700 adedinin adresinin İstanbul olduğu tespit edilmiştir. Kültür ve Turizm Bakanlığı, kültürlerarası diyaloga katkı sağlayabilmesi amacıyla TEDA projesini (Türk Kültür, Sanat ve Edebiyatının Dışa Açılımı Projesi) 2005 yılında hayata geçirmiştir. TEDA, Türk kültür, sanat ve edebiyatının klasik ve çağdaş eserlerinin yurtdışında tanıtılması, diğer dillere çevrilmesi, o dilin konuşulduğu ülke veya ülkelerde yayımlanması, tanıtılması ve pazarlanması esasına dayalı Çeviri ve Yayın Destek Projesi dir. Proje kapsamında bu güne kadar 322 esere, çeviri, yayın ve tanıtım desteği verilmiş ve bunlardan 82 si dünyanın çeşitli dillerinde yayınlanmıştır. Yayıncılığı korumak amacıyla doğrudan bir düzenleme bulunmamakla beraber yayıncılığın gelişimine dolaylı olarak destek olan düzenlemeler bulunmaktadır. Bunlardan ilki 5225 Sayılı Kültür Yatırımları ve Girişimlerini Teşvik Kanunudur. Bu Kanunda belirtilen kültür yatırımı veya girişimi kapsamındaki teşvik veya indirime konu olacak faaliyetler 4 üncü maddede sıralanmış olup kültür varlıkları ile somut olmayan kültürel mirasa ilişkin belirli yayınlar yapan yayınevleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı ndan Kültür yatırımı belgesi veya kültür girişimi belgesi alarak, bu Kanun ve ilgili mevzuatta yer alan diğer teşvik ve indirim unsurlarından yararlanırlar. Bu çerçevede belge almış kurumlar vergisi mükellefi yatırımcı veya girişimcilerin, ilgili idareye verecekleri aylık sigorta prim bordrolarında bildirdikleri, münhasıran belgeli yatırım veya girişimde çalıştıracakları işçilerin ücretleri üzerinden hesaplanan gelir vergisinin, yatırım aşamasında üç yılı aşmamak kaydıyla 11
% 50'si, işletme aşamasında ise yedi yılı aşmamak kaydıyla % 25'i, verilecek muhtasar beyanname üzerinden tahakkuk eden vergiden terkin edilir. Bir diğer düzenleme ise 193 sayılı Gelir Vergisi Kanununda yer almaktadır. Bu Kanunun 18 inci maddesindeki istisnadan yararlanan eser sahiplerinin ve kanuni mirasçılarının, eserleri ve bunlar üzerindeki hakları aracılığıyla aynı maddede yer alan fiiller nedeniyle elde edecekleri gelirleri, gelir vergisinden müstesna tutulmuştur. Bu vergi indiriminin de basılan eser sayısını arttırmaya katkıda bulunarak yayıncılığı teşvik eden bir uygulama olduğu düşünülmektedir. 1.3.1. XVIII. Asırdan (Osmanlı Devleti) XX. Yüzyılın Başına Kadar (1922) Türkiye de Yayımcılık İkinci Viyana Kuşatmasına (1683) kadar Batı, Osmanlı nın gündeminde ciddi bir anlamda yer edinmemiştir. Osmanlı o güne kadar Batı karşısında hep cephe galibi ve ondan üstün süper bir güç olarak vardır. Ancak bu kuşatmadan sonra Batı, ilk defa dikkate alınmaya başlandı ve yakından tanınmak istendi. Çünkü cephe "güç"ünün ona geçtiği fark edildi. Dolayısıyla bu noktada ona yenilmemek hatta onu mağlup etmek için onun gibi olmak anlayışı yerleşmeye başladı. Batılılaşma yönündeki medeniyet değişiminde bu kaygının önemli bir payı vardır. Batıyla ilk önemli temas, 1720 yılı sonlarında Yirmi sekiz Çelebi Mehmet Efendi yi Fransa'ya elçi olarak göndermekle yapıldı. Bu bakımdan Fransa Osmanlı nın Batıya açılan ilk kapısı olmuş ve bu durum uzun süre devam etmiştir. Yirmi sekiz Çelebi Mehmet Efendinin Sefaretname'si o güne kadar hâkim olan Batıya bakış açısını değiştirmiştir. Artık Batı, savaşta bozguna uğratılıp hâkimiyet altına alınması gereken insanların yaşadığı yer olmaktan çıkmış, Osmanlı yı kaybolan gücüne kavuşturacak hatta kurtaracak, bilim ve tekniğinden faydalanmak gereken bir ülke hâline gelmiştir. Bu, altı çizilmeye değer bir dönüşümdür. 12
Osmanlı toplumunun temel dinamikleri ve belli başlı kurumları başından beri yanlış anlayışlar üzerine oturduklarından daha fazla taşınamaz ve çekilemez olmuştur yahut zamanla ya asıl fonksiyonlarını yerine getiremez olmuştur. Mesela, önceleri bağımsız bilim adamları yetiştiren ve sosyal rahatsızlıklar için özgün uyanlar üreten medrese kurumu, zamanla bir kısır döngü içinde kendi kendini tekrar eder hâle gelmiş ve Batı daki bilimlerin çok gerisinde kalmıştır. Devlet yönetimine hâkim olan "hanedan" ve "saltanat" idare biçimi çerçevesinde örfi hukukla iş başına gelen "sultan" veya "padişah", yönetimini genel kanunlarla sınırlandırmak yerine keyfi idaresiyle yönlendirmiştir, diğer taraftan bürokrasi "arpalık", devşirme asker ise "ulufe" ve "ganimet" kaygısına düşmüştür. "Gülhane Hattı Hümayunu" adını taşıyan fermandaki düşünceler halka "İslam dininin riayetten düşmüş ve canlandırılması gereken esasları" biçiminde sunulmuşsa da bu hiçbir zaman Osmanlı kurumlarının ve dünya görüşünün gene kendisi kalarak içten bir yenilenmesi manasını taşımamış, eskinin bırakılması ve yeninin alınması şeklinde tecelli etmiştir. Bu itibarla Tanzimat, İslam kültür ve medeniyetinde doğmuş ve büyümüş, asırlarca yaşamış olan Osmanlı hayat anlayışı yerine, üstünlüğü kabullenilmiş Batı felsefesi tepeden tabana doğru yerleştirme hareketi olarak anlaşılmalıdır. Tanzimat hareketinin kökünde, idarecilerin devleti kurtarma endişesi, azınlıkların kimi istekleri ve bazı ecnebi ülkelerin talepleri gibi amiller etkili olmuştur. Tanzimat ın getirdiği bazı ilkeler incelendiğinde bunların Osmanlıyı Asyalı bir karakterden Avrupalı bir karaktere dönüştürmeye yönelik olduğu fark edilecektir. Nitekim ilân edilen fermandaki prensiplere göre keyfî uygulamalara bir son verilecek Müslim, gayrimüslim bütün unsurlar için geçerli olmak kaydıyla, âdil ve kanunlar çerçevesinde mal, can ve haysiyet güvenliği sağlanacak, vergi ile askerlik sistemi yeniden düzenlenecektir. Tanzimat Dönemi nitelikleri Büyük Fransız İhtilalinin ilkeleri tarafından belirlenmektedir. Bunu iki ana noktada toplamak mümkündür: 13
1. Akılcılık: Tanzimat düşüncesinde görünen ve bilinen somutun düzenliliği esas alınmıştır. Bu anlayışın temelinde de akıl ve mantık yatmaktadır. Bu durum, Osmanlının öteden beri taşıdığı duygu ve heyecan baskın karakterine bir tepki şeklinde yorumlanabilir. 2. Dünyevileşme: Tanzimat Dönemi iktisadına Namık Kemal ve Ohannes Paşa'nın savunuculuğunu yaptığı liberal ekonomik anlayış hâkimdir. Bu dönemde, Batılı anlamda bilim anlayışı yerleşmeye başlamıştır. İslami hukuk yerine yeni Batılı hukuk eski fizik yerine yeni fizik gibi değişimler geçerli olmaya başlamıştır. Tanzimatçılar, Divan-ı Hümayun'a karşı Bâb-ı Ali'yi yani bir anlamda İngiliz parlamentarizmine benzeyen meşrutî düzeni yerleştirme düşüncelerini büyük ölçüde Batıdan özellikle de Montesquieu'dan almışlardır. 3 1860 yılından sonra Tanzimat ın sosyal ve siyasi yapısına uygun olarak yeni bir edebiyat ortaya çıkmaya başlar. Bu, dönemin diğer birçok özelliklerinin etkisinde oluşmuş bir edebiyattır. Edebiyatın kendi içindeki normal gelişim ve değişiminin bir ifadesi değildir. O bakımdan Tanzimat edebiyatı kültür ve medeniyet değişiminin izdüşümü olarak değerlendirilmelidir. Dîvân edebiyatındaki keşif ve hissin enginliği yerine, Tanzimat tan sonra akıl ve temasın sınırlılığı ağırlık kazanmıştır. Bir başka yönüyle Tanzimat Edebiyatı, 18. asır Fransız edebiyatının temellerini oluşturan ideoloji ve düşüncelerden izler taşır. Tanzimat yazarları birkaç alanda dilin sadeleştirilmesi yolunda çalıştılar: Gazetecilik: Bu dönem yazar ve şairlerinin çoğu gazetecidir. Bu nedenle gazete yoluyla geniş kitlelere ulaştırılmak istenen mesajlar, yalın bir dille kaleme alınmalıydı; Tercüme: Tercüme Odasının ve Tanzimat yazarlarının hem Batı dan hem de Doğu dan yaptıkları çevirilerle dilin sadeleşmesine katkıda bulunduklarını ifade edilmelidir. Ziya Paşanın gerçek nesre örnek olarak gösterdiği, Mütercim Asım ın çevirilerinden Burhan-ı Kat ı ve Kamusü'l-Muhit burada zikredilebilir; Tiyatro: 3 Ahmet Hamdi Tanpınar, XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihî, 7. baskı, İstanbul: Çağlayan Kitabevi, 1988, s 159-248. 14
Özellikle sahnelenen tiyatro eserleri, hem yazı dilinin sadeleşmesinde hem de konuşma dilinin yaygınlaşmasında büyük çapta rol oynamışlardır 4. Bilim, düşünce, kültür ve medeniyetin süratli akışını sağlayan, girdiği ülkenin maddî-manevi gelişmesine yol açan matbaaya, Avrupa nın Johann Gutenberg aracılığıyla 15. asırda kavuştuğu bilinmektedir. 5 Milletlerin maarif göstergesi olan kitap ise Batı da "müteharrik" Lâtin harfleriyle -muhtemelen- 1440-1450 tarihleri arasında veya 1454'te basılmıştır. Bu tarihler İmparatorluk un yayılma ve gelişme devirlerine rastladığı hâlde, Türkiye'de ilk basım örneğinin 1494: Sait Efendinin desteği ile İbrahim Müteferrika'nın kurduğu ilk Türk matbaasının 1726/1727, burada basılan ilk Türkçe eserin 1729 tarihlerine rastlayışı, konuyla ilgilenenleri geç kalış sebeplerini araştırmaya sevk etmiştir. Araştırmalar neticesinde tarihî iç ve dış siyaset şartlarından sosyoekonomik faktörlere, o zamanki ilkel baskı tekniklerinden dolayı duyulan sanatla ilgili ve estetik kaygıdan, dinin gerçek mahiyetinin anlaşılamayışına ve toplumun henüz hazır olmayışına kadar bir dizi sebep gösterilmiştir. Bunlar bir yana üç yüz yıla yakın bir gecikme ile de olsa Türklerin matbaa nimetlerinden faydalanışları sayesinde, aydınlar Batı daki gelişmeleri izleyebilmişler, oradan öğrendiklerini giderek artan bir tempoyla geniş halk kitlelerine iletmeye çalışmışlar, bunda da büyük ölçüde başarıya ulaşmışlardır. 18. asır Türk matbaacılığının emekleme veya kuruluş safhası sayılabilir. Bunun dışında gerek açılan matbaa ve basılan kitap sayısı, gerekse baskı tekniği ve kalitesi bakımından önemli bir gelişmeden söz edilemez. Zira ilk olma şerefini taşıyan Müteferrika Matbaası, kuruluşundan kapanışına kadar geçen zaman zarfında ancak 18 yıl faaliyet gösterebilmiş ve toplam 24 kitap basabilmiştir. 4 Detaylar için şu kaynaklara da başvurulabilir: Kenan Akyüz. Modem Türk Edebiyatının Ana Çizgileri, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1995. Hilmi Ziya Ülken, Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul, 1994. Niyazi Berkes, Türkiye de Çağdaşlaşma, İstanbul, (1978). 5 Osman Ersoy. Türkiye'ye Matbaanın Girişi ve İlk Basılan Eserler, Ankara: Güven Basımevi, 1959, s. 14: M. Nuri lnugur. Basın ve Yayın Tarihî, İstanbul: Çağlayan Kitabevi, 1982. s. 50-53. 15