Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 10, Mart 2015, s. 720-733 Ebru ORAL 1 İSKİT SANATI ve ANADOLU DAKİ YAYILIMI Özet Orta Asya Bozkır kültürleri içerisinde önemli bir yeri olan İskitler, gerek dinleri, gerek sosyo-kültürel yapıları ve gerekse kendilerine özgü sanat anlayışları ile dikkat çekmektedir. İskitlerin Anadolu daki varlığına ilişkin bulgular ise çeşitli arkeolojik malzemelere ve filolojik verilere dayandırılmaktadır. Bozkır kültürlerinin ortak özelliği olan göçebeliğin, İskit toplumlarının sanat anlayışının ve yaşam tarzının şekillenmesinde büyük bir rol oynadığı görülmektedir. Göçebeliğin en belirgin özelliklerinden birisi olan doğa ile mücadele, av ve savaş odaklı yaşam biçimleri, sanatta Hayvan Üslubu olarak tanımlanan bir anlayışın ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. İskit kurganlarında ele geçen çeşitli eserler sayesinde, İskit Hayvan Üslubu hakkında önemli bilgilere ulaşılmaktadır. İskit sanatında Hayvan Üslubu nun ortaya çıkmasında, İskit toplumlarının dinsel inanışlarının da büyük bir rol oynadığı düşünülmektedir. Geniş bir coğrafyaya yayıldığı anlaşılan İskit kültürü ve sanatının, Anadolu tarihi ve kültürü açısından da önemi büyüktür. Anadolu da ele geçen çeşitli arkeolojik veriler, söz konusu toplumların dinsel inanışları ve sanat anlayışları hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Anahtar Kelimeler: İskit, Bozkır, Kurgan, Sanat, Hayvan Üslubu SCYTHIAN ART and ITS SPREAD IN ANATOLIA Abstract Scythians occupying a significant place among the Central Asian Steppes attract attention not only due to their religion but also their socio cultural structures and understanding of art special to them. On the other hand, the findings related to the presence of Scythians in Anatolia are attributed to various archaeological materials and philological data. It is seen that nomadic life, a common property of steppe cultures, played a very important role in the formation of sense of art and life style of Scythian societies. Struggle with nature, hunting and war oriented life styles which are the most important characteristics of nomadic life paved the way for a sense defined as Animal Style in art. Thanks to artefacts obtained from Scythian cairns, important information about Scythian animal style has been attained. In appearing of animal 1 Yrd. Doç. Dr., Batman Üniversitesi, Sanat Tarihi, ebruorl@hotmail.com

721 style in Scythian art, it is thought that religious beliefs of Scythian societies played very important role. The importance of Scythian culture and art apparently spread over a wide geography is great in terms of Anatolia History and culture. The archeological data obtained in Anatolia present significant information about religious beliefs and art sense of societies in question. Key Words: Scythian, Steppe, Cairns, Art, Animal Style Tarihin çeşitli dönemlerinde özellikle coğrafi olarak birbirine yakın toplulukların siyasi, ekonomik ve sosyo-kültürel ilişkiler içerisinde olduğu görülmektedir. Anadolu da varlıkları M.Ö. 8.yy başlarından itibaren yazılı kaynaklardan bilinen İskit ve Kimmer gibi göçebe toplulukların izlerine arkeolojik kazılar sayesinde ulaşılmaktadır 2. Yakındoğu ve Anadolu tarihinde bir süre etkili olan İskitlerin, Kuzey Kafkasya, Güneydoğu Avrupa, Kırım ve Güney Sibirya yı kapsayan geniş bir coğrafyaya yayıldığı anlaşılmaktadır 3. Yazılı ve arkeolojik veriler ışığında Kimmerleri takip ederek Kafkaslar üzerinden Anadolu ya ulaştıkları düşünülen İskitlerin, Anadolu da Urartularla karşılaştıkları, kısa bir süre sonra Asur sınırına kadar ulaştıkları bilinmektedir 4. İskitlerin kültürel yapısı ve yaşam biçimleri konusundaki bilgiler, Grek ve Asur kaynaklarından gelmektedir 5. İskit sanatı ve bu sanatın özünü oluşturan Hayvan Üslubu nun, geniş bir coğrafyaya yayılmış olan insanların tabiatüstü kuvvetlere karşı eğilimlerinden dolayı ortaya çıktığı düşünülmektedir. İskit Hayvan Üslubu nun ortaya çıkışı, toplumların inançları ile yakın alakalı olarak görülmektedir. İskit sanatının ortaya çıktığı coğrafyanın Sibirya, Orta Asya ve Güney Rusya olduğu yönünde farklı görüşler ileri sürülse de, söz konusu üslubun Orta Asya da ortaya çıktığı düşüncesi ağır basmaktadır. İskit Hayvan Üslubu nun ortaya çıktığı coğrafya ile ilgili olarak bazı bilim adamları farklı görüşler öne sürmektedir. İskit Hayvan Üslubu nun, Rostovtzeff e göre Orta Asya da, Tallgren ve Chirsten e göre Batı Türkistan da, Borovka ya göre Kuzey Sibirya da ortaya çıktığı fikri hakimdir 6. İskit toplumlarının kültürleri ve sanat anlayışları ile ilgili malzemeler, İskit kurganlarından gelmektedir. Büyük bir çoğunluğu Güney Rusya da bulunan İskit kurganlarından çok sayıda eserin ele geçtiği görülmektedir. Söz konusu eserlerin ele geçtiği en önemli kurganlar arasında; Chertomlyk kurganı, Kazakistan da Alma Ata ya elli kilometre mesafedeki Issık Göl ün yakınlarındaki Esik kurganı ve Pazırık yaylasında bulunan kurganlar gelmektedir. Herodotos un tarihinde İskit krallarının ve İskit toplumunda yer alan sıradan kişilerin defin törenleri çok canlı bir şekilde anlatılmaktadır. İskit cenaze törenlerinin en belirgin özelliklerinden birisi olan cesetleri kurganların içinde mezara gömme adetinin, İskit döneminde değişmeden devam ettiği anlaşılmaktadır 7. İskit sanatının gelişimi ve yayılımı konusunda önemli bir yere sahip olan İskit eserleri, İskit Hayvan Üslubu nun sitili ve gelişimi hakkında önemli bilgiler elde edilmesini sağlamıştır 8. 2 San, 2000:16 3 San, 2000: 6 4 Durmuş, 1997: 279 5 San, 2000:1 6 Durmuş, 2002: 22 7 Sinor, 2000: 156 8 Durmuş, 2002: 22-23

Ebru Oral 722 Asya içlerine kadar yayılmış olan İskit kurganlarında ele geçen eserlerin büyük bir çoğunluğu üzerinde çeşitli hayvanların mücadele sahneleri dikkat çekmektedir. Söz konusu hayvan mücadele sahnelerinin işlendiği sanat anlayışı ise Göçebe-Hayvan Sanatı olarak tanımlanmaktadır. İskit Hayvan Üslubu nda kuvvetli stilizasyon ve canlı natüralizmin hakim olduğu anlaşılmaktadır. İskit sanat anlayışı hakkında önemli bilgiler elde etmemizi sağlayan eserlerin üzerinde betimlenen en önemli hayvan tasvirleri arasında, geyik, keçi, kedi, köpek, kurt, at, ayı ve yırtıcı kuşlar gelmektedir. Göçebe sanatının en seçkin örneklerine ise at koşum takımlarında rastlanmaktadır 9. İskit sanat eserleri üzerinde betimlenen geyik tasvirlerinin genelde yere çökmüş vaziyette tasvir edildikleri görülmektedir. İskit kültürü ve sanatı hakkında önemli bilgiler elde etmemizi sağlayan Kuban bölgesinden ele geçmiş bir eser üzerinde geyiğin ön ve arka ayaklarının birleştirilerek bedeninin altında toplandığı anlaşılmaktadır ( Resim 1 ). Geyiğin boynuzlarının abartılı bir şekilde betimlendiği görülmektedir. Söz konusu eserin bir kalkan ya da elbise süsü olarak kullanıldığı düşünülmektedir. İskit sanat eserlerinde sevilerek işlendiği anlaşılan geyik motifinin, İskit mitolojisinde önemli bir yere sahip olduğu bilinmektedir. İskit toplumları için aynı zamanda manevi yönü bulunan geyiğin apotropeik ( koruyucu ) özelikler taşıdığı düşünülmektedir. İskitlerin büyük göçleri esnasında Maoetis civarında sisler içinde kayboldukları sırada bir geyik önderliğinde yollarını bulduklarına inanılmaktadır. İskit sanat eserleri üzerindeki hayvan tasvirlerinin bazen doğal özellikleri ile betimlendiği anlaşılmakla birlikte, bazen de hayvanların güçlü özelliklerinin bir araya getirilmesi sonucunda, hayal dünyasının bir mahsulü olarak betimlendiğini gösteren örnekler mevcuttur 10. İskit Hayvan Üslubu nun, Hun sanatında ortaya çıkan Hayvan Üslubu ile ortak özellikler taşıdığı anlaşılmaktadır. Nitekim Hunlara ait dokumalarda, keçelerde, kılıç, mızraklarda, bıçaklarda, at koşum takımlarında, eyerlerde ve kılıç saplarında çeşitli hayvanlara ait figürlerin hareketli, doğal ve dinamik bir şekilde işlenmiş olduğu görülmektedir. Hun tasvirli eserlerinde en sık ve sevilerek işlenen motifler arasında; geyik, antilop, keçi, koyun ve inek gelmektedir. Rostovzeff in ilk kez Hayvan Üslubu olarak tanımladığı Üslubun, Güney Rusya ve Kuzey Kafkasya da yaygınlaştığı anlaşılmaktadır 11. İskit kültürü ve sanatı hakkında en önemli bilgilere, çeşitli arkeolojik kazılardan ele geçen koşum takımları, hayvan betimli plakalar ve savaş aletleri sayesinde ulaşılmaktadır 12. İskit sanat anlayışının ortaya çıkmasında ve gelişiminde, yarı göçebe kültürün en önemli özelliklerinden, doğaya olan bağımlılık dikkat çekmektedir. Özellikle sanat eserlerinde vahşi hayvanların egemen olduğu bir anlayışın hakim olduğu görülmektedir. İskit sanat eserleri içinde önemli bir yer tutan, silah kabzalarında ve eyerlerde dağ keçisi, geyik, leopar, kaplan, kartal, ve grifon gibi tasvirlere rastlanmaktadır 13. İskit Hayvan Üslubu nun gelişiminde çeşitli dinsel inanışlarından da büyük bir katkısının olduğu görülmektedir. Nitekim İskit Şaman törenlerinde hayvan kostümlerinin kullanıldığı ve söz konusu kostümler sayesinde tanrılara ulaşıldığı düşünülmektedir. Tarihin çeşitli dönemlerinde tasvirli eserler üzerinde betimlenen hayvan motiflerinin Hititlerden Perslere, Mısırlılardan Friglere kadar çok çeşitli kültürlerde yaygın olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Sibirya da ele geçen bir eser üzerinde iki avcı hayvanın birbiri ile mücadele 9 Durmuş, 2002: 23 10 Anıl, 2002: 28-29 11 Diyarbekirli, 1972: 123-124 12 San, 2000:8 13 Yılmaz, 2002: 28

723 ederken betimlendiği görülmektedir ( Resim 2 ). Eser üzerinde aslan olduğu düşünülen hayvanın boynuzlu olarak tasvir edildiği anlaşılmaktadır. Aslanın boynuzlarının uçlarının kartal başları ile kuyruğunun ise kartal gagası ile son bulduğu görülmektedir. Söz konusu eser üzerinde hayali olarak betimlenen aslanın, kaplanı boynundan yakalarken betimlendiği anlaşılmaktadır 14. M.Ö. 7-6.yüzyıllara tarihlendirilen ve Kuban Bölgesi nde ele geçen bir eserin bronz döküm tekniğinde yapıldığı anlaşılmaktadır ( Resim 3 ).Törenlerde direklerin tepesine takılarak kullanıldığı düşünülen eser üzerinde kuvvetli bir şekilde sitilize edilmiş kartal gagaları dikkat çekmektedir. Eser üzerinde oluk bölümünün bitiminde başı arkaya dönük bir dağ keçisi tasviri görülmektedir. Diğer taraftan söz konusu eserin her iki tarafından sarkan çanlar, törenle ilişkili diğer unsurlar olarak dikkat çekmektedir. İskit sanatına ait, M.Ö.9-8. yüzyıllara tarihlendirilen bir diğer eserde ise natüralist olarak işlenmiş bir dağ keçisi tasviri dikkat çekmektedir ( Resim 4 ). Altaylarda ele geçen eserin idol olarak kullanıldığı düşünülmektedir. İskit sanatının erken dönemlerinde idollerin hayvan formunda olduğu anlaşılmaktadır. Sözkonusu eserin çadır direğinin üzerine takıldığı düşünülmekle birlikte İkit toplumları tarafından çadırı kötü güçlerden koruduğuna inanılmaktadır. M.Ö. 5.yy a ait olduğu düşünülen bir at başına ait süsleme ise Dinyeper Bölgesi ndeki Solokha Kurganı nda ele geçmiştir ( Resim 5 ). At alınlığı ve yanaklıklara ait olduğu düşünülen eser üzerinde kabartma tekniğinde yapılmış birbirine simetrik olarak yerleştirilmiş balık tasvirlerine rastlanmaktadır. Sözkonusu eser üzerinde yanaklıkların yaprak formunda betimlendiği görülmektedir. İskit sanatında farklı kültürlerin etkilerinin görülmeye başladığı dönem, M.Ö.5.yüzyıl dır. Söz konusu yabancı kültürlerin etkilerini Seven Brothers Kurganı nda ele geçen at biniş takımına ait bir bronz gem süsü üzerinde görmek mümkündür. Söz konusu eser üzerinde, bir kartal başı ve palmetler dikkat çekmektedir ( Resim 6 ). Eser üzerinde betimlenen palmetlerin Grek etkili olduğu düşünülmektedir. Seven Brothers Kurganı ndan çıkan diğer bir eser ise altın plaka üzerinde betimlenen hayal mahsulü bir varlığa aittir ( Resim 7 ). Söz konusu eser üzerinde betimlenen karışık varlığın, kanatlarının sitilize kartal gagası şeklinde, ön bacaklarının ise aslan şeklinde tasvir edildiği görülmektedir. Eser üzerindeki karışık varlığın işlenişinde farklı kültürlerin sitil özelliklerine rastlamak mümkündür. Söz konusu karışık varlığın sakal işlenişinde Mısır, bacak işlenişinde ise Mezopotamya etkisi görülmektedir. M.Ö. 5. Yüzyıla tarihlendirilen ve Çar I. Petro Koleksiyonu nda yer alan diğer bir eser üzerinde ise hayvan mücadele sahnesi dikkat çekmektedir ( Resim 8 ). Söz konusu eserin tasvir sahnesi üzerinde at ile ona saldırırken betimlenen aslan grifonu tasviri dikkat çekmektedir. Aslan grifonunun, atın boynuna saldırırken betimlendiği anlaşılmaktadır. Eser üzerinde, hayvanların kalça ve ön kol adaleleri üzerinde betimlenen nokta ve virgülün, hayvanlardaki hareketliliği sembolize ettiği düşünülmektedir. Sahne üzerinde atın arka ayaklarını havaya kaldırdığı ve bu şekilde atın ölümünün sembolize edilmeye çalışıldığı anlaşılmaktadır. İskit sanatında, hayvan mücadele sahneleri üzerinde otçullara, bazen doğa üstü varlıkların, bazen de doğadaki hayvanların saldırdığı görülmektedir 15. İskit sanatının en ilgi çekici buluntuları Nymphaeum Mezarlarından gelmektedir. Söz konusu mezarlarda ele geçen kayık biçimli küpeler, İskit mezarlarında oldukça yaygındır. Mezar I de ele geçen eserin, griffin başı ile sonlandığı anlaşılmakla birlikte ucunun tutturulduğu 14 Yılmaz, 2002: 29 15 Yılmaz, 2002: 29-30

Ebru Oral 724 noktanın ise rozet biçiminde olduğu anlaşılmaktadır. Kayıkların tel bantlarla betimlendiği anlaşılmaktadır ( Resim 9 ) 16. İskit mezarlarından Mezar I de ele geçen ve M.Ö. 5-4.yüzyıla tarihlendirilen bronz bir aynanın kulpunda kıvrım süslemeleri dikkat çekmektedir( Resim 10 ). Mezar I de ele geçen diğer bir eser ise İskit sanatının en güzel örneklerinden birisini oluşturan kırmızı figürlü su kabına aittir ( Resim 11 ). Eser üzerinde bir ağacın yanına oturmuş iki yavru geyik tasviri dikkat çekmektedir 17. İskit sanatının en güzel örneklerinden birisi olan diğer bir eser ise, Mezar II de ele geçmiştir. M.Ö. 5.yüzyıla tarihlendirilen kırmızı figürlü bir askos üzerinde ise yabani bir tavşanı kovalarken betimlenen av köpeği tasviri görülmektedir( Resim 12 ) 18. İskit kültürü ve sanatı ile ilgili bilgiler, Anadolu da ele geçen çeşitli arkeolojik ve filolojik malzemelere dayandırılmaktadır. İskitlerin Anadolu daki varlığı ile ilgili ilk bilgiler, Urartu yazıtlarından gelmektedir. Urartu topraklarında ortaya çıkan İskit tehdidinin en belirgin kanıtı, II. Rusa nın Van Gölü çevresinde Çavuştepe ve Adilcevaz kalelerinde yaptırdığı bazı inşa faaliyetleri ile ortaya çıkmaktadır. Çavuştepe de ortaya çıkarılan İskitlere özgü savaş aletleri ve koşum takımlarına ait parçalar, İskit saldırılarını kanıtlayan en belirgin bulgular arasında yer almaktadır 19. İskit sanatı ve kültürünün, Anadolu daki yayılımı hakkında önemli bulgular içeren Çavuştepe de ele geçen bir yanaklık üzerinde öne doğru uzatılmış boynuzu ile bir koç ve kıvrık gagalı bir kuşun karışımından oluşan doğa üstü bir varlık betimlenmektedir ( Resim 13 ). Anadolu da ele geçen İskit buluntularının, İskit Kurganlarında ele geçen eserlerdeki göçebe hayvan sitili ile benzerlik taşıdığı anlaşılmaktadır. İskit kültürüne ait yanaklıkların benzerlerine, Poltava Bölgesi ndeki Akjutins Kurganı, Ukrayna da Kirovograd yakınlarındaki Zhurovka 432 nolu mezarlarda da rastlanmaktadır. Anadolu da göçebe sanatının önemli eserlerinden birisi de hayvan betimli kayış dağıtıcılarıdır. Norşuntepe deki gömütte ele geçen hayvan tasvirli kayış dağıtıcılarından iki tunç örnekten birisi grifon biçimindedir ( Resim 14 ). Diğer örnek ise malzeme, biçim ve işleniş bakımından ilk örnekle benzer özellikler taşımaktadır ( Resim 15 ). Söz konusu örnek, yüz hatlarındaki ayrıntı, boynuz ve gaganın biçimindeki farklılıktan dolayı her iki örneğin de farklı koşum takımlarına ait olduğunu kanıtlamaktadır 20. Anadolu da Çavuştepe de ve Norşuntepe de ele geçen hayvan betimli kayış dağıtıcılarının M.Ö. 7-6. Yüzyıllarda İskit mezarlarında ele geçen koç veya kuş başı tasvirli kayış dağıtıcıları ile benzerlikler gösterdiği anlaşılmaktadır. Norşuntepe de ele geçen örneklerden birisi ( Resim 14 ) nin Krasnador Bölgesi neki Kelermes I Kurganında ele geçen kayış dağıtıcısı ile aynı sitilistik özellikler gösterdiği anlaşılmaktadır. Anadolu da at koşum takımları içinde kuş başı betimli kayış dağıtıcıları, ayrı bir grupta değerlendirilmektedir. Sardes te ele geçen yırtıcı bir kuşun betimlendiği tunç örnek üzerinde sitilize olarak işlenmiş kartalın sivri gagası üzerindeki detayların kabartma çizgilerle betimlendiği anlaşılmaktadır ( Resim 16 ). Anadolu da Sardes te ele geçen eserlerin yakın benzerlerine ise Karmir Blur ve Kelermes Kurganı nda rastlamak mümkündür 21. Anadolu da koşum takımı aksamı olarak kullanıldıkları düşünülen ve Çavuştepe de ele geçen iki yanaklık parçası, domuz dişine benzer özelikler göstermektedir ( Resim 17 ). Söz 16 Vickers, 1979: 35 17 Vickers, 1979: 36 18 Vickers, 1979: 39 19 San, 2000: 6-7 20 San, 2000: 8-9-10 21 San, 2000: 10-11

725 konusu eserin yakın paralellerine ise Güney Rusya ve Kazakistan da ele geçen kurganlarda rastlamak mümkündür. İskit koşum takımları arasında gemler önemli bir grubu oluşturmaktadır. Norşuntepe de ele geçen iki tunç gem, üzerindeki üzengi biçiminde dizgin bağlantısı ile dikkat çekmektedir. Güney Rusya da bulunan İskit Kurganlarında söz konusu buluntuların yakın paralellerine rastlanmaktadır 22. İskit sanatının en ilgi çekici buluntuları arasında yer alan hayvan betimli plakalar, göçebe hayvan sitilinin belirgin özelliklerini taşımaktadır. Gordion da ele geçen bir kemik eser üzerinde kartal ve tavşan tasvirleri dikkat çekmektedir ( Resim 18 ). Eser üzerinde kartalın tavşanı avlama sahnesi betimlenmektedir. Çapraz kayış süsü olarak kullanıldığı düşünülen eserin yakın paralellerine ise Güney Rusya da ortaya çıkartılan çeşitli kurganlarda rastlamak mümkündür 23. Sardes te ele geçen ve M. Ö. 7.yy ın geç, M.Ö. 6.yy ın erken dönemlerine tarihlendirilen kemik bir eser üzerinde vahşi hayvan gövdeli bir grifon tasviri dikkat çekmektedir ( Resim 19 ). Söz konusu eserin en yakın paralellerine, Doğu Kazakistan, Arzhan Kurganı ve Kırım-Akburun Kurgan 5 te rastlanmaktadır 24. Bozkır kültürlerinin en önemli özelliklerini yansıtan İskit sanatının, kendine özgü üslubu ve sitil özellikleri ile çok geniş bir coğrafyaya yayıldığı anlaşılmaktadır. İskitlerin tarihsel ve kültürel gelişim ve yayılım süreci içerisinde, kendilerine özgü sanatsal ve dinsel karakterlerini korurken, aynı zamanda dönemin faklı kültür ve sanatlarından da etkilendikleri anlaşılmaktadır. Göçebe kültürün özelliklerini içinde barındıran Hayvan Üslubu nun da söz konusu kültürün en önemli özelliği olduğu görülmektedir. Anadolu nun çeşitli merkezlerinde ele geçen İskit kültürü ve sanatına ait arkeolojik ve filolojik malzemeler, söz konusu kültür hakkında önemli bilgiler elde etmemize olanak sağlamıştır. İskit sanatının en belirgin özelliği olan Hayvan Üslubu nun, bozkır kültürlerinin bir özelliği olarak tasvirli eserlere yansıdığı görülmektedir. Çeşitli tasvirli eserler üzerinde betimlenen hayvan-hayvan mücadele sahneleri ya da doğaüstü varlıklarla çeşitli hayvanların birlikte betimlendiği mücadele sahnelerinin, İskit sanatsal ve dinsel karakterini yansıtan en önemli kanıtlar olduğu anlaşılmaktadır. 22 San, 2000: 12 23 San, 2000:13 24 San, 2000: 13-14

Ebru Oral 726

727

Ebru Oral 728

729

Ebru Oral 730

731

Ebru Oral 732

733 KAYNAKLAR ANIL, Y. (2002) İskit Sanatı, Türkler, 4.Cilt, s. 26-33,Yeni Türkiye Yayınları, Ankara. DİYARBEKİRLİ, N. (1972) Hun Sanatı, Milli Eğitim Bakanlığı Kültür Yayınları, İstanbul. DURMUŞ, İ. (1997) Anadolu da Kimmerler ve İskitler, Belleten, LXI, sayı: 18,s. 273-286. DURMUŞ, İ. (2002) İskit Kültürü, Türkler, 4.Cilt, s. 15-26, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara. SAN, O. (200) Bazı Bulgular Işığında Anadolu da Kimmer ve İskit Varlığı Üzerine Gözlemler, Belleten, LXIV, sayı: 239, s.1-21. SINOR, D. (200) Erken İç Asya Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul. VICKERS, M. (1979) Scythian Treasures in Oxford, Oxford:Ashmolean Museum.