KONUTTA KOOPERATİF VE BELEDİYE İŞBİRLİGİ BELEDİYE KOOPERATİF İLİşKİLERİNE GENEL BAKıŞ CevatGERAr Kooperatifler, ekonomik açıdan olanakları sınırlı olan bireylerin, genellikle çah anların temel gereksinmelerini kar ılamak, ortak sorunlarına çözüm bulmak amacıyla gönüllü olarak özüne ve kar ı1ıklı yardım, toplumsal dayanı ma çerçevesinde biraraya gelerek olu turdukları birer sivil toplum örgütüdür. Kooperatifler, kar amacı gütmeyen, üyeleriyle olan alı veri lerden doğan gelir artığını bununla orantılı olarak üyelerine geri ödeyen, bu nedenle de tecimsel (ticari) kurulu ya da ortaklıklardan ayrılan demokratik örgütlerdir. Anaparadaki payı ne olursa olsun, kooperatifçilikte, "tek üye, tek oy" sözleriyle anlatıldığı gibi, her üyenin kooperatif yönetim ve denetiminde "e İt oy, e it söz" hakkı vardır. Yerinden yönetim ilkesine uygun özerk yapıları ile halka en yakın, halkla doğrudan ili kiler içinde bulunan, halkın katılımına en elveri li konumdaki belediyeler nasıl "siyasal demokrasinin be iği", aynı zamanda "demokrasi okulu" sayılıyorlarsa; kooperatifler de "ekonomik demokrasinin be iği", aynı zamanda "demokrasi okulu" olarak görüıürler. Her ikisinin de yapılarının demokratik, özerk olmaları nedeniyle sivil toplum örgütü niteliklerini ta ıdıklarını söyleyebiliriz. Bu nedenle, kooperatiflerle belediyeler arasında i birliği, güçbirliği yapılması; yerel halka i görü sunmak, toplum yararına çalı mak amaçlarında bulu an her ikisi açısından da yararlar sağlar, her ikisi de demokratik ve özerk yapılarını koruyabilirler. Belediyelerin kooperatiflerle üretim, tüketim, altyapı, konut, arsa ve benzeri konularda i birliği etmelerinin en önemli iki yararı "kar amacı gütmeyenil bir örgütle çalı manın sağlıklılığında yatmaktadır. Birincisi, kooperatif kar amacı gütmeyen bir kurulu olduğundan, belediyenin kooperatiflerle i birliği yapması, güçbirliğine girmesi özel kesim kurulu larıyla ili ki kurmasından daha çok toplum yararınadır. Bunlar, rü vet, yolsuzluk, görevi kötüye kullanma gibi savların ileri sürülmesine hiç yol açmayan bir ili ki türüdür. İkincisi, yerinden yönetim ilkesi çerçevesinde özerk ve demokratik yapısıyla belediye, kent halkının en yakınında bulunan, yerel halkla doğrudan ili ki Prof. Dr., Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Öyetim Üyesi. çıığdtq Y"...I Yöneli".,., Cil 3, Sayı 1, Omk 1994, s.39-45.
40 ÇAGDN) YEREL YÖNETIMLER kurabilen, halkın kent yönetimine en etkin biçimde katılmasına, denetlemesine elveri li bir konumdadır. Bugün için yerel i lere halkın katılımına ili kin düzeneklerin kurulamadığı bir gerçektir. Oysa demokratik ve özerk bir yapıya sahip olan kooperatiflerle i birliği yapması belediye açısından örgütlü, gönüllü bir halk katılımının gerçekle tirilmesinden ba ka biqey değildir. Yukarıda belirtilen iki büyük yarar dı ında, belediyelerin genelde yapı, özelde konut, daha doğrusu kent kooperatifleri ile i birliği, güçbirliği yapmalarını gerektiren ba ka nedenler de vardır. Bu da arsa üretimi, konut alanlarının geli tirilmesi, belediyenin görev ve sorumluluğuna giren imar yetki, sorumluluk ve i görüleriyle yakından ili kilidir. Kooperatifler, kentin imar planına uygun biçimde geli mesi için gerekli giri imleri ba latan, örgütleyen, gerçekle tiren ve ya atan kurulu lardır. Kentin sağlıklı geii mesi açısından belediye ile kooperatifler arasında böylesi bir amaç birliği söz konusudur. Kaldı ki 1580 sayılı Belediye Yasası ile öbür yasalar belediyelere arsa üretimi, konut yapımı, kentsel altyapı ve i görüler konusunda birçok görevler yüklemi, kimi yetkiler ve sorumluluklar tanımı tır.ı Bunların yerine getirilmesinde belediye, konut istemini örgütleyen, halkın kaynaklarını harekete geçirerek kent imarı konusunda kaynak yaratan, Toplu Konut Fonu'nu amaca uygun biçimde kullanabilen; böylece halkın gereksinmelerini kaqılama, sorunlarını çözme yolunda belediye ile yerel halk arasında örgütlü bir ileti im ve etkile im sağlayan kent kooperatiflerini bir yana bırakamaz. ı 1980'li yıllarda Toplu Konut Fonu yoluyla sağlanan devlet desteği ile konut kooperatiflerinin belediye önceliğindeki giri imleri ba arılı sonuçlar vermi, ba langıçta yalnızca konut yapımını amaçlayan, genellikle tek parsel ya da ada ölçeklerinde çalı an yapı kooperatifçiliğinden, daha büyük ölçekte, mahalle, semt, hatta uydukent ölçeklerinde yeni kent parçaları ve kentsel çevre yaratmak amacına yönelen "kent kooperatifçiliği" kavramı geli mi tir. Devlet, belediye ve kooperatif üçgenine dayalı bir model olarak kent kooperatifçiliği, ba arılı sonuçlar vermi tir. 3 İ te bu yazının amacı da belediyenin arsa, planlama, konut, altyapı ve kentsel İ görüler konusunda kent kooperatifleriyle ili kilerini ortaya koymaktır. YAPI KOOPERATİFLERİ VE ÇEŞİTLERİ Belli bir türde, özellikle konut, i yeri ve sanayi sitesi yapılarının yapımını amaçlayan kooperatifler "yapı kooperatifi" türünde sayılmaktadır. ilgili bakanlığın resmi sayılarnaları (istatistikleri), bu üç türden kooperatifleri aynı kapsamda içermektedir. Gerçi, ayrıntıya inildiğinde, amacı turizm, i leyim, 1 Cevat Geray, "Arsa ve Konut Üretiminde Belediyeler ve Konuya ttiıkin Yeni Yönetmelik", Çağd.. Yerel Yönetl.ler Dergi.., Cilt 2, Sayı 3, Mayıs 1993, s. 13-23.' ı Cevat Geray, "Konut Üretiminde Kooperatiflerin Payı BOyildü", Kent Kooperaüneri Bülteni, Sayı 24-28, 1992, 5.23. 3 Cevıt Geray, "1990'h Yıllann Ba ında Konut Kesimi ve Kooperatifçilik", AÜ 1Ieü,l. Fakülteıd 1991 Ydl" Ankara 1993, s. 95 116; TÜRKKENT, 5. Olağan Genel Kurulu Çalıtma Raporu, Ankara, 1993.
KONUTIA KOOPERATİF VE BELEDİYE İŞBİRLİöİ 41 tarımsal üretim, pazarlarna, tüketim, eğitim, kültür vb. amaçlı kooperatiflerin etkinliklerini yürütecekleri yapıları yaptırmaları ve onların yapı kooperatifleri kapsamına alınmaması doğaldır. Bununla birlikte, konut kooperatifleri resmi sayılarnalarda (istatistiklerde) alt kümelere ayrılmadığından özellikle kıyılarda yazlık ev yaptırmayı amaçlayan kooperatifler de konut kooperatifleri arasında sayılmaktadır. Toplu Konut Yasası'na göre desteklenen toplu konut kooperatifleri ile toplu konut sayılmayan, tek parsel ya da ada içinde tek yapı yapılmasını amaçlayan konut kooperatiflerini de birbirinden ayırmak uygundur. Ayrıca, artık konut kooperatifçiliği kavramı 1980'li yıllardan toplu konut yasalarından yararlanarak yeni kent parçaları olu turan, uydu kentler kuran kent kooperatiflerinin ba arılı uygulamalarıyla yeni bir nitelik ve öze dönü mü tür. 4 Bu nedenle, konut dı ındaki i yerlerinin, i leyimyerlerinin yapımını amaçlayan i yeri ve sanayi sitesi yaptırma kooperatiflerini yazımız kapsamı dı ında sayıyoruz. Bunun gibi, kıyılardaki yazlık ev yapımıyla ilgili kooperatifler ile toplu konut niteliğini ta ımayan konutları konumuzun dı ında tutuyoruz. Buna kaf ın, sayılamalar vermek gerektiğinde eldeki sayılara bağlı olduğumuzdan bu ayırımı yapamadığımızı da belirtmek isterim. Bu nedenle, açıklamalarımızı, "kent kooperatifçiliği" kavramı çerçevesinde yapacağız. "KONUT KOOPERATİFÇİLİGİ"NDEN "KENT KOOPERATİFÇİLİGİ"NE Alı ılagelmi anlamıyla konut kooperatifi, üyelerine konut üretmeyi amaçlayan, amacını gerçekle tirdikten sonra dağılan bir örgütienmeyi usumuza getirmektedir. Böyle bir kooperatifin tek yerbölümü (parsel) ya da ada ölçeğinde, oldukça az sayıda üyeden olu an, konutların bitimiyle ömrü sona eren bir örgütlenme olduğunu söyleyebiliriz. Oysa, kentle menin hızlanması, kent içinde yeterli arsa kalmaması yüzünden kenti rahatlatacak biçimde, imar planının öngördüğü yönlerde ve alanlarda toplu konut giri imleriyle yeni kent parçaları yaratılması, yeni "uydu kent"ler kurulması zorunluluğu ortaya çıkmı tır. Hatta Anayasa'nın ilgili maddesinde devletin toplu konut giri imlerini desteklemesi öngörüımü tür. Birincisi 1981'de, ikincisi 1984'te çıkarılan (bugün yürürlükte bulunan) toplu konut yasalarının adlarının ba ında "toplu" sözcüğünün bulunması bir rastlantı değildir (gerçi, bundan sonra kısaca TKİ olarak anacağımız Toplu Konut İdaresi, kaynaklarının onda birine yakın bölümünü maalesef bireysel kredilere de yöneltmi tir). Ankara'da Batıkent'i sonuçlar alınması kuran KENTKOOP ile 1979'da ba latılan ve ba arılı üzerine yurdun çe itli kentlerinde yaygın biçimde uygulanan Kent Kooperatifçiliği anlayı ı, temelde alı ılagelen konut kooperatifçiliğinin yanında farklı bir kavramın geli ip yerle mesine yolaçmı tır. Bugün, 25 kooperatif birliğini çatısı altında toplayan TÜRKKENT (Türkiye Kent Kooperatifleri Merkez Birliği), bu kavrama uygun nitelikteki kooperatifçilik hareketine aynı anlayı la öncülük etmektedir. Kent Kooperatifçiliği adında aylık 4 Cevat Geray, "1990'h Yıllann Ba ında Konut Kesimi ve Kooperatifçilik".
42 ÇAGOAŞ YEREL YÖNETIMLER bir yayın organına da sahip bulunan TÜRKKENT, çe itli etkinlikleri arasında eğitim etkinliklerine ağırlık vermekte, üye birlikleri denetlemektedir. Ayrıca, merkez birliğinin her yıl düzenlediği Kent Kooperatifçiliği teknik toplantıları ve seminerlerine sunulan bildiriler ile yapılan tartı maları ayrı kitap olarak yayınlamaktadır. TÜRKKENT, kooperatif hareketinin yeniden yapılanması için de uğr3 vermektedir. Türkiye Kooperatifler Ulusal Birliği'nin kurulmasında da önemli bir rol oynamı tır. Burada kent kooperatiflerini, öbür konut kooperatiflerinden ayırt eden temel özellikleri kısaca açıklamakta yarar görüyoruz: 1. Kent kooperatifçiliği, devlet, belediye ve kooperatif i birliğine dayalı bir giri imdir. Bu i bi rliği, çalı maların her a amasında gerçekle tirilmek istenmektedir. 2. Belediye~kooperatif i birliği, her ikisi arasında örgensel (organik) bir birle meye, katılmaya ya da kooperatifin belediyenin uydusu durumuna dü mesine yol açacak bir denetimi öngörmemektedir. Bununla birlikte, simgesel olarak belediyenin kooperatife üye olmasından kaçınılmamakta, fakat genellikle yönetim ve denetim kurullarında belediyenin göstereceği bir adayın genel kurulca seçilmesi, her iki örgüt arasında e güdüm ve ili ki kurulması açısından yararlı görülmektedir. Belediyeler, genellikle proje alanıyla ilgili sorumlu yöneticiyi (e güdümcü, koordinatör rolündeki) kooperatif yönetim kuruluna aday göstermektedirier. Belediye ba kanları çoğunlukla birliğin genel b3 kanı olmaktadır. Merkez Birliğine girmemi bir ya da iki yerde belediye b3 kanının birliğin de ba kanı olmasının olumsuz etkileri görülmü se de, kooperatif üyelerinin etkin çabalarıyla bu durum olumlu bir yöne çevrilebilmi tir. 3. Kent kooperatiflerinin ana özelliklerinden biri, tek yerbölümüne (parsel) ya da tek adaya sığdırılabilecek sayıda konut üretmekle sınırlı olmaksızın, binlerce, onbinlerce konutun yerle tirilebileceği ölçekte yeni kom uluk birimleri, semtler, kent parçaları, uydu kentler yaratacak ölçeklerde örgütlenmeleridir. "Proje bütünlüğü"ne sahip olmak kent kooperatifçiliğinin ayırt edici bir özelliğini olu turmaktadır. Bu nedenle aynı kent içinde olmalarına kai' ın, farklı farklı "proje alanı"na sahip bulunmaları nedeniyle İzmir anakentinde, EGEKOOP yanında, BORKOOP ve BUCAKOOP ayrı birlikler olu turarak TÜRKKENT'e katdmı lardır. 4. Üretilecek konut sayısının çokluğu kar ısında çok üyeli bir kooperatif yerine, toplumsal, ekonomik özelliklerine, meslek kümelerine göre örgütlenen kooperatiflerin olu turdukları birlikler projenin her türlü öncülüğünü, yürütücülüğünü yapmaktadır. Böylece çok üyeli (binden ba layan be, onbine ul3 an sayılardaki) büyük tek kooperatifin katılımcılığa, demokratik yönetim ve denetime olanak vermeyen yapısal sorunlarından kurtulunmakta, bunun yanında tek büyük kooperatif olmanın getirebileceği dı sal yararları sağlayabilecek ölçek büyüklüklerinden yararlanılmaktadır.
KONU1TA KOOPERA llf VE BELEDIYE lşb1rllöı 43 5. Kent kooperatifçiliği, üst örgütlenmede bölgesel birlik yerine "projeye dayalı birlik" ilkesini benimsemi tir. Böylece, aynı toplu konut alanındaki kent kooperatifleri arsa sağlamada, altyapı ve üstyapılann üretiminde, kredi sorunlannı çözmede, uygulayımsal (teknik) yapı denetimini, yönetsel ve tüzel (hukuki) denetim i lerini yürütmede çe itli kolaylıklar, arttınmlar sağlamaktadır. Yapımla ilgili araç-gereçlerin, makinelerin, ~gücünün sağlanmasından üsterme (ihale) ve emanet vb. yapım, yöntem ve uygulayımlannın sağlanmasına değin çe itli alanlarda bu tür yardıml3 malar, kolaylıklar gerçekle ebilmektedir. 6. Konut yapımı dı ında, uygulayımsal (teknik) ve toplumsal altyapının sağlanması; eğitim, sağlık, kültür ile ilgili toplumsal; kentiçi t3 ımacılık, tüketim vb. ekonomik; çevre düzenlemesi, temizlik, çöplerin değerlendirilmesi gibi çevreyle ilgili çe itli i levleri de yüklenen kent kooperatifleri, böylece kentsel Y3 amın çe itli boyutlannı kapsayan bir i levsel çe itlenme ve zenginlik kazanmı lardır. 7. Kent kooperatiflerinin i levleri, konutlann yapımıyla, çevre düzenlemelerinin yapılmasıyla bitmemekte, yeni kentsel Y3 amın gerektirdiği her türlü gereksinmeleri kar ı1ayacak i levler YÜklenmektedirler. Bunlardan bir kesimi yapılann ve yaratılan çevrenin korunması, bakımı, onanmı, iyile tirilmesi, güzelle tirilmesi; tüketim, temizlik, çöp toplama, ısınma, eğlenme, dinlenme, ye il açık alanlar konularında pekçok i lerin görülmesinde sorumluluk YÜklenmektedirler. Bir tür kentsel hizmetleri gören bu kooperatiflerin i letme İ görü (hizmet) kooperatifine dönü meleri, kent i letmeciliği yapmalan söz konusudur. Bu deneyim nedeniyle, yasada yapılan son deği iklikle, bunlann konutlar biter bitmez dağılmalan, altı ay içinde anasözle melerinde amaç deği ikliği yaparak, hizmet-i letme kooperatifine dönü meleri öngörülmü tür. Bakanlığın, konutların bitiminden önce, hatta anasözle me ilk kez yapılırken ba langıçta, aynca anasözle me deği ikliği yapılmaksızın, böyle bir i levi yüklenmesine İzin vermeyen tutumu sakıncalıdır. Üyelerin, yapım i leri bittikten sonra nasıl bir i letme ve yönetim biçimini yeğlernelerine ili kin istenç(irade)lerini belirten karar verme hakkını sınırlamaya Bakanlığın yetkisi olmamalıdır. 8. Kent kooperatifleri, belli bir toprağın sahibinin ya da yüklenicilik (müteahhitlik) yapan ki inin çıkarına olarak arsa edinip, bu arsanın imar görmesi nedeniyle artan rantı, değer artı ını - cebine indirerek toprak vurgunculuğu (spekülasyonu) yapan, arsanın yükselen ederini yeni üyelere yükleyerek kendi konutlannı ucuza, hatta bedavaya getiren bir küçük kümenin çıkanna çalı an, pazarlanacak toprağın sahibi olan velya da yapım yükleniciliği yapan ki ilerin ya da temsilcilerinin kurucu olarak örgütlediği bir kooperatif türü değildir. Bununla birlikte kıyıda yazlık ev yapan kooperatiflerin kent kooperatifçiliğiyle ilgisi yoktur. Merkez Birliğine (TÜRKKENT'e) üye olarak ahnmamaktadır. Görüldüğü gibi, kent kooperatifçiliği, özgücüne dayanarak amaçlannı gerçekle tirmenin erdemini ilke olarak benimseyen üyelerin olu turduğu kooperatiflerin belediye ve devletle i birliği yapmasını, bağımsızlığından
44 ÇAGOAŞ YEREL YÖNETIMLER özveride bulunmaksızın onlarla dayanı masını, i levde, görevde, uygulamada amaç birliğine dayalı olarak çaba göstermesini öngör~n çağda bir yakl3 ımı yansıtmaktadır. Halka hizmet ilkesinde sivil toplum örgütlerinden yararlanılması gereğinin bilinci içindeki kent kooperatiflerinin, belediye ve genel yönetim kurulu larıyla İ birliğine girmelerinin temel nedeni, sağlıklı, esenlikli, uygar, güzel, içinde rahat ya anabilir, çalı ılabilir, dinlenilebilir bir kentsel çevre, kent ortamı yaratma amacının ağır basmasıdır. Bir b3 ka anlatımla, kent kooperatifi, belediyenin ya da devletin İ görü sunarken, kendisine bağımlı kıldığı, doğrudan yönetip deneuediği, kendi yönetiminin bir uzantısı, ajansı gibi çalı an uydu bir örgüt değil; aksine, özyönetim ve özdenetime dayalı, demokratik, çoğulcu, çağda, demokratik toplumun gerektirdiği katılımcılık ilkesine inançlı, halk katılımını en üst düzeye çıkarmayı amaçlayan bir sivil toplum örgütü niteliğindedir. Yerel ya da özeksel (merkezi) yönetimin bir parçası ya da uydusu değildir. Çizelge 1 Yapı İzinlerine Göre Kooperatif Kesiminin Konut Üretimindeki Payı (1979-1992) KAMUSAL ÖZEL KOOPERATİF TOPLAM YILLAR (1) (2) (3) (1) (2) (3) (1) (2) (3) (1) (2) 1979 4.222 90 1.7 216.187 128 85.8 31.347 99 12.5 251.846 123 1980 4.692 100 2.3 167.759 100 82.2 31.358 100 15.5 203.989 100 1981 5.482 117 3.8 112.008 67 77.6 26.904 85 18.6 144.394 70 1982 5.557 119 3.5 106.003 63 66.2 48.518 154 30.3 160.078 79 1983 9.911 212 5.9 122.285 73 72.3 36.841 117 21.8 169.037 83 1984 13.332 285 7.0 137.728 82 72.7 38.426 122 20.3 189.486 93 1985 7.894 168 3.0 174.430 104 67.3 76.563 242 29.5 259.187 127 1986 8.627 184 2.3 241.419 144 61.4 142.779 452 36.3 392.825 193 1987 20.545 439 4.1 316.266 188 63.6 160.863 510 32.2 497.674 244 1988 13.746 283 2.8 292.792 173 61.8 167.514 531 35.4 473.582 232 1989 9.453 202 2.3 273.047 162 66.1 131.504 417 31.8 413.004 203 1990 23.302 496 6.1 287.376 171 75.3 79.730 224 18.5 381.408 187 1991 77.048 245 19.6 392.493 193 1992 88.734 282 19.0 467.024 229 (1) Konut Birimi (2) Dizin 1980=100 (3) Payı (%) Kaynak: DiEyapı (inşaat) istatistiklerine dayanarak derlenmiştir.
KONUTIA KOOPERATİF VE BELEDİYE İŞBİRLİöİ 45 Çizelge 2 Yapı Kullanma İzinlerine Göre Kooperatif Kesiminin Konut Üretimindeki Payı (1979-1992) KAMUSAL ÖZEL KOOPERATİF TOPLAM YILLAR (I) (2) (3) (I) (2) (3) (I) (2) (3) (I) (2) 1979 1.835 55 1.5 108.484 88 87.3 13.978 116 11.2 124.297 89 1980 3.382 100 2.4 123.789 100 88.9 12.056 100 8.7 139.2..'\7 100 1981 3.256 97 2.7 102.648 63 86.4 12.874 104 10.8 118.778 85 1982 5.957 177 5.0 94.303 76 81.3 15.826 129 13.8 115.966 83 1983 5.674 169 5.0 90.573 73 79.8 17.201 143 15.2 113.453 82 1984 5.415 161 4.4 97.709 79 79.7 19.456 161 15.9 122.580 88 1985 3.257 97 2.8 93.675 76 79.2 21.273 177 18.0 118.205 85 1986 6.145 183 3.6 128.140 104 76.0 34.311 285 20.4 168.597 121 1987 6.518 194 3.4 142.662 115 74.7 41.931 348 21.9 191.109 137 1988 5.897 175 2.9 156.197 126 76.0 43.389 359 21.1 205.183 148 1989 6.995 208 3.0 176.345 142 70.0 67.140 499 26.8 250.480 180 1990 7.908 235 3.4 165.544 134 71.3 58.566 488 25.2 232.018 167 1991 61.842 512 27.2 225.390 165 1992 71.095 589 27 283.318 189 (1) Konut Birimi (2) Dizin 1980=100 (3) Payı (%) Kaynak:DİE yapı (iıııaat) istatistiklerine dayanarak düzenlenmiştir.