Gökhan DURAK 1 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI NDA OSMANLI DEVLETİ NİN KAFKAS SİYASETİ VE SARIKAMIŞ HAREKÂTI

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 9, Mart 2015, s. 506-520 Gökhan DURAK 1 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI NDA OSMANLI DEVLETİ NİN KAFKAS SİYASETİ VE SARIKAMIŞ HAREKÂTI Özet Sarıkamış harekâtı, Osmanlı Devleti nin Almanya ile kurduğu siyasi ve askerî müttefikliğin doğal bir sonucudur. Bu harekâtı uygulayan Osmanlı Üçüncü Ordusudur. Bu ordu, 9, 10 ve 11 inci Kolordular ve 2 nci Süvari Tümeninden oluşmaktadır. 3 üncü Ordu karargâhı ve 9 uncu Kolordu Erzurum kalesinde, 9 uncu Kolordu Elazığ kalesinde, 10 uncu Kolordu ise Sivas ta tahkim edilmiştir. Birinci Dünya Savaşı nda Osmanlı Devleti nin 1877 1878 Osmanlı Rus Harbinde kaybetmiş olduğu toprakları geri almak ve Orta Asya da esaret altında yaşayan Türkler ile temas sağlamak maksadıyla giriştiği Kafkas Cephesinin en önemli bölümü Sarıkamış Harekâtıdır. Sarıkamış harekâtı sonucunda Türk ordusu oldukça büyük kayıplar vermiştir. Osmanlı Devleti nin Birinci Dünya Savaşı nda yaşadığı ilk büyük hezimet olarak tanımlanabilecek harekâttan çıkarılabilecek önemli dersler bulunmaktadır. Bu makale ile Sarıkamış Harekâtının genel karakteristik özellikleri üzerinde durulmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Sarıkamış, Rusya, Osmanlı, Kafkasya, Harekât. THE CAUCASUS POLICY OF THE OTTOMAN EMPIRE AND SARIKAMIS ACTIONS IN WORLD WAR-I Abstract Sarıkamış operation is a natural consequence of the political and military alliance which was established by Ottoman Empire with the Germany. The Ottoman Third Army implements this operation. This army consists of 9, 10, 11th Corps and the 2nd Cavalry Division. 3rd Army and 9 Corps headquarters were arbitration in the Erzurum Castle, 9th Corps in Elazığ Castle and 10th Corps in Sivas. In First World War, Sarıkamış operation is the most important part of the Caucasian Front in which the Ottoman Empire tried to take back the ottoman territory that had been lost in the Russian War, 1877-1878 and maintained contact with the Turks living in 1 Yıldız Teknik Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi ABD., Doktora Öğrencisi, gokhan1681@hotmail.com

507 Birinci Dünya Savaşı nda Osmanlı Devleti nin Kafkas Siyaseti ve Sarıkamış captivity in Central Asia. As a result of Sarıkamıs operation, The Turkish military gave serious losses. There are important lessons to be drawn where operations can be defined as the first major defeat of the Ottoman Empire in the First World War. This article has tried to focus on the general characteristics of Sarıkamıs Operation. Key Words: Sarıkamıs, Russia, Ottoman, Caucasus, Actions. GİRİŞ Harekâtı Osmanlı Devleti, Fransız İhtilali sonrası siyasi, sosyal, ekonomik ve askerî anlamda çok büyük sıkıntılar içine girmiştir. Bulgarlar, Rumlar, Sırplar ve Ermeniler gibi birçok etnik unsur batılı güçlerin teşvikiyle Osmanlı Devleti üzerindeki ayrılıkçı hareketlere hızla girişmişlerdir. Bunun doğal bir yansıması olan Balkan Muharebeleri sırasında Osmanlı Devleti nin uğradığı içler acısı durum, yaklaşık yüzyıldan beri İngiltere, Rusya ve Fransa gibi sömürgeci devletlerin Osmanlı Devleti üzerindeki paylaşım rekabetini, büyük bir işbirliğine dönüştürmüştür. Özellikle Rusların uzun yıllardan beri ulaşmak istediği en büyük hedefi olan İstanbul ve boğazları ele geçirip sıcak denizlere ulaşma çabası, Osmanlı-Rus siyasi ve askerî rekabetinin en önemli sebebi olmuştur. 18 inci yüzyıla kadar gücünü koruyan Osmanlı Devleti, bu yüzyılın sonlarında hızla gelişen Avrupa ekonomisi ve her alanda ortaya konan teknik ilerleme ve sosyal gelişmelere ayak uyduramamıştır. Bu durum gerileme sürecinin sadece askerî alanda değil siyasi, ekonomik ve kültürel birçok alanda hızla gelişmesine sebep olmuştur. Osmanlı Devleti bu geri kalmışlıktan kurtulmak içinde çeşitli yenilik hareketlerine girişmiştir. İlan edilen Tanzimat ve Islahat Fermanları ile I. ve II. Meşrutiyet e rağmen köklü yeniliklere gidilmediği için istenilen sonuca da ulaşılamamıştır. Öte yandan 1699 Karlofça antlaşmasından itibaren devlet devamlı toprak kayıplarına uğramış, bu kayıpları gidermek için gerekli yenilik ve gelişmeler yapılmadan girişilen her yeni savaş da ardı arkası kesilmeyen felaketlere ve daha büyük toprak kayıplarına yol açmıştır. Hatta Osmanlı Devleti ni Birinci Dünya Savaşı na sokan İttihat ve Terakki ileri gelenlerinde hâkim olan düşüncede devletin daha önce uğradığı kayıpları gidermek fikri olmuştur. Almanya ile yapılan ittifak tamamıyla bu anlayışın bir yansımasıdır. Osmanlı-Rus rekabeti sonrası yüzyıllardır farklı cephelerde Ruslara kaybedilen topraklar Alman ittifakıyla geri kazanılmak istenmiştir. Kafkas harekâtına girişilmesinin en büyük sebebi ise özellikle 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşında kaybedilen Kars, Ardahan ve Batum bölgelerinin tekrar ele geçirilebilmesi olmuştur. 2 1. Harekât Öncesi Rus ve Osmanlı Kuvvetlerinin Durumu Birinci Dünya Savaşı'nın başlarında Rusların Kafkasya'da önemli sayılabilecek kuvvetleri bulunmamaktadır. Ruslar da Almanlar gibi savaşın kısa süreceğine ve sonucun Avrupa'da alınacağına inanmış ve birliklerini buna göre konuşlandırmışlardır. Zaten aniden Osmanlıların savaşa girecekleri kuşkusunun başlaması üzerine Kafkas ordusuna önem verilmeye başlanmıştır. Ekim ayı sonunda bu ordunun bütün kuvveti, 100 tabur ile 117 bölük ve 250 toptan ibarettir. Bu, insan sayısı itibariyle 100.000 er ve 15.000 atlı demektir. Bunların dışında geri hizmetlerde ve yedek olarak kullanılacak 150.000 kişilik bir kuvvet de bulunmaktadır. Savaşın başlayacağı günlerde bu kuvvetlere 4 Ermeni taburu ile 2 Gürcü taburu daha katılmıştır. Kafkas Ordusu görünürde Genel Vali Varantsov Dashkov komutasında bulunmaktadır. Gerçekte ise bölgeyi asıl kontrolü altında tutan komutan, Kafkasya'yı çok iyi tanıyan yetenekli bir asker olan Kurmay Başkanı General Yudiniç tir (Nikolay Nikolayeviç 2 BAYUR, Yusuf Hikmet, (1991), Türk İnkılâbı Tarihi, Cilt II, Kısım III, TTK, Ankara, s. 76.

Gökhan Durak 508 Yudeniç). Genel Vali Varantsov Dashkov karargâhı ve kurmay heyeti Tiflis'te bulunmaktadır. Rus-Kafkas ordusunun genel savaş planı, savunma esasına ve sınır yakınlarında bölgesel saldırı hareketlerine girişmek üzere düzenlenmiştir. 3 Osmanlı Devleti ise Ekim ayına kadar tam anlamıyla bir savaş planı düzenlememiştir. Bronzard Paşa tarafından esasları belirlenen Enver Paşa tarafından kabul edilen savaş hareketleri planında, Kafkas cephesinde Osmanlı ordusunun. Rus kuvvetlerini oyalamakla yetineceği belirtilmiştir. Bu görev de 3 üncü Orduya verilmiştir. 3 üncü Ordu, 9,10 ve 11 inci kolordularla nizamiye ve yedek süvari tümenleri ve sınır birlikleri ile kale birliklerini kapsamaktadır. Bütün bu kuruluş ve birlikler, savaş başlayacağı sırada sayı bakımından 190.000 insan gücü, 60.000 hayvan, 168 top ve 44 makinalı tüfekle derme çatma birkaç atlı birlikten ibarettir. 3 üncü Ordu Komutanı Hasan İzzet Paşa, Kurmay Başkanı da Gazi Bey'dir. Ordugâhı da Erzurum'da bulunmaktadır. Görünürde Osmanlı kuvvetleri Rus kuvvetlerine karşı üstündür lakin bu üstünlük ancak sayı ve moral bakımdandır. Kaldı ki 190.000 olarak gösterilen askerden eğitim görmüş ve savaşacak durumda olanlar bu miktarın yarısı kadardır. Ayrıca ordu yiyecekgiyecek ve taşıt araçlarından yoksun durumda bulunmaktadır. 4 2.Osmanlı Devleti ve Rusya nın Kafkasya daki Amaçları Osmanlı Devleti nin Kafkasya'da giriştikleri muharebelerinin amacının üç aşamalı olarak gelişmesi planlanmaktadır. Birincisi, 1877 78 Savaşı sonunda Ruslara bırakılmış olan Batum, Ardahan ve Kars'ın geri alınmasıdır. İkinci olarak ise önceki savaşlarda Ruslara kaptırılmış olan Kafkas halkının ve en çok Müslümanları Rus boyunduruğundan kurtarmak hedeflenmektedir. Üçüncü aşamaya gelince Hazar Denizi dolaylarında Orta Asya'da yaşayan Türklerle temasa geçerek "Turan" planını gerçekleştirmek amaçlanmaktadır. 5 Rusya'nın Kafkasya'dan Osmanlı Devleti ne yönelmiş olduğu ve Birinci Dünya savaşında da yönelteceği savaşların amacı da üç aşamalıdır. Birinci aşama Doğu Anadolu'yu istila ederek Güneyde İskenderun'dan Akdeniz'e ulaşmak, ikinci aşama Karadeniz'de Trabzon'u aldıktan sonra kıyı yolu ile İstanbul'a kadar uzanmaktır. Üçüncü aşamaya gelince, Doğu Anadolu yönünden ve Dicle-Fırat havzasından Basra Körfezi'ne çıkmaktır. Birinci ve ikinci aşamalarda Rusya, Balkanlarda yaptığı gibi Hıristiyan halkın ve en çok Ermenilerin hamiliğini üstlenmektedir. Üçüncü aşamadaki çıkarları İngiliz çıkarları ile çatışmaktadır. Bu nedenle Rusya, İtilaf devletleri tarafında bulunduğu için bu amaçtan şimdilik vazgeçmiş gibi görünmektedir ancak uzun vadede bunu hedefleri arasında tutmayı sürdürmektedir. 6 Türkler; 1677 1918 yılları arasında Rusya ile farklı cephelerde 13 defa savaşmak zorunda kalmıştır. Bu duruma göre; yalnız Rusya ile 1677 den 1918 e kadar süren 241 senenin 57 yılı savaş ile geçmiştir. Bütün bu savaşların sebepleri hep aynıdır. Rus çıkarlarını sonuna kadar savunarak güneye sıcak denizlere doğru yayılmaktır. Bu yayılmanın ana yönleri, Balkanlar, Karadeniz ve Kafkaslar olmuştur. İşte savaşlar da bu istikametler üzerinde gerçekleşmiştir. Rusya nın güneye ilerleyerek, Akdeniz e çıkması demek; Osmanlı nın bir anlamda sonu demektir. Bunun için bütün Türk - Rus savaşlarında, Türk halkı varını yoğunu 3 Genel Kurmay Başkanlığı, (1993), Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3 üncü Ordu Harekâtı, Cilt:1, Genelkurmay Basımevi, Ankara, ss.62 68. 4 KARAL, Enver Ziya, (1991), Osmanlı Tarihi, Cilt V, TTK, Ankara, s.416; AYDIN, Nurhan, (2012), Sarıkamış Harekâtı, Bakanlar Yayınları, İstanbul, ss.30 31. 5 KARAL, Enver Ziya, (1991), s.414. 6 KARAL, Enver Ziya, (1991), s.415.

509 Birinci Dünya Savaşı nda Osmanlı Devleti nin Kafkas Siyaseti ve Sarıkamış ortaya koyarak bu duruma karşı çıkmaya çalışmıştır. 7 Harekâtı Osmanlı Devleti nin parçalanmasını kendileri açısından stratejik, siyasal ve ekonomik nüfuz alanı problemi olarak gören Rusya, Türklere karşı üstün durumda olmak için büyük gayret sarf etmiştir. Bu amaca uygun olarak Ruslar, dış politikasında millî menfaatlerini devam ettirmek adına, arkasındaki büyük ve aynı zamanda geniş kıtanın kaynakları ile sayısı gittikçe artan güçlü bir köylü kitlesi tarafından destek görme yolunu seçmiştir. Böylece de her zaman için herkesten daha çok sayıda bir orduyu silah altında bulundurmaktan geri durmamışlardır. 3. Sarıkamış Coğrafyasının Harekâta Etkisi 22 Aralık 1914 günü, 9, 10 ve 11 inci Kolordular ile 2 nci Nizamiye Tümeni ve ihtiyatlardan meydana getirilen 3 üncü Ordu, yaklaşık 118.000 mevcuduyla Sarıkamış a doğru hareket geçmiştir. Bunlardan 11 inci Kolordu ve Nizamiye Tümeni Aras Nehri kıyılarında kalarak bölgedeki Rus askerler ile Sarıkamış arasında bir güç oluşturmayı planlamıştır. Kış mevsiminin olumsuz etkileri ilk günden itibaren orduyu zorlamaya başlamıştır. Harekâtın ilk günü cephe hafif bir sis ve karlı bir havaya hâkim olmuştur. Ancak daha sonraki günlerde havanın giderek soğuması ve kar yağışının hızlanması neticesinde birçok sorun ortaya çıkmaya başlamıştır. Birlikler arasındaki iletişim kesintiye uğradığı gibi, düşman kuvvetlerini sayısı ve güzergâhı hakkında da sağlıklı bilgiler edinilememiştir. Türlü sıkıntılar sonucunda takriben 62.000 Türk askeri, başta soğuğun getirmiş olduğu donma ve türlü hastalıklar nedeniyle büyük sıkıntı yaşanmıştır. Ayrıca birliklerde iaşe eksikliği nedeniyle hayatını kaybedenler bulunmaktadır. Bu yüzden Sarıkamış Harekâtı belleklerde derin izler bırakması sebebiyle, Kafkas Cephesi ile özdeşleşmiş durumdadır. Bu bölge genel olarak kış aylarının uzun ve soğuk sürdüğü, arazinin sert ulaşım imkânlarının sınırlı olduğu yüksek bir arazidir. Ulaşım için kullanılan yolların bozuk olması, zamanın çok kıymetli olduğu savaşta askerlerin hedefe varış süreleri uzamasına ve askerlerin moral ve motivasyonunun azalmasına neden olmuştur. 8 Sarıkamış cephesinde muharebe öncesi tahmin edilenin aksine büyük zayiat verilmesindeki başlıca nedenlerden birisi de, yaz aylarında bile ilerlemenin zor olduğu bu coğrafyada harekâtın kış aylarında da devam ettirilmesidir. Yüksek tepeler, kayalıklar, ormanlıklar ve dar geçitlerden meydana gelen coğrafyada mevsim kış ve havanın soğuk olması askerlerin direnme gücünü azaltmıştır. Bu bölge, bugünkü şartlarda bile hayatın idame ettirilmesi hususunda zorlu doğa şartları ile insanoğluna meydan okumaktadır. Savaş hali ve dönemin imkânları göz önüne alındığında başarısızlığın kaçınılmaz olduğu açıkça görülmektedir. 9 Havanın eksi 30/40 C ye kadar düşmesi geç saatlerde dondurucu soğukları da beraberinde getirmiştir. Sonbahar mevsimi içinde yağan karlar bazen ovalarda 1,50 metreyi bulurken yüksek kesimlerde bu oran 4-6 metreye kadar ulaşmaktadır. Sarıkamış harekâtından iki ay önce doğunun zorlu kış şartları ile yüzleşen askerlerin yazlık kıyafet ve teçhizatı ise oldukça yetersizdir. Harbiye Nezareti askerin durumunu iyileştirmek için, halktan Hediye-i 7 AYDIN, Nurhan, (2012), ss.18 19. 8 Genel Kurmay Başkanlığı, (1993), Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3 üncü Ordu Harekâtı, Cilt:1, Genelkurmay Basımevi, Ankara, ss.14 24. 9 AYDIN, Nurhan, (2012), s.10.

Gökhan Durak 510 Şitaiye ismi ile kışlık giyecek talebinde bulunsa da bu yeterli olmamıştır. 10 Aralık ayının son günlerinde Allahuekber dağlarında başlayan kar fırtınası harekât öncesinde mevcut durumu daha da zor bir duruma sokmuştur. 1915 yılında Çamlık Yaylası ve etrafından bütün yaz boyunca karın erimediği ve ertesi sene kışın bu karın üzerine tekrar yağdığı dikkate değer başka bir husustur. Kar yüksekliğinin fazla olması nedeniyle cephane ikmalinde sorun yaşandığı bilinmektedir. Savaş devam ederken askerlerin bir metreyi geçen kar içinde iki gün boyunca açık arazide, aç ve uykusuz bir halde kalmaları askerlerin donarak ölmelerine neden olmuştur. Sonuç olarak coğrafyanın Kafkas muharebelerin gidişatına doğrudan büyük etkisi olduğunu ve Türk ordusunun bir anlamda soğukla da savaştığını söylemek mümkündür. 11 4. Kafkas Harekâtın Başlaması Osmanlı Devleti, Yavuz ve Midilli isimli gemilerinin Rus kıyılarını topa tutmasıyla Birinci Dünya Savaşı na girmiştir. Balkanlarda ve Kafkaslarda son bir asır içerisinde kaybedilen topraklarını almayı planlayan dönemin İttihat ve Terakki yöneticileri geri dönülemez bir yola girmişlerdir. Karadeniz de Türk ve Rus donanmaları arasında meydana gelen çatışma sonrası özellikle Doğu da Türk sınırları ötesinde Rusların faaliyetleri oldukça artmıştır. Kafkasya dan Türkiye ye gelen ana doğrultulardaki yollar üzerinde ve sınır yakınlarında piyade, süvari ve topçudan oluşan Rus kuvvetlerinin toplanmakta olduğu öğrenilmiştir. Bunlardan Sarıkamış ve batısıyla Oltu bölgesinde toplanan Rus kuvvetleri oldukça fazla durumdadır. Rus orduları 1 Kasım 1914 sabahı 5 koldan saldırıya geçmişler ve savaşı başlatmışlardır. 12 (Bkz.Ek Kroki-1) 5.Köprüköy ve Azap Muharebeleri 02 07 Kasım 1914 tarihleri arasında Köprüköy-Azap Muharebeleri gerçekleşmiştir. Rus taarruzu başladığında Türk tarafında büyük şaşkınlığa yol açmıştır. Türk sınır taburları kısa bir direnişin ardından çekilince 4 Kasım da Ruslar Ardos-Horasan hattına ulaşmışlardır. 5 Kasım gecesi ilerlemenin Köprüköy e kadar uzaması Ruslar tarafından planlanmıştır. Aynı gece bölgede birlikleri bulunan Hasan İzzet Paşa nın genel taarruz emrini vermesi üzerine iki ordu arasında temas gerçekleşti ve Ruslar Köprüköy e girmişlerdir. 13 Ruslar getirdikleri takviyelerle 16-17 Kasım gecesi yeniden taarruza geçerek kendileri için uygun mevziler yaratmak istediler. İki gün daha süren muharebelerden sonra Ruslar 7000 den fazla ölü ve yaralı verdiler. Türk tarafının kayıpları ise çok daha fazla idi. Ancak Köprüköy Muharebelerinde Ruslar tam anlamıyla imha edilememiştir. Ancak Türk tarafı kısmi anlamda bir başarı elde etmiştir. Köprüköy Muharebeleri ile Rusların geriye atılması neticesinde 3 üncü Ordu subay ve erlerinin moralleri yükselmiştir. Ancak Hasan İzzet Paşa, başkomutanlık katına sorma gereği bile duymadan orduyu kışı geçirmesi maksadıyla yaklaşık 10 km geri çekmiştir. Bu hareket orduyu yıpratmaktan başka bir şeye yaramamıştır. Çok sayıda silah ve malzeme bu geri çekilme sırasında kaybedilmiştir. Enver Paşa ise Hasan İzzet Paşa gibi pasif bir Ordu Komutanı ile hedefine ulaşamayacağını anladığından ordu komutanlığını kendi üzerine almıştır. 14 10 YARDIMCIEL, Ayhan, (2014), Şüheda, Yıl:6, Sayı:6, Kars, s.29. 11 YARDIMCIEL, Ayhan, (2014), s.30. 12 Genel Kurmay Başkanlığı, (1993), ss.100 101. 13 Genel Kurmay Başkanlığı, (1993), s.102-108. 14 AYDIN, Nurhan, (2012), s.24.

511 Birinci Dünya Savaşı nda Osmanlı Devleti nin Kafkas Siyaseti ve Sarıkamış Harekâtı Azap Muharebeleri taktik ve muharebe itibariyle Köprüköy muharebelerinin bir nevi kopyası niteliğindedir. Bir piyade ve bir süvari tümeninden meydana gelen Rus ordusu mağlup bir şekilde Horumdüzü ne çekilirken, ondan iki kat büyük Türk ordusu düşmanı tam anlamıyla mağlup edememiştir. Buna karşın Azap Muharebeleri nde düşman bir hayli hırpalandığından yeni bir saldırıya girişmeyeceği düşünülmüştür. Köprüköy ve Azap muharebelerinin Türk topraklarında yaşanması ve geçen süre içinde Rus kuvvetlerinin sınır gerisine atılmaması Türk şehir, kasaba ve köylerinin perişan olmasına neden olurken, Rus arazisi ve halkı muharebelerden hiç etkilenmemiştir. 15 6. Sarıkamış Muharebesi 3 üncü Ordu gerek Köprüköy gerek Azap muharebelerinde yaptığı cephe taarruzlarıyla Rus ordularını geri atarak kısmi bir başarı sağlamıştır. Ancak İstanbul da bulunan Başkomutanlık Karargâhı elde edilen başarıyı yeterli görmemektedir. Bu maksatla yeni bir harekâtın hazırlıklarına vakit kaybetmeden girişilmiştir. Sarıkamış Muharebesi ile Rusların elinde bulunan Kars, Ardahan ve Batum u geri almayı hedefleyen Enver Paşa, daha sonra Kafkas Müslümanları ile temasa geçerek bunların bağımsız olmasını ve uzun vadede ise Orta Asya da yaşayan ve Türkçe konuşan tüm halklarla temasa geçilerek Turan fikrini uygulamaya koymak istemiştir. 22 Aralık ta başlayacak Sarıkamış Muharebesi nde Türk ordusunun uyguladığı plana göre, 3 üncü Ordu biri zayıf ve öteki de kuvvetli olmak üzere iki gruba ayrılacak, zayıf grup Rus taarruzlarını tespit ederken kuvvetli grup düşmanı kuzey kanadından kuşatarak düşman cephesinin 30-35 km kadar gerisindeki Sarıkamış ı ele geçirecek ve büyük düşman kuvvetlerini imha etmesi planlanmaktadır. Kuvvetli koldan 9 uncu Kolordu Pitkir-Çatak doğrultusunda düşmanın kuzey kanadını kuşatacak, 10 uncu Kolordu ise Oltu üzerinden Bardız-Sarıkamış doğrultusunda Rus mevzilerinin gerisine saldıracaktır. 16 (Bkz.Ek Kroki-2) 22 Aralık ta taarruz başlamıştır ama planlandığı şekilde icra edilememiştir. Aynı gün birlikler planlanan yürüyüşlerine başlayarak 31 inci Tümen Narman da dinlenmekte olan 6 Rus Bölüğünü teslim almıştır. 17 Ancak Rus birlikleri mevcut durumlarını korumayı büyük oranda başarmışlardır. Rus tarafı adına savaşta yer alan General Nikolski General Berhman ın Başkomutanlık Karargâhına gönderdiği telgrafında mevcut durumu şu şekilde ifade etmiştir: Komutam altında bulunan bütün subay ve erlerin adına elde edilen büyük ve şanslı zaferi zatı asilanelerine coşkuyla tebrik etmekle son derece bahtiyarım. Bugün 22 Aralık akşamüzeri saat 5.00 den sonra, kesinlikle anlaşılmıştır ki, Sarıkamış bölgesinde harekât icra eden 9 ve 10 uncu Türk Kolorduları tam bir bozguna uğratılmışlardır. 9 uncu Kolordu Komutanı İhsan Paşa ile 17, 28, ve 29 uncu Tümen komutanları, 2 Tümen Komutan Yardımcısı, karargahı ile birlikte 100 ün üzerinde subay ve 1000 den fazla er ve erbaş esir alınmışlardır. Birçok top, makineli tüfek, mühimmat, nakliye kolları ve sair malzeme elimize geçmiştir. Bunların miktarları henüz tespit edilememiştir. Türklerin sağ kanatlarını teşkil eden 9 uncu Kolordu iz ve eseri kalmamak üzere imha edilmiştir. 18 15 TAŞYÜREK, Muzaffer, (2006), Bir Hüznün Tarihi Sarıkamış, İstanbul, ss.103 130. 16 Genelkurmay ATASE Başkanlığı, (1993), ss.354 355. 17 Genelkurmay ATASE Başkanlığı, (1993), ss.402-404. 18 NIKOLSKI, General (2010), Bir Rus Generalinin Anlatımıyla Sarıkamış Harekâtı 12 24 Aralık 1914, Kariyer Yayıncılık, İstanbul, s.93.

Gökhan Durak 512 23 Aralık ta 31 ve 32 inci Tümenler kötü hava koşullarının etkisiyle birbirleriyle muharebeye başlamışlar ve 2000 civarında şehit verilmiştir. Bu bölgeyi (Oltu) savunan Rus generali İstomkin bölgeyi öğleden sonra terk etmiştir. General Nikolski 23 Aralık 1914 tarihli harekâtın sonuçlarını anılarında şöyle değerlendirmiştir: Bugün 9 uncu Türk Kolordusunun tamamen imha edilmiş olduğu anlaşıldı. Sarıkamış önlerinde günlerce süren muharebelerden sonra, mevcudu 13.000 olan bu kolordunun geriye kalmış olan bütün komutanları ile 200 ü aşkın subay ve 6.000 kadar olan eratı bugün esir olarak elimize geçmişlerdir. Bütün toplar, hafif silahlar ve mühimmat, yoğun karla örtülü dağlarda, ormanlarda, vadilerde ve geniş bölgelerde terk edilmiş olduğundan, bunları Sarıkamış a taşımak çok güç olduğu gibi, bütün bu ele geçirilenlerin miktarını tespit etmek de bir hayli zordur. Turnagöl dağları üzerinden sevk edilen birlikler, dağları zayıf düşman gruplarından temizlemişlerdir. Bütün gün Sarıkamış a esirler getirilmektedir. 19 24 Aralık ta şiddetli yağan kar tüm harekâtı etkilerken 28 inci Tümen Çakırbaba dağlarının aşılmaz eteklerinde hareket edemez hale gelmiştir. 29 uncu Tümen ise Bardız a intikal etmiştir. Enver Paşa, esirlerden Sarıkamış ta savunma yapacak topsuz birkaç artçı birliğinden başka birlik olmadığını öğrenince diğer iki tümeni beklemeden taarruza karar vermiştir. Buna göre 17 inci Tümen Rusları arkadan takip edecektir. 10 uncu Kolordu bölgesinde ise Hafız Hakkı Paşa plan dışına saparak 30 ve 31 inci Tümenleriyle İstokim i takip maksadıyla Ardahan istikametinde ilerlemiş, 32 nci Tümen ise Oltu'dan Eşekmeydanı Geçidine giden yoldan soğuktan donan bir kaç bin askerle sabaha karşı Bardız a 23 km mesafedeki Pertos köyüne gelmiştir. 20 25 Aralık sabahı, 29'uncu Tümen yanlış harita nedeniyle 16 km sonra Ruslarla karşılaşmak yerine 17 nci Tümenle buluşmuştur ve ancak öğleden sonra Ruslarla çatışmaya girebilmiştir. Saat 16.00 dan itibaren Ruslar Sarıkamış a doğru çekilmeye başlayınca, Türk birlikleri karanlık basmak üzere olduğu için ordugâha geçilmiştir. Eğer fırsat değerlendirilebilse Ruslar etkisiz hale getirilebilecek iken aynı gece yapılan Rus takviyeleri yüzünden tarihi bir fırsat kaçırılmıştır. Ertesi sabah ilk taarruzlar başarılı olamayınca önce 17 nci Tümen ve ardından da 28 inci Tümen beklenmiş ancak yine de Sarıkamış ele geçirilememiştir. Beklenen 28 inci Tümen den geriye kala kala 300 kişi kalmıştır. 21 25 Aralık gecesi Rusların Türklerin gücü ile endişelerinin arttığı bir dönemde 29 uncu Tümenin Kurmay Başkanı üzerindeki harp planlarıyla esir alınmıştır. Aynı gece, Enver Paşa hala 10 uncu Kolordunun geleceğini ve 11 inci Kolordu ile birlikte başarılı bir taarruz yapılacağını düşünmektedir. Önceki gün 31 ve 32 nci Tümenler Allahuekber dağları üzerinden yine yanlış haritalara göre hesap edilmiş 5 saatlik yürüyüş yerine 19 saatlik zorlu yürüyüşün ardından kuvvetlerinin üçte birini donarak yolda bırakmış olarak Başköy ve Beyköy e 19 NIKOLSKI, General (2010), ss.94 95. 20 MÜDERRİSOĞLU, Alptekin (2006), Sarıkamış Dramı, Kastaş Yayınevi, İstanbul, ss.255 274. 21 MÜDERRİSOĞLU, Alptekin (2006), ss.275-294.

513 Birinci Dünya Savaşı nda Osmanlı Devleti nin Kafkas Siyaseti ve Sarıkamış varabilmişlerdir. 22 Harekâtı Türk kuvvetleri Rus kuvvetlerinden belki de çok daha fazla soğukla mücadele etmiş ve bu kayıpları harekâtın ilerleyen safhalarında günden güne artmıştır. 23 27 Aralık ta ise Ruslar, Sarıkamış ta önceki güne göre çok daha da güçlü durumdadır. 27 Aralık gecesi ordu karargâhında 9 uncu Kolordunun bu harekâtı tek başına yapamayacağından bulunduğu yerde mevzilenmesi ve 10 uncu Kolordunun gelmesinin beklenmesi gerektiği netleşmiştir. 28 Aralık gecesi 10 uncu Kolordu taarruz için yığınak yapmış ve 29 Aralık sabahı 30 uncu Tümen Sarıkamış demiryolu hattını aşınca Enver Paşa nın planı teorikte de olsa gerçekleşmiştir. Enver Paşa saat 22.00 da bir gece taarruzu yapmaya karar vermiş ve bu da 17 inci Tümen in sonu olmuştur. 24 General Yudeniç, 30 Aralık 1914 tarihine kadar olan süreci General Berhman a çektiği telgrafta şöyle değerlendirmiştir: Aldığım bilgilere göre Sarıkamış taki savaş bizim için iyi şekilde gelişmektedir. Düşman geri püskürtülmek ve kuşatılmak üzeredir. Bardız yakınındaki yayla birliklerimiz tarafından işgal edilmiştir ve düşmanı Bardız deresine atmayı amaçlayan saldırımız sürdürülmektedir. 28 ve 29 Aralık günleri yapılan gözetlemelerde Türklerin kuzeyde Kızılca kesiminde bazı hareketleri dikkati çekmiştir. Türklerin kuzeyde Kızılca kesiminde bazı hareketleri dikkati çekmiştir. Türklerin sağ kanalımızdan kuşatma yapmaya kalkışmaları olasılığı yoktur. O halde Türklerin Bardız daki birlikleri ile Sarıkamış a saldıran birliklerini desteklemeye çalıştıkları kabul edilebilir. Albay Dovgirt müfrezesi Bardız yaylasındaki tepeleri işgal ettikten sonra Sarıkamış taki Türklerin desteklenmesine ve onlara yiyecek gönderilmesine engel olmuştur. Bizim Horum-Çermik mevzilerinden geri çekilmemiz, beni Albay Dovgirt müfrezesini geri almak zorunda bırakacaktır. O zaman Bardız-Sarıkamış yolu açılmış olacaktır ve bu durum Türklerin Sarıkamış önlerindeki kuvvetlerinin kurtulması sonucunu doğuracak ve belki de bizi daha kötü duruma sokacaktır. Bu nedenlerden ötürü Horum-Çermik mevzilerinde bir gün daha, özellikle 31 Aralık gününe dek kalarak zaman kazanmayı ve Sarıkamış a giren düşmanla hesaplaşmayı gerekli görmekteyim. Bunda ısrar ediyorum. Türklerin Sarıkamış tan geri atılmalarının önemi azdır. Yolu açarak çıkıp gitmelerini sağlamış oluruz. Ancak biz Türkleri toptan yok etmek zorundayız ve bunu yapabilecek durumdayız. Elimizdeki bu fırsattan yararlanmalıyız. Çünkü böyle bir fırsat bir daha ele geçmeyecektir. 25 Bu telgraf önce yüksek rütbeli Rus generallerince görmezden gelinmiş olsa da 22 3 üncü Ordu da görevli olarak muharebeye katılan alman subay Guze Osmanlı haritaları ile ilgili olarak şu bilgileri vermektedir: Harita olarak elde Türk Genelkurmayının çıkarmış olduğu 1/200000 ölçeğindeki harita bulunuyordu. Bu haritalar Karadeniz sahilinden Van Gölü ne ve Batıya doğruda Sivas a kadar yapılmıştır. Haritalar iyiydi ve araziyle tamamen uyuyordu. Yalnız yollar araziye çok uymuyordu. Haritalardan dağ sırtlarının tırmanma izleri anlaşılamıyordu. GUZE, Alman Yarbay, (2007), (Çeviren: Hakkı AKOĞUZ), Birinci Dünya Savaşında Kafkas Cephesindeki Muharebeler, Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, s.11. 23 Ziya Yergök anılarında karşılaştığı manzarayı şu şekilde anlatmıştır: Asker tek kolda, bir metreden fazla karlar içinde düşe kalka ilerliyordu. Hava eksi 15 20 derece, askerin sırt çantasının ağırlığı 30 35 kilogramdı. Ağır yükün altında zahmet çeken askerler ter içinde kalıyorlar, dinlenmek için yol kenarına oturuyorlardı. Asıl felaket bu zaman başlıyordu. Aklı başından gitmiş, canından bezmiş, bu bitkin insanlar, tüfekleri bacaklarının arasında yere çömeliyor, öylece donup kalıyordu. Yol boyunca bu şekilde donmuş yüzlerce ere rastladık. ÖNAL, Sami (2006), Tuğgeneral Ziya Yergök ün Anıları Sarıkamış tan Esarete, Remzi Kitabevi, İstanbul, ss.100. 24 Bu kararın alınmasında Alman subaylarının etkili olduğu bazı kaynaklarca savunulmaktadır, BALCI, Ramazan (2007), Tarihin Sarıkamış Duruşması, Nesil Yayınları, İstanbul, ss.163. 25 MÜDERRİSOĞLU, Alptekin (2006), ss.384-385.

Gökhan Durak 514 Yudeniç in haklı olduğu gerçeği çok geçmeden anlaşılacaktır. Yudeniç in bu tutumu savaşın gidişatını önemli ölçüde etkilemiş ve Türk kayıplarının giderek artmasına yol açmıştır. Dokuzuncu Kolordu Kurmay Başkanı Yarbay Şerif (Köprülü) ve heyetinin hazırladığı ve Enver Paşa ya sunulmak üzere hazırlanan rapor Türk kuvvetlerinin düşünüldüğünden daha büyük bir hezimete uğradığını bize göstermektedir. Şerif Bey raporunda şunlara değinmektedir: 30 Aralık akşamına dek yapılan saldırılar ve mevsimin şiddeti kolordunun bütün mevcudunu 1000 ere kadar düşürdü. Nerede ve ne miktar döküntümüz bulunduğu hakkında kesin bilgi alınamamıştır. Bununla birlikte kuvvetle umulur ki, 9 uncu Kolordunun gerilerdeki köylerde dağılmış olan askerlerini toplamak ve bugün çarpışmalara katılan birliklerden yararlanmak üzere on günlük bir zaman bulunsa 10.000 mevcuda yükselmesi büyük bir olasılıktır. Bugünkü mevcut erlerin ve hayvanlar ile gereçlerin şimdiki değerinin noksan olduğu yüksek makamlarınca bilinmektedir. Örneğin, savaşır kabul ettiğimiz erlerin büyük çoğunluğu bedeni güçsüzlük ile karşı karşıyadır. Topçu subayları ve erleri büyük ölçüde yitirilmiştir. Hayvanlar yorgun ve güçsüzdür. Kırk dağ topunun bugün ancak yirmisi işlemektedir ve bütün cephede ancak 16 makineli tüfekten yararlanılabiliyor. Sonuç olarak 9 uncu Kolordunun saldırı yeteneği kalmadığı görüşlerinize sunulur. 26 Sunulan rapor sadece 9 uncu Kolordu değil tüm 3 üncü Ordu için söylenebilecek düzeydedir. 1/2 Ocak 1915 tarihi itibariyle Hafız Hakkı Paşa Rusların hareketlerini takip etmiş ve 2 Ocak gecesi 30 ve 31 inci Tümenleri geri çekilmeye başlamıştır. General Yudeniç ise komutan olarak tayininden sonra 3 üncü Ordunun kalan bölümünü takibe koyulmuş ve bu süreç 19 Ocak tarihine kadar devam etmiştir. Sonuçta Türk Ordusu 75000 şehit ile toplarının büyük bölümünü kaybetmiştir. Ruslar ise büyük kısmı donmuş olarak 16000 ölü ve yaralı ile 12000 hasta geride bırakmıştır. Başkomutan Vekili Enver Paşa 3 üncü Ordu Komutanlığını Hâfız Hakkı Paşa ya devrederek İstanbul a dönmüştür. 27 (Bkz. Sarıkamış Harekâtı Sonrası İki Tarafın Kuvvet Durumu-Ek Kroki-3) Sarıkamış Harekâtının başarısızlıkla sonuçlanması üzerine 3 üncü Ordu çok zor şartlar altında Narman - Yeniköy - Kaleboğazı - Tortum hattında tutunmaya çalışmıştır. Bir taraftan İstanbul ve Çanakkale nin tehdit altına girmesi, diğer taraftan Arabistan, Suriye, Irak üzerinde İngiliz tehdidinin artması Doğu Cephesine ikmal yapılmasını önlemiştir. Bu arada Rus ordusu askeri ihtiyaçlarını fazlasıyla tamamlamış, Karadeniz de üstünlüğü ele geçirerek Anadolu içlerindeki ikmal engellerini aşmıştır. 1916 Şubat ında çok üstün kuvvetlerle Doğu Cephesine saldıran Ruslar Temmuz ayına kadar Erzurum, Trabzon ve Erzincan ı ele geçirmişlerdir. 300 km ilerleyerek Tirebolu- Kiği- Erzincan- Bingöl- Muş- Bitlis hattına kadar gelmişlerdir. 7.Harekâtın Başarısız Olma Sebepleri Sarıkamış harekâtını olumsuz yönde etkileyen sebeplerden ilk ve önemli olan husus kolordular ve kıtalar arasında haberleşmenin sağlanamamasıdır. Bu durum kolordular 26 MÜDERRİSOĞLU, Alptekin (2006), ss.391-392. 27 Türk kayıpları ile ilgili kaynaklarda farklı rakamlar yer almaktadır. Ancak Türk tarafı için toplam zayiatın 60000 ile 90000 civarında olduğu, Ruslar için ise bu rakamın 30000 kişi olduğu düşünülmektedir. AYDIN, Nurhan, (2012), ss.95 96.

515 Birinci Dünya Savaşı nda Osmanlı Devleti nin Kafkas Siyaseti ve Sarıkamış Harekâtı üzerindeki denetimini kaybettirmiş, inisiyatifi kendi ellerine alan komutanlar, çok kritik zamanlarda genel durumun gerektirdiği fedakârlıklardan kaçınmışlardır. Kolorduların birlikler arasındaki irtibatını takip etmemesi, yürüyüş intizamının korunamaması, birlik komutanlarından büyük bir kısmının, baskın tarzında yapılabilecek bir taarruz hareketinin icaplarını tam olarak kavrayamaması yapılan büyük fedakârlıklara rağmen Türk birliklerinin çok kötü bir sonuç almasına sebep olmuştur. Kolordu ağırlıklarını (ağır silah ve teçhizat) taşıyan birlikler harekâtın daha ilk günlerinde geri kalmışlardır. Bu birliklerin büyük kısmından bir daha haber alınamamıştır. Kısacası komuta hataları Sarıkamış Harekâtının başarısızlıkla sonuçlanmasında en etkili husus olmuştur. Harekâtın başarısız olmasında ikmal ve beslenme olanaklarının yetersizliği de oldukça önemlidir. Yurt genelinde kara yolu, nakliye aracı, tren hattı, haberleşme, harp araç ve gereci, tıbbi malzeme, giyim eşyası, yetişmiş insan gücü gibi bir ordunun zaferi için olmazsa olmaz şartlardan hiçbiri yeterli düzeyde değildir. Ayrıca Birinci Dünya Savaşı boyunca orduyu meşgul eden büyük problemlerden biri de firarlar olmuştur. Sayıları yüzbinleri bulan asker kaçakları dağlık bölgelerde çeteler teşkil ederek ülke genelinde mal ve can emniyetini tehlikeye düşürmüşlerdir. Sarıkamış felaketini hazırlayan en önemli nedenlerin başında ise sert kış şartları olmuştur. Taarruzun başladığı günlerde hava sıcaklığı normalin çok altına düşmüştür. Hareket güzergâhında hava sıcaklığı eksi 40 dereceye kadar gerilemiştir. Türk Ordusu kış harbinin ihtiyaçlarına göre donatılmış olsa, kayıpların daha az olabilme imkânı olabilirdi ancak birliklerin özellikle yeterli donanımları olmadığı için kayıplarda oldukça artış göstermiştir. 28 Tüm bunların yanında felaketin daha da artmasında salgın hastalıklar önemli bir rol oynamıştır. Ordunun sağlık hizmetlerinden bahsedilirken, verilen rakamlarda en az 40 bin askerin hastalık nedeni ile saf dışı kaldığı ve yenilgide birinci derecede rol oynadığı rahatlıkla savunulabilir. Sarıkamış hareketine katılan askerler arasında söylenile gelen Bizi Ruslar değil bitler yedi sözü bu gerçeği açık ve net olarak ortaya koymaktadır. 29 8.Harekâtın Önemi Büyük ümitlerle girişilen Sarıkamış Harekâtı, üç hafta kadar sürmüş ve çok büyük kayıplarla sonuçlanmıştır. Rus General Berhman Sarıkamış ın önemini şu şekilde ifade etmiştir: Sarıkamış bir kapıdır. Hâlihazırda bu kapı gerek benim ve gerekse müfreze için düşman tarafından çok sıkı bir şekilde kapatılmıştır. Gayet tabii olarak bu kapıyı her ne pahasına olursa olsun açmak gerekir. Binaenaleyh her zaman için düşüncem şudur. Cepheden çekilmesi mümkün tüm birlikleri geri çekerek süratle Sarıkamış ı takviye etmek gerekir demektedir. 30 Rus birlikleri Sarıkamış a bu derece önem verirken Enver Paşa, her ne kadar "Gittik, gördük, saldırdık, geri döndük" olarak harekâtı anlatmış olsa da savaş Türk milletine büyük acılar yaşatmıştır. 3 üncü Ordu büyük fedakârlıklarla kahramanlıklar göstermiştir. Fakat kara kışın karşısında mevcudunun yarısını (70 80 bin kişi), toplarıyla silah ve taşıt araçlarının da yarısından fazlasını kaybetmiştir. 9 uncu Kolordu Komutanı ve karargâhı esir düşmüştür. Ordu Komutanı Hafız Hakkı Paşa tifüse yakalanmış, sonra da vefat etmiştir. 31 28 AYDIN, Nurhan, (2012), ss.89 90. 29 Harp Akademileri Komutanlığı, (1971), Derin Kar - Şiddetli Soğuk ve Dağlarda Muharebe Esasları, Harp Akademisi Basımevi, İstanbul, ss. 69 70. 30 NIKOLSKI, General (2010), s.107. 31 KARAL, Enver Ziya, (1991), ss.423 424.

Gökhan Durak 516 Savaşın galibi General Yudenic, Rus Kafkasya Ordu komutanı ilan edilmiş ve ordusunu toparlayarak Doğu Anadolu ya taarruza geçmiştir. Hopa, Artvin, Malazgirt, Erzurum, Van, Muş, Bitlis, Rize, Bayburt ve Erzincan Rus işgali altına girmiştir. Rusların isteğiyle Çanakkale Cephesi açılmış ve Sarıkamış'taki kayıpların çok daha fazlası bu cephede verilmek durumunda kalınarak ülkenin en eğitimli insanları kaybedilmiştir. Osmanlı ordusu eğitimli askerlerini bu cephede kaybetmiş olduğu için diğer cephelere asker sevkiyatı yapılamamış, bu durum diğer cephelerde mağlubiyetlere dolaylı olarak sebep olmuştur. Millî Mücadelenin kazanılmasında yaşanılan zorluklardan biri de Birinci Dünya Savaşı nda verilen çok fazla şehitten dolayı savaşacak çok az sayıda insanın kalmış olmasıdır. 32 Ruslar tarafından Oltu, Sarıkamış ve Kağızman a yerleştirilen Ermeni çeteleri; silahlandırılarak savunmasız Müslüman köylere saldırmalarına zemin hazırlamıştır. Ordunun kayıplarına, savaşılan bölgenin Türk ve Müslüman halkının kayıplarını da eklemek gerekmektedir. Birçok köy savaş sonrasında yakılmış veya harap edilmiştir. Halk Rusların ve daha çokta Ermeni çeteleri zulmünden korkarak varını yoğunu bırakıp, Erzurum doğrultusunda göç etmeye koyulmuştur. Harekâtın yapıldığı ve ordunun geçtiği yol üzerindeki köyler, hasta askerlerle dolmuş, neredeyse tüm doktorlar tifüse yakalanmıştır. Salgın hastalıklar Diyarbakır a kadar yayılmıştır. Nisan ayı başlarında karların erimesiyle birlikte açığa çıkan şehitlerin naaşları vicdanları sızlatmıştır. Rus yetkililer emir vererek cenazeleri bir an önce defnedilmesini istemişler ve civardaki Türk köylerin getirilen kişilerle toplu mezarlar kazılarak Türk köylüler şehit kardeşlerinin cenazelerini yollardan toplayıp dinî vecibelere uygun olarak defnetmişlerdir. 33 Erzurum'dan Sarıkamış'a kadar süren bu büyük savaşa 3 üncü Türk ordusu, 9, 10 ve 11 inci kolordulardan kurulmuş olarak birlikler katılmıştır. Bu ordu 94 tabur ve 218 toptan kurulu 75.660 kişiden ibarettir. Takviye birliklerle bu sayı 120.000'e ulaşmıştır. Sarıkamış Harekâtı sona erdikten sonra Türk ordusu büyük kayıplar vermiştir. Türk ordusunun kayıpları, savaş alanında şehit düşenler en az 60.000 ile 90.000 arasında olduğu düşünülmektedir. Bu sayıya esir düşenler ve hastalıktan ölenler dâhil değildir. 34 Sonuç Osmanlı ordusu için Sarıkamış harekâtının amacı, Rus ordusunu imha etmek için geniş bir çevirme manevrası yapmaktır. Rus kuvvetlerinin imhası amacıyla düşünülen plân teorik olarak uygun görülmektedir. Ancak kuşatma kavisleri geniş tutulunca, geniş kavisler, iklim ve arazi hedefte güç birliğine olanak vermemiştir. Arazi ve iklim pek dikkate alınmadığından birlikler düşmandan ziyade tabiatla savaşmıştır. Geniş kuşatma kavisleri zaman kaybına sebep olmuş bu ise düşmanın çekilmesine ve karşı tedbirler almasına yol açmıştır. Türk ordusunun kış ve dağ teçhizatı ve eğitimi yeterli değildir. Böyle olmakla Sarıkamış felaketini hazırlayan başlıca etken hava, iklim ve arazidir. 35 Sarıkamış savaşları Türk ve Rus ordularının inanılmaz bir mukavemet ve istikrarla 32 GÜVEN, Salih, (2013), Kara Düşen Sarıkamış, Görsel Matbaacılık, İstanbul, s.31. 33 GÜVEN, Salih, (2013), s.32. 34 Sarıkamış Harekâtı kayıpları ile ilgili olarak kaynaklarda farklı bilgiler bulunmaktadır. Örneğin; Alman Guze yayınladığı hatıralarında bu sayıyı 30.000 ölü 7000 esir olarak vermektedir. Rus Generali Maslofski kayıpları 7000 esir ve muharebe sonrası 23.000 kişiyi gömdüklerini doğrulamaktadır. Ona göre kayıpların toplamı 60.000 dir. AYDIN, Nurhan, (2012), ss.28 29. 35 AYDIN, Nurhan, (1998), Her Yönüyle Sarıkamış, Erzurum Bakanlar Matbaacılık, s.40.

517 Birinci Dünya Savaşı nda Osmanlı Devleti nin Kafkas Siyaseti ve Sarıkamış Harekâtı savaştıkları bir yok etme muharebesidir. Sarıkamış Türk erlerinin yiğit Mehmetlerin ruhundaki büyük Alplik ve gazilik kaynağının yarattığı tükenmez enerjinin yeni bir şahlanış yeri olarak dünya durdukça yaşayacaktır. Sarıkamış muharebesi sırasında paniğe kapılan Ruslar müttefikleri İngiltere ve Fransa dan Türkleri durdurmak için ikinci cephe açılması için ısrar etmişlerdir. 1915 Çanakkale çıkartması bu yüzden yapılmıştır. Bilindiği gibi Çanakkale savaşları Türk Ordusunun zaferiyle bitmiş bu olay ise Rusya nın çöküntüsünü hızlandırmış, Rus Çarlığının erkenden çökmesini sağlamıştır. 36 KAYNAKLAR AYDIN, Nurhan, (1998), Her Yönüyle Sarıkamış, Erzurum Bakanlar Matbaacılık. AYDIN, Nurhan, (2012), Sarıkamış Harekatı, Bakanlar yay., İstanbul. BALCI, Ramazan, (2007), Tarihin Sarıkamış Duruşması, Nesil yay., İstanbul, BAYUR, Yusuf Hikmet, (1991), Türk İnkılâbı Tarihi, Cilt II, Kısım III, TTK, Ankara. NIKOLSKI, General, (2010), Bir Rus Generalinin Anlatımıyla Sarıkamış Harekâtı 12 24 Aralık 1914, Kariyer Yayıncılık, İstanbul. GÜVEN, Salih, (2013), Kara Düşen Sarıkamış, Görsel Matbaacılık, İstanbul. GUZE, Alman Yarbay, (2007), (Çeviren: Hakkı AKOĞUZ), Birinci dünya Savaşında Kafkas Cephesindeki Muharebeler, Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara. Harp Akademileri Komutanlığı, (1971), Derin Kar - Şiddetli Soğuk ve Dağlarda Muharebe Esasları, Harp Akademisi Basımevi, İstanbul. MÜDERRİSOĞLU, Alptekin, (2006), Sarıkamış Dramı, Kastaş Yayınevi, İstanbul. ÖNAL, Sami, (2006), Tuğgeneral Ziya Yergök ün Anıları Sarıkamış tan Esarete, Remzi Kitabevi, İstanbul. KARAL, Enver Ziya, (1991), Osmanlı Tarihi, Cilt V, TTK, Ankara. Genelkurmay ATASE Başkanlığı, (1993), Birinci Dünya Harbinde Kafkas Cephesi 3 üncü Ordu Harekâtı, Cilt:1, Genelkurmay Basımevi, Ankara. TAŞYÜREK, Muzaffer, (2006), Bir Hüznün Tarihi Sarıkamış, İstanbul. YARDIMCIEL, Ayhan, (2014), Şüheda, Yıl:6, Sayı:6, Kars. 36 AYDIN, Nurhan, (1998), s. 41.

Gökhan Durak 518 Ek Kroki-1: (1 Kasım 1914-Rus Taarruzu)

519 Birinci Dünya Savaşı nda Osmanlı Devleti nin Kafkas Siyaseti ve Sarıkamış Ek Kroki-2: (3 üncü Ordu Taarruz Planı) Harekâtı

Gökhan Durak 520 Ek Kroki-3: (Sarıkamış Harekâtı Sonrası İki Tarafın Durumu)