Mahmudov Anarın. İqtisadi coğrafiyadan. kurs işi MÖVZU:

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin 1-ci kurs MK-44 qrup tələbəsi Mahmudov Anarın İqtisadi coğrafiyadan kurs işi MÖVZU: Azərbaycanın Aqrar-Sənaye kompleksi

Suallar 1.Azərbaycanın Aqrar-Sənaye Kompleksinin(ASK) strukturu və ölkənin iqtisadi inkişafinda rolu 2.ASK-nin inkişaf zəminləri 3.ASK-nin sahələr üzrə inkişafı və yerləşdirilməsi 4.Müasir şəraitdə aqrar islahatlari əhəmiyyəti 5.Kənd təsərrüfatı və ətraf mühit problemləri 2

1.Azərbaycanın Aqrar-Sənaye Kompleksinin(ASK) strukturu və ölkənin iqtisadi inkişafinda rolu Məlum olduğu kimi, aqrar sənaye kompleksi bir-birilə sıx qarşılıqlı əlaqədə olan müvafiq sahə və istehsalatlar sistemidir. Daha doğrusu, aqrar-sənaye kompleksi kənd təsərrüfatı və ona xidmət edən sənaye sahələri, yeyinti və yüngül sənaye, həmçinin kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükü, nəqli, saxlanması və satışı ilə əlaqədar sahələrdən ibarətdir. Aqrar - sənaye kompleks-lərinin ən geniş yayılmış forması regional tipli komplekslərdir ki, onlar da, öz növbəsində, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, tədarükü, emalı və satışı üzrə texnoloji, iqtisadi və təşkilati cəhətdən qarşılıqlı əlaqəli müəssisə və təşkilatların, həmçinin onlarla ünsiyyətli istehsal vasitələri istehsal edən sənaye müəssisələrinin, xidmətedici müəssisə və təşkilatların təbii, iqtisadi və digər şəraitlərin nəzərə alınması şərtilə bu və ya digər ərazilərdə topa şəklində yerləşməsini nəzərdə tuturlar. Ümumiyyətlə, regional tipli aqrar sənaye komplekslərinə aşağıdakı qanunauyğunluqlar aiddir: elmi texniki tərəqqi və istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi əsasında aqrar sənaye kompleksinin planlı surətdə ikişafı və yerləşdirilməsi; istehsalın məqsədyönlü ixtisaslaşması, kooperasiya və ərazi təşkilini təmin edən ictimai əmək bölgüsünün dərinləşməsi; istehsalın xammal mənbələri və məhsul istehlakçılarına yaxılaşdırılması; əməyin inteqrasiyası və bölgüsünün nəzərə alınması şərtilə istehsalın yerləşdirilməsi; rayonların iqtisadi inkişaf səviyyələrinin bir birinə yaxınlaşdırılması və s. Regional tipli aqrar sənaye komplekslərinin formalaşması və sonrakı fəaliyyətinə vaxt amili də təsir göstərirlər Ümumiyyətlə, aqrar sənaye kompleksi aşağıdakı sahəvi struktura malikdir: I bölmə - istehsal vasitələri istehsal edən təsərrüfat sahələri: a) kənd təsərrüfatı maşınqayırması; b) kimya; v) tikinti. 3

II bölmə kənd təsərrüfatı: a) bitkiçilik; b) heyvandarlıq. III bölmə - bilavasitə kənd təsərrüfatı xammalı emal edən sənaye sahələri; a) yeyinti; b) pambıqtəmizləmə; v) baramaaçma; q) yunun ilkin emalı. IV bölmə - nəqliyyat, rabitə və maddi texniki təchizat. V bölmə - tədarük, saxlanma, ticarətvə s. Qeyd edilməlidir ki, aqrar- sənaye kompleksinin aparıcı sahəsi kənd təsərrüfatı istehsalıdır. Burada da 1994 cü ildən bəri köklü struktur dəyişikləri baş vermişdir. Hazırda köhnə tipli təsərrüfatların ləğv olunur və onların əsasında isə özəl kənd təsərrüfatı müəssisələrinin yaradılir. 2001-ci il yanvarın 01-i üçün respublikada 34129 kəndli (fermer) təsərrüfatı, 2454 kiçik müəssisə, kooperativ, aqrofirma və bu kimi özəl qurumlar fəaliyyət göstərirdi. Artıq ümumi torpaq fondunun 1,2 mln.ha-a qədəri fermerlərə və digər özəl qurumlara paylanmışdır ki, onun da təqribən 90% əkin üçün yararlı sahədir. Torpaq islahatı haqqında qanunu qəbul edilməsi kənd təsərrüfatının ayri ayri sahələrində 1994-1999-cu illər ərzində müəyyən irəliləyiş əldə edilmlşdir. Bununla cədvəl 1 də əyani tanış olmaq olar. CƏDVƏL 1 1 1999-cu ildə İLLƏR 1994-cü ilə nisbətən faizlə 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Taxıl 1039,2 921,4 1018,3 1127,1 950,3 1098,3 105,7 Pambıq 284 274,1 274,4 124,6 112,9 96,8 34,1 Tütün 21 11,7 11,2 15,1 14,6 8,6 41 Kartof 150,3 155,5 214,6 223,4 312,5 394,1 2,6 dəfə Tərəvəz 482,9 424,1 570 495,1 502,3 670,8 138,9 Bostan məhsulları 44,9 41,9 52,1 57,1 78,8 206,3 4,6 dəfə Üzüm 313,8 308,7 275 145,3 108,4 112,5 35,9 Meyvə və 323,5 324,4 321,2 330,9 390,6 436,5 134,9 1 Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi 4

giləmeyvə Çay 19,4 9,4 3 1,6 0,9 2,7 13,9 ASK-nın strukturu(quruluşu) paralel və ardıcıl əlaqələri olan müxtəıif xarakterli məhsulların istehsal-emal mərhələlərindən təşkil olunmuş mürəkkəb sistemdir. İstehsal və emal mərhələlərinin hər birində kompleksin müəyyən obyektiv bir funksiyası yerinə yetirilir. İstehsal-texnoloji proseslər üzrə yerinə yetirilən funksiyalar arasindaki əlaqənin təsnifatı ASK-nın funksional strukturu (quruluşu) adlanır. Əsl mənada funksional struktur ASK-də geniş təkrar istehsalın ardıcıl və paralel mərhələlərini xarakterizə edir. Kompleksi təşkilatı baxımdan təmsil edən ayrı-ayrı xalq təsərrüfatı sahələri arasındakı nisbətin faizlə ifadə edilməsi ASK-nın sahə strukturu adlanır. ASK-nın sahə strukturu onu xalq təsərrüfatının çoxsahəli sistemi və müstəqil idarəetmə sahəsi kimi xarakterizə edir. ASK-nın sahələrarası əlaqələrinin inkişafı, yerli rayon sənaye komplekslərini, aqrar-sənaye kompleksinin son məhsulu və onun təsərrüfatı mexanizmi dövrün tələblərinə uyğun qurulması zəruri sayılmışdır. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin tabeliyində bir çox istehsal və emal sahələri ilə məşğul olan təşkilatlar fəaliyyət göstərmişdir. Respublikanin bütün rayonlarında Aqrar sənaye kombinatları(52) və onların tabeliyində 2058 ədəd kolxoz və sovxoz təsərrüfatları fəaliyyət göstərmişlər. Bunlarla yanaşı 94 şərab zavodu (o cümlədən 4 ədədi respublikada kənarda ), 30 konserv zavodu, 32 ət və süd kombinatları, 17 pambıqtəmizləmə zavodu, 7 tütün kombinatı, qənnadı məmulatları müəssisələri, elmi-tədris və elmi-tədqiqat institutları və s başqa təşkilatlar olmuşdur. Respublikanın cəmi 8641,5 min ha ərazisinin 4118,3 min ha-rı kənd təsərrüfatına yararlıdır. 1996-cı ildə qəbul olunmuş Torpaq islahatları haqqında qanun a əsasən 8641,5 min ha-ın 3,8 mln ha-ı-45%-i dövlət mülkiyətində, 1,9 mln ha-22%-i xüsusi mülkiyyətdir. ASK sistemində torpaqlar tam özəlləşdirilmiş, bir sıra dövlət əhəmiyyətli təsərrüfatlar istisna olmaqla, ölkədə kolxoz və savxozların (70%-nin) 5

fəaliyyətinə xitam verilmişdir. Əvəzində 1933 kənd təsərrüfati istehsal kooperativi, 1917 kiçik müəsisə, 22783 kəndli (fermer) təsərrüfatları yaradılmışdır. Bütövlükdə müxtəlif formalı təsərrüsatlara 1.2 milyon ha yararlı torpaq sahəsi verilmişdir. Ləğv edilən kalxoz və savxozların nəticəsində 519.8 min nəfər vətəndaşa tərpaq sahəsi ayrılmış və 195 min payçıya əmlak payı verilmişdir. İslahatlarin ilkin mərhələsi başa çatmışdır. Lakin keçmiş quruluşda fəaliyyət göstərən Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi sistemində İstehsal və idarəetmə sahələrində paralellik və uyğunsuzluqlar hökm sürür. Bu da nazirlik sistemində iqtisadi inkişafa mənfi təsir gəstərir. Torpaqların müxtəlif səbəblərdən gündəngünə azalması və özəlləşmədə verilmiş yararlı sahələrin bir qismi imkansızlıqdan becərilmir. Kənd təsərrüfarında torpaqların özəlləşdirilməsi başa çatmış və çoxukladkalı kəndli(fermer) təsərrüfatları yaradılaraq sahibkarlıq fəaliyyəti başlamışdır. Tam özəlləşdimə aparılanadək əvvəlki təsərrüfatların texniki-təmir vasitələri elektrikistilik, baytarlıq xidmətləri, maddi-texniki təhcizat birlikləri, kimyəvi xidmət sahələri və s dağıdılmış və qalanları da xidmət göstərmək iqtidarında deyildir. Elə bu səbəbdən də özəlləşdirilən torpaqların bir hissəsi imkansızlıq üzündən baxımsız qalmışdır. Yeyinti sənayesinin kənd təsərrüfatı xammallarının bütün sahələri əsasında ixtisaslaşdırılmış 40 sahəsi tamlı mallar da daxil olmaqla ət, süd və balıq yarımsahələrində qruplaşdırılmışdır. Bu yarımsahələr üzrə məhsul istehsalı həmin sahələr (ət, süd, balıq) üzrə məşğul olan müəssisələr (birlik yaxud şirkətlər) tərəfindən həyata keçirilir. Sabiq ittifaqın dövründə respublikada fəaliyyət göstərmiş Yeyinti Sənaye Nazirliyinin fəaliyyətinə hazırda xitam verilmiş və onun ayrı-ayrı sahələrində (çörək bişirmədə tam başa çatıb) özəlləşmə aparılmışdır. Aidiyyəti bir səra müəssisələri ucuz qiymətə özəlləşdirmək xatirinə dağıdılıb talanmışdır. Müəssisə və təşkilatların mövcud vəziyyətini nəzərə alsaq, demək olar ki, yeyinti sahələrinin tamamilə özəlləşdirilməsinin başa çatması və bu sahədə xarici ölkələrin təcrübələrindən istifadə edərək stimul yaradılması vacib sayılır. Eyni 6

zamanda xarici sərmayələrin cəlb edilməsi şəraitində yeyinti sənayesini inkişaf etdirmək olar. Hazırda qardaş Türkiyə və qonşu İrandan ölkədə 4000-ə yaxın birgə müəssisələr çalışırlar ki, bunların 70% ni yeyinti məhsulları müəssisələri təşkil edir. İrandan gətirilən çoxlu yeyinti məhsulları da ölkə ərazisində satılır. Bu məhsulların təminat müddətləri keçmiş, bəzilərində orqanizm üçün zərərli maddələr vardır. Tamlı məhsullar yarımsahisinin tərkibinə, kənd təsərrüfatı xammalarının emalı üzrə ixtisaslaşdırılmış bütün sahələri daxil edilir. Dünya iqtisadi bazara keçidlə əlaqədar olaraq sxemdə göstərilən sahə və yarımsahələrin idarə edilməsi üzrə nazirlik və dövlət təşkilatları ləğv edilmişdir. Bir müddət məhsul emalı müəssisələri tam dayanmışdır. Özəlləşdirilmiş sahələrdə isə keyfiyyətli məhsul emalı üçün Quba, Xaçmaz, Masallı, Ucar konserv Yeyinti zavodları yenidən qurulmuş və sənayesi bundan sonra dünya standartları səviyyəsində məhsul buraxılır. Yeyinti sənaye sahələri başqa istehsal sahələri kimi çoxsahəli olmasını və təkrar istehsal prosesində bu və ya digər istehsal sənaye sahəsi məhsulunun faktiki istehlak prinsipi və ya onun iqtisadi təyinat sahəsi nəzərə alınmalıdır. İstehsal vasitələri və onun xammalı- A qrupu yeyinti sənayesinin əsas sahəsivasitəsi olsa da, xammalın son məhsulu B qrupu- istehlak mallari gündəlik tələbat mallarıdır. Həmçinin yeyinti sənayesinin məhsulu qismən xalq təsərrüfatının başqa- qeyri-yeyinti sahəsində xammal və ya material kimi istifatə edilir. Məsələn, yeyinti sənayesində istifadə edilən nişastanın bir hissəsi toxuculuq sənayesində material kimi, bitki yağı-lak və boya, spirt-kimya və tibb sahəsində istisadə edilir. Yeyinti sənayesinin yarımsahələr Kompleks sahə YARİM SAHƏLƏR Çörək və makaron məmulatları Unüyütmə,yarma və kombinə edilmiş jem istehsalati 7 Yarma və kombinə edilmiş yem

Tamli mallar Ət və süd məhsulları Balıq Qənd Qənnadı Yağ-piy Spirt İXTİSASLAŞDIRILMIŞ SAHƏLƏR Ət Süd Ət konservlərinin istehsali Balıq ovu Balıq konservlərinin istehsalı Firma və şirkətlər(müəssisələr). Bu baxımdan yeyinti sənayesi məhsulları iqtisadiyyatin müxtəlif sahələrində onun iqtisadi təyinatından və istifadə olunmasından irəli gələn əlamətlərinə görə iki qrupa:- A qrupuna- istehsal vasitələrinə(əmək alətləri və əmək predmeti- xammal materielları) və B qrupuna(bilavasitə istehlak şeylərinə(ərzaq məhsullarına) ayrılmışdır. A qrupuna istehsal vasitələri-xammal kimi ət, unüyütmə,duz,yağ-piy sahələri məhsulun əksər hissəsi, B qrupuna isə çörəkbişirmə, qənnadı, makaron, likör-araq, piyvə bişirmə, şərabçılıq(üzüm şərabları), süd, meyvə-tərəvəz konservləri və digər yeyinti sənaye sahələri daxildir. Hər iki qrup üzrə qarışıq mallar iaşə məhsulları çəx hallarda malın göndərilməsi zamanı təyin edilir. Yeyinti sənayesinin emal sahələrinin texniki tərəqqinin yüksəlməsi və süni xammal yaradilması hesabına emal sahələrinin xüsusi çəkisinin artmasına baxmayaraq, xammal növlərindən asılı olaraq yeyinti sahəsi 3 qrupa bölünür. 1. Bitgi mənşəli xammalın yenidən ilkin emalı ilə məşğul olan(şəkər çuğunduru, konserv, şərabın ilkin emalı, yağ hasilat və s) sahələri. 8

2. Heyvan mənşəli xammalın yenidən emalı(ət yarım fabrikatları, kolbasa, ət kənservləri, sosiska və s) 3. Qeyri kənd təsərrüfatı xammalını yenidən emal edən( duz hasilatı, mineral sular) sahələri. Yeyinti sənayesi müəssisələrinin ərazilər üzrə yerləşdirilməsində yarım istehsal sahələrinin həcmi və xammal məhsullarının növləri nəzərə alınaraq, təsnifləşdirilir. Yeyinti sənayesi bu baxımdan 2 qrupa bölünür. 1. Xammalın ilkin emalı sahələri; 2. Xammalın təkrar emalı sahələri; Birinci qrupa kənd təsərrüfatının bitgiçilik məhsulları: dənlərin ilkin işlənməsi, un alınması, meyvə giləmeyvə məhsullarının, şərab və şirələrin ilkin emalı, çıxarılan duz, ovlanan balığın ilkin emalı və s. İkinci qrupa ilkin emaldan keçən məhsulların: undan cörək-bulka, makaron məmulatlarnın, çay çəkici və qablaşdırıcı, şərab və şirələrin, duz, balıq və s məhsullarının təkrar emalı daxildir. Burada iqtisadi rayonların yeyinti sənaye sahələrinin bir0birilə əlaqəsi və infrastukturu əsas götürülür. 2.ASK-nin inkişaf zəminləri Yeyinti sənayesinin inkişafı əhalinin əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Yeyinti sənayesinin vəzifəsi nəinki Qida məhsullarının istehsalını artırmaq, həm də insanın normal inkişafi üçün bütün lazımlı komponentler olan qida ile təmin etməkdir. Azərbaycanda yeyinti sənayesi şeker sənayesindən başqa bütün yarımsahələrlə təmsil olunmuşdur. Lakin onlardan ət və süd sənayesi lazımi möhkəm xammal bazası olmadığından zəif inkişaf etmişdir. Əhalinin adambaşına düşən əsas məhsulların çoxunun faktiki istehlakı istər keçmiş SSRİ Tibb Elmləri Akademiyasının səmərəli qida normalarından, istərsə də bütünlükdə keçmiş SSRİ üzrə göstəricilərdən xeyli geri qalır. Respublika əhalisinin ərzaq məhsullarına olan tələbatının təmin edilməsi əsas etibarilə yeyinti sənayesinin inkişafına kömək göstərən kənd təsərrüfatının inkişaf səviyyəsindən bilavasitə asılıdır. 9

Azərbaycan Respublikasında əhalinin adambaşına əsas növ ərzaq məhsullarının istehlakı müvaffiq illər üzrə 2-ci cədvəldəki kimi olmuşdur: CƏDVƏL 2 (kiloqramla) Məhsulların adları Çörək və çörək-bulka Norma üzrə Faktiki 1990 1994 1996 1997 mə'məmulatları 133 151 140 151 145 Ət və ət məhsulları 64 32 14 16 16 Süd və süd məhsulları 354 292 143 177 144 Yumurta(ədəd) 210-78 79 - Kartof 57 27 23 26 27 Tərəvəz və ostan məhsulları 135-62,5 85 74 Meyvə, giləmeyvə və üzüm 86 33 42,3 63 61 Şəkər 32,6 36,4 6,2 21 14 Balıq məhsulları 10,6 4,2 1 1 - Bitgi yağı(litr) 8,5 2,3 2 2,3 2,4 Yeyinti sənayesinin əsas iqtisadi göstəriciləri 3-cü cədvəldə mə lumatlarla xarakterizə olunur. Yeyinti sənayesində əmək məhsuldarlığını yüksəltmək üçün istehsalın bütün səviyyələrinin kompleks mexanikləşdirilməsi, yə ni istehsalın bütün faza və sahələrinin texniki təchiz olunmasında mövcud olan mütənasibsizliyi aradan qaldırmaq lazımdır. Bu, yardımçı istehsalların, yükləmə-boşaltma işlərinin, nəqliyyat-anbar işlərinin mexanikləşdirilməsinin aşağı səviyyədə olmasında öz ifadəsini tapır. Bu göstərilən çatışmazlıqlar həmçinin şərabşılıq, tüün və çay sənaye sahələri üçün də səciyyəvidir. Yeyinti sənayesində heyvandarlığın yem bazasını gözə çarpacaq dərəcədə mühkəmlədə biləcək çoxlu təkrar resurslar vardır. CƏDVƏL 3 1985 1990 1995 1997 Müəssisələrin sayı 333 Məh.isteh.həcm.mlrd.man. 2247,2 Məh.isteh.art.(azal)sür'ət.%-lə 10

1985-ci ilə nisbətən 13,1 1990-ci ilə nisbətən 10,4 1996-ci ilə nisbətən 93,4 Yeyin.sən.büt.sən.məh.isteh. xüsusi çəkisi,%-lə 25,6 26,6-17,9 Əsas isteh.fond.dəy,mlrd manat 1289,6 Əsas istehsal fondlarının artım(azalma) sür'ətləri, %-lə 1985-ci ilə nisbətən 192,2 1990-ci ilə nisbətən 154 1996-ci ilə nisbətən 104,8 Yeyin.sən.əsas.isteh.fond.büt. sən.əsas.isteh.fond.xüs.çək, 8,8 8,5-5,6 %-lə İşçilərin sayı, min nəfər 24,3 İşçi say. art.(azal.) sür'ət.,%-lə 1985-ci ilə nisbətən 50,3 1990-ci ilə nisbətən 48,1 1996-ci ilə nisbətən 75,2 Yeyin.sən.işləy.say.say.xüs. çəki.,%-lə 10,8 12,3-11,3 Müh.növ.məhsul.nat.ifad.isteh. Baləq ovu,ton 57200 41665 9846 5550 ət,ton 76800 61110 5538 820 mal-qara yağı,ton 4800 3829 813 23 bitgi yağı,min ton 54,8 40,7 11,7 5 kolbasa məmulatı,ton 29102 17272 1903 558 üzlü süd məhsulları,min ton 219,6 202,7 10,2 2,7 makaron məmulatları,min ton 19,6 23,1 4,9 1,4 qənnadı məmulatları,min ton 94,9 105,6 1 0,5 çörək və bulka məmulat.,min ton 597,7 585,7 752 783,8 bütun növ konserv,min şərti banka 619903 653486 81995 19757 o cum.meyvə-tərəvəz.kons.,min şərt.banka 596084 629842 81782 19727 üzüm şərabı,min dal 16538 9362 573 347 Azərbaycanın yeyinti sənayesi 333 müəssisə - süd-yağ zavodları, ət kombinatları, balıq kombinatları və zavodları, qənnadı fabrikləri, şərab, konserv, tütün və çörək zavodları və s. ilə təmsil edilmişdir.(cədvəl 3) Yeyinti sənayesinin istehsal güclərinin bərpası, istehlakın elmi əsaslandırılmış normalarının səviyyəsinə qədər bütün növ məhsulların istehsallarının artırılması yolu üzrə inkişaf etdirilməlidir. Prespektivdə aşağıdakı tədbirlərin görülməsi vacibdir: bioloji qiymətli maddələrlə zəngin olan və müalicəvi xassələrlə zəngin olan məhsulların mənimsənilməsi; 11

bioloji əhəmiyyətli keyfiyyətlərin artırılması; tam(dad) keyfiyyətləri, tara, qablaşfırma, məhsulun qablaşdırılmasının tərtibatı; e malın qəbul və rejim texnologiyasının təkmilləşdirilməsi; məhsulun ani sterilləşdirilməsi metodunun tətbiq edilməsindən xammalın, hazır məhsulun qablaşdırılmasına qədər olan proseslərin mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması; saxlanmada, nəql edilmədə itkilərin kəskin surətdə azaldılması; təkrar resurslardan kompleks istifadə edilməsi; əlavə yeyinti məhsullarının alınması və s. Əhalini Xəzər dənizi hesabına balıq məhsulları ilə təmin etmək daha realdır. Ov və e mal üzrə güclərdən maksimum istifadə edərək, Azərbaycanın Xəzər sahillərində kilkənin tutulmasını kəskin şəkildə artırmaq olar (yaxın 2-3 ildə 1.5-2 dəfə). Daxili şirin su tutarlarında balıq yetişdirilməsi üzrə yeni təsərrüfatlar yaratmaq və mövcud olan təsərrüfatı genişləndirmək, e mal sənayesini sür ətlə inkişaf etdirmək lazımdır. Ərzaq alınması üçün istifadə edilən öz xammalımızı hazır məhsula çatırmalıyıq. Yerli istehlakdan qalan üzümün, tütünün, meyvənin və s sənaye e malını sür ətlə inkişaf etdirmək lazımdır. Prioritet sahələr üzrə islahat aparılması ilə paralel olaraq, emal və yeyinti sənayesinin inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulur. Burada əsas prinsip istehsal olunan kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının itkisiz və dünya standartlarına uyğun şəkildə emal edilməsi və qablaşdırılması, qida məhsullarının ekoloji və tibbi-bioloji cəhətdən təmiz olmasına, eyni zamanda, istehsal olunan pambıq, yun, dəri və digər qeyri-ərzaq məhsulların xammal şəklində ölkədən çıxarılmasının qarşısını almaqla ilkin və son emal proseslərinin təmin edilməsinə, bununla sahənin iqtisadi səmərəliyinin yüksəldilməsinə nail olmaqdır. Emal və yeyinti sənayesinin inkişaf etdirilməsində aşağıdakı istiqamətlərdə tədbirlərin həyata keçirilməsi qarşıya qoyulur. 2 2 www.azernews.net/az/gizli/view.php?d=5707 12

Bakı, Gəncə, Sumqayıt və digər iri şəhərlərdə yüksək istehsal gücünə malik ət, süd, meyvə şirəsi kombinatlarının yaradılması; rayon və kənd səviyyələrində kiçik və orta ölçülü emal müəssisələrinin və mobil sexlərin təşkil edilməsi; tara və bükmə materiallarının istehsalı üzrə ixtisaslaşan müəssisələrin yaradılması; bütün səviyyələrdə istehsalçı-emalçı münasibətlərinin optimal variantda tənzimlənməsi. Azərbaycanda yüngül sənayenin inkişafı ən qədim vaxtlara təsadüf edir. 1913- ildə Azərbaycanda 300 ton xam ipək, 22 min ton pambıq mahlıcı və 4 min ton yun istehsal edilmişdir ki, bu da Ümumrusiya istehsakının müvafiq olaraq 79%, 10%, 2%-ni təşkil edir. Azərbaycanın xeyli əmək ehtiyatlarına malik olmasına baxmayaraq, o iri xammal ixrac edici saylırdı. Fabrik-zavod toxuculuğu, tikiş, trikotaj mə mulatlarının, ayaqqabı sənayesinin istehsalını, ucuz xammal bazasını itirməkdən qorxan rus fabrik sahibləri tərəfindən sün i surətdə ləngidilirdi.azərbaycan car Rusiyasının digər ucqar rayonları kimi, mərkəzdə e mal olunan bütün növ xammalın göndəricisi rolunda saxlanılırdı. 1917-ci il Oktyabr çevrilişinə qədər Bakıda H.Z.Tağıyevə məxsus- əyrici-toxucu fabrik var idi. 1917-ci ilə qədər sahənin fəaliyyət göstərmiş müəssisələri hələlik öz simasını və hətta istehsal potensialının bir hissəsini saxlamışdı. Yüngül sənaye müəssisələrinin texniki səviyyəsi başqa sahələrə nisbətən xeyli aşağıdır.istismar müddəti 15 ildən çox olan avadanlığin xüsusi çəkisi 50%-ə yaxındır. Müəssisələrin texniki səviyyəsinin aşağı olması sahənin səmərəliyini azaltmı.dır. Nəticədə mövcud avdanlıq istehsalının resurs tutumluğu, buraxılan məhsulun keyfiyyəti çeviklik və manevr etmək cəhdi müasir tələblərə uyğun gəlməmişdir. Yüngül sənaye əsas etibarilə kənd təsərrüfatı xammalının ilkin emalına yönəlmişdir və yalnız xammal və yarımfabrikat pambıq mahlıcı, barama, gön-dəri xammalı 13

ixrac etməyə qadir olmuşdur. Azərbaycanın yüngül sənaye malları ilə təminatın səviyyəsinə görə keçmiş SSRİ də 11-ci yeri tutmasına baxmayaraq, istehsal edilmiş pambıq mahlıcın yalnız 20%-i daxildə istehsal olunurdu, qalan hissəsi digər dövlətlərə satılırdı. Yüngül sənayenin inkişafının əsas iqtisadi göstəriciləri 4-cü cədvəldə əks etdirilir: CƏDVƏL 4 1985 1990 1995 1997 Müəssisələrin sayı 172 Məhsul istehsalının həcmi (faktiki qiymətlərlə), mlrd manat 525,9 Məhsul istehsalının artım (azalma) sürətləri, %-lə 1985-ci ilə nisbətən 15,2 1990-cı ilə nisbətən 16,8 1996-cı ilə nisbətən 83,5 Yüngül sənayenin bütün sənaye məhsullarının istehsalında xüsusi çəkisi, %-lə 20,8 19,9 4,2 Əsas istehsal fondlarının dəyəri, mlrd manat. 1239,2 Əsas istehsal fondlarının artım (azalma) surətləri, %-lə 1985-ci ilə nisbətən 140 1990-cı ilə nisbətən 139,1 1996-cı ilə nisbətən 100,1 Yüngül sənayenin əsas istehsal fonlarının bütün sənaye fonlarında xüsusi çəkisi, %-lə 5 4,8 5,4 İşçilərin sayı, min nəfər 43,9 İşçilərin sayının artım (azalma) surətləri, %-lə 1985-ci ilə nisbətən 41 1990-cı ilə nisbətən 45,1 1996-ci ilə nisbətən 88,9 Yüngül sənayedə işləyənlərin sayının bütün sənayedə işləyənlərin sayında xüsusi çəkisi, %-ə 24 23,8 20,5 Mühüm növ məhsulların natura ifadəsində istehsalı Pambıq mahlıcı, min ton 251,1 167 98,5 68,5 Hazır pambıq parçalar, min kv 135400 101643 57908 16832 Hazır yun parçalar, min kv, m 15400 10675 627 37 Hazır ipək yun parçalat 36400 33486 801 49 Trikotaj məmulatları, min ədəd 41639 36711 5804 1437 Corab məmulatları, min cüt 42200 37813 8260 3921 Xalça və xalça məmulatlartı, min kv m 4045 2243 77 41 gön-ayaqqabı, min cüt 22877 15207 799 327 14

Məhsulun keyfiyətinin yüksəldilməsi və çeşidinin yaxşılaşdırılması problemləri konkrkek ilkin xammalın istehsalından son hazır məhsulun buraxılışına qədər plan bütün proseslərlə sıx əlaqədardır.belə ki,əsas e tibarilə üst trikotaj buraxan trikotaj mə mulatları fabriklərində alınmış təmiz yun və yarımyunun 40-50%-ni yenidən sarımaq və ya malgöndərənlərə qaytarmaq və ya növünü aşagı salmaq lazımdır.bu sahədə məhsulun keyfiyyətini əsaslı surətdə yaxşılaşdırmaq üçün yeni növ pambıq parça, yun və ipək liflərin istehsalı ilə məşğul olmaq lazımdır.habelə yeni toxuculuq müəssisələrini tikib istifadəyə vermək,artıq mövcud olan imkanlardan tam istifadə etmək,avadanlıiq və texnologiyanı modernləşdirmak lazımdır.respublikanın yüngül sənayesindəki prpblemlər toxuculuq maşınqauırma müəssələrinin olması ilə baglıdır.ona görə də istər-istəməz digr dövlətlərdən asılı vəziyyətədüşürük.beləliklə,məhsulun keyfiyyətini, onu formalaşdıran təkmil istehsal-texniki baza yaratmaqla, yeni mütərəqqi texnologiyaları tətbiq etməklə yaxşılaşdırmaq olar. Son illərdə yüngül sənaye məhsullarının keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün respublikanın müəssisələrində Macarıstandan, Yaponiyadan və digər ölkələrdən alınmış yeni avadanlıq quraşdırılmış, bir sıra istehsal sahələrini modernləşdirmək üçün xarici firmalarla kontraklar bağlanmış, modalar evində və fabriklərdə paltarların modelləri üçün eksperimental istehsal yaradılmış, ayaqqabı fabriklərində modellərin yeniləşdirilməsi prosesi getmişdir. Bununla yanaşı, məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üçün əsas tədbirlərin görülməsi tələb olunur. Belə ki, bir çox ölkələrdə dövlət yüngül sənayenin inkişafı üçün müəssisələrə modernləşmə üçün güzəştli kreditlərin verilməsini, mənfəətdən verginin azaldılmasını və s. nəzərdə tutur. Yüngül sənayenin inkişafı büdcə kəsrinin müəyyən hissəsini ixtisar etmək, pul tədavülünü normallaşdırmaq, istehlak bazarını sabitləşdirmək, respublikadan çıxarılan valyutanı azaltmaq üçün böyük imkan yarada bilər. Buna görə də ona respublikanın iqtisadiyyatında xüsusi yer vermək lazımdır. Respublikamızın zəngin xammal bazası var. Bizim pambığımız, yunumuz, ipəyimiz, müəyyən miqdarda kimyəvi mahlıcımız, gön-dəri məmulatımız və 15

xəzimiz var. Keçmiş SSRİ də bu xammaldan hazır məhsul istehsalı üçün lazımi şərait yaradılmamışdır. Bu sahənin payına Azərbaycanda ümumən istehlak malları buraxılışın 39%-i düşür. Respublikada xeyli həcmdə xammal və əmək resurslarının olması yaxın illərdə resurs qənaətedici yarım sahələrin (trikotaj və tikiş sənayesi kimi) sürətli inkişafı hesabına yüngül sənaye istehsalının strukturunu təkmilləşdirməyə imkan verir. Hazırda pambıq mahlıcının, ipək illiyinin böyük hissəsi respublikadan kənara göndərilir. Bunu nəzərə alaraq əmək resurslarından istifadə etməklə respublikanın rayonlarında pambıq mahlıcının, ipəyin, yunun emalı və son hazır məhsula çatdırılması üzrə yeni sahələr yaratmaq lazımdır. Bu, respublikanın əmtəəlik məhsulu artıracaq, ümumi milli məhsul istehsalını artıracaq, qonşu ölkələrlə istehsalın koorperasiyasına və məhsul çeşidi, mübadiləsinə, respublikadan mal göndərilməsinə hazır məhsulun xüsusi çəkisinin artırılmasına imkan yaradacaqdır. Toxuculuq sənayesinin kimyalaşdırılması, ondan hazırlanan məmulatlara olan təlabat həm toxunma materialları istehsalının strukturuna, həm də məhsulun çeşidinə təsir göstərir. Təbii xammalımızın olduğunu nəzərə alıb kimyəvi mahlıcın emalı üzrə müştərək müəssisələri yaratmaq lazımdır. Müştərək müəssisənin, xüsusilə qonşu ölkələrlə - Türkiyə, Pakistan, Özbəkistan, Türkmənistan və digərləri ilə yaradılması istehsalda ciddi dəyişikliklərin aparılmasına, bu sahədə beynəlxalq kooperasiyanın imkanlarından geniş istifadəyə imkan yaradacaqdır. Bütünlükdə respublikanın yüngül sənayesi hazır paltarların və əl ilə toxunan xalçaların buraxılışı üzrə daha az kapital tutumlu, daha çox əmək tutumlu sahələrin (tikiş və trikotaj sahələri) inkişafına yönəldilməlidir. Pambıq istehsalı ilə məşğul olan hər bir rayonda kiçik müəssisələrin zəncirini pambıq təmizləmə - əyirmə- toxuma bəzəkvurma tikiş istehsalını və ya pambıqtəmizləmə - əyirmə - trikotaj istehsalını yaratmaq lazımdır. Azərbaycanın yüngül sənayesində əsas diqqəti respublika əhalisinin əsas təlabatının ödənilməsinə, sahənin strukturunun yenidən qurulmasına, təyinatlı yarım sahələrin inkişafına yönəldilməlidir. Bu zaman dünya bazarında rəqabət qabiliyyətli məhsulun çeşidini genişləndirmək və keyfiyyətini artırmaq lazımdır. 16

Bütün dünya iqtisadiyyatı elə inkişaf edir ki, ərzaq məhsullarının istehsalı istehlakçiya maksimum dərəcədə yaxşılaşdırılsın. Bütün qərb ölkələrinin kənd təsərrüfatının inkişafı hesabına əsas qida məhsullarına olan öz ehtiyaclarını praktiki olaraq tam təmin edirlər. Bizim respublikamız əsasən texniki bitgilərlə ixtisaslaşdırılmışdır. Kənd təsərrüfatının inkişafı sənayenin inkişafından fərqli olaraq bioloji qanunlar əsasında inkişaf edən təbii proseslərlə bağlıdır. Bitkilər və ev heyvanları kənd təsərrüfatında eyni zamanda həm əmək vasitəsi, həm də cismi kimi çıxış edirlər. Əhalini yedizdirmək və valyutaya qənaət etmək üçün əsas diqqəti kənd təsərrüfatının struktur cəhətdən yenidən qurulmasına və bərpa olunmasına yönəltmək lazımdır. Prespektivdə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artırılmasını kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsini, məhsuldarlığın yüksəldilməsi hesabına aparmaq lazımdır. Bunun üçün torpaqlardan istifadəni köklü surətdə yaxşılaşdırılmasını, məhsuldarlığın artırılmasını, torpaqların erroziya və şoranlaşmaya aparılmasının qarşısının alınmasını, qeyri-kənd təsərrüfatı sahələrinə torpaqların ayrılmasının azaldılmasını, torpaqların çirklənmədən və digər zəhərlənmədən qorunmasını təmin etmək lazımdır. Yaxın zamanlarda özümüz bütün ehtiyaclarımızı ödəmək üçün respublikada ümumi taxıl yığımını 1.4 mln. tondan 5 mln. tona qədər artırmaq lazımdır. Ənənəvi kənd təsərrüfatı istehsalını dirçəltmək- çəltikçiliyi inkişaf etdirmək vacibdir. Texniki vasitələri yeniləşdirərək və onların istehsalını təkmilləşdirmək, mexanizator kadrların ixtisasını artırmaq və onların əməyini düzgün təşkili sayəsində kənd təsərrüfatı istehsalının səmərəliyini artırmaq lazımdır. Müasir şəraitdə kənd təsərrüfatında elmi-texniki tərəqqinin təmin edilməsində səmərəli istifadə edilməsinin müstəsna əhəmiyyəti vardır. Təbii-tarixi varlı olan torpaq ancaq yaradıcı insan əməyi sayəsində bəhrə verir. Buna görə də K.Marks əmək sərvətin atası, torpaq isə anasıdır ifadəsini zərb məsəli kimi dəfələrlə işlətmişdir. Torpaqdan düzgün istifadə edildikdə onun təbii məhsuldarlığını saxlamaq və artırmaq olar. Torpağa qayğısız münasibət olduqda onun münbitliyi azalır, şoranlaşma, erroziya, çirklənmə nəticəsində yararlı torpaqlar sıradan çıxır. 17

Respublikamızın torpaqları, kifayət qədər istilik, işıq, uzun müddətli vegetasiya şəraitində bir çox qiyəmtli bitgilər becərməyə, bütün il boyu örüş və otlaqlarda bəslənilən heyvandarlıq təsərrüfatı ilə məşğul olmağa imkan verir. Arid iqlim şəraitində kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsində hidromeliorasiya tədbirlərinin həyata keçirilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə də respublikamızda hidromeliorasiya tikintisi və torpaq fondunun saflaşdırılması, suvarma-drenaj sistemlərinin yaradılması tədbirlərinə böyük diqqət verilmişdir. Respublikamızda bir sıra kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında suvarılan torpaqların həlledici əhəmiyyəti vardır. Məsələn, son illərdə respublikada istehsal edilmiş pambığın hamısı, taxılın üzümün üçdə ikisindən çoxu, bostan məhsulları meyvə və giləmeyvənin onda doqquzundan artığı suvarılan torpaqların payına düşmüşdür. respublikamızın aran rayonlarının termik ehtiyatları suvarılan torpaq sahələrində ildə 2-3 dəfə məhsul yetişdirməyə imkan verir. Məsələn, payızlıq buğda biçiləndən sonra həmin sahəyə əkilən qarğıdalı bol yaşıl kütlə və dən verir. Eyni sahədə ildə 3 dəfə məhsul götürmək təcrübəsi geniş yayılıb. Kimyalaşdırma kənd təsərrüfatının inkişaf etdirməsi yollarından biridir. Respublikada azot və fosfor gübrələrindən geniş istifadə olunur. Əhali ət, süd, yumurta, kartof, meyvə, tərəvəz və digər məhsulların 80%-indən çoxunu öz şəxsi və yardımçı təsərrüfatlarından alır. Bu, fermerlərin inkişafının üstünlüyünü göstərir. Bu sahənin inkişafı üçün dövlət traktorlar və kənd təsərrüfatı texnikası almalı və onları fermerlərə kreditlə verməlidir. 1999 və 2000-ci illərdə bitkiçilik məhsullarının yığımı və məhsuldarlığı barədə daha ətraflı məlumatlar 5-cü cədvəldə verilmişdir. CƏDVƏL 5 3 Yığılmış məhsul; min ton Məhsuldarlıq, s/ha 1999 2000 % 1999 2000 % Taxıl 1098,3 1540 140,2 21,2 23,7 111,8 Pambıq 96,8 91,5 94,5 10,3 9 87,4 Tütün 8,6 15,1 174,5 19,4 19,3 99,5 Kartof 394,1 468,9 119 95 84 88,4 Tərəvəz 670,8 780,8 116,4 137 133 97,1 3 Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi 18

Bostan məhsulları 206,3 260,8 126,4 92 97 105,4 meyvə və giləmeyvə 436,5 474,8 108,8 58,1 62,4 107,4 Üzüm 112,5 76,8 68,3 35,6 37,7 105,9 3.ASK-nin sahələr üzrə inkişafı və yerləşdirilməsi Aqrar-sənaye kompleksinin əsas vəzifəsi kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının sabit artmı şərti ilə əhalini ərzaq və yeyinti məhsulları ilə, heyvandarlığı yemlə, sənayrni müxtəlif növ xamalla təchiz etməkdir. ASK-nin sahələr üzrə inkişafı və yerləşdirilməsinə baxaq. Əkinçiliyin coğrafiyası. Azərbaycan Respublikasının təbii və iqtisadi amillərindən asılı olaraq, kənd təsərrüfatı malları istehsalında bitkiçilik üstünlük təşkil edir. Bitkiçilik heyvandarlığın əsas yem bazasıdır. Kənd təsərrütatı bitgiləri arasında taxıl istehsalı Azərbaycanda ən qədim və ənənəvi sahədir. Əhalini çörəklə təmin etmək taxılçılığın ən mühüm vəzifəsidir. Taxılçılıq əkin sahəsinə (610 min ton) 4 görə də bitgiçilikdə birinci yeri tutur(36.7%). Taxıl əkinlərinin coğrafiyası kənd əhalisinin məskunlaşmasına uyğun olub bütün rayonlarda yayılmışdır. Azərbaycanda taxılın orta məhsuldarlığı qabaqcıl ölkələrdə xeyli aşağıdır. Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayonlarında dəmyə, aran rayonlarında isə suvarılan taxılçılıq inkişaf etmişdir. Azərbaycanda dənli bitgilərdən payızlıq buğda və arpa daha çox əkilir. Bütün dənli bitkilərin üçdə iki hissəsini payızlıq buğda təşkil edir. Payızlıq buğda Kür-Araz ovalığında boz torpaqlarda suvarma, açıq şabalıdı və şabalıdı torpaqlar yayılmış dağ çöllərində isə dəmyə şəraitində becərilir. Payızlıq buğda suvarılan torpaqlarda pambıqla növbəli əkin şəraitində yüksək məhsul verir.aqrotexniki tədbirlər sayəsində payızlıq buğda əkinlərinin məhsuldarlığı xeyli yüksəlmişdir. Respublikada əsasən bərk buğda sortları yetişdirilir. Taxılçılıqda Şəki, İsmayıllı, Cəlilabad, Şamaxı, Sabirabad, Ağcabədi, Balakən, Beyləqan rayonları xüsusilə fərqlənir. Taxıl əkini sahələrinin üçdə birini arpa əkinləri tutur. Heyvandarlığın əsas qüvvəli yemi olan bu qiymətli bitkinin coğrafiyası buğda əkinlərinin coğrafiyası ilə eynidir. Son illərdə respublikada həm yem, həm də dən istehsalı üçün 4 Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi 19

qarğıdalı əkinləri xeyli genişləndirilmişdir. qarğıdalı dəni ixtehsalı başlıca olaraq, Şəki-zaqatala iqtisadi rayonunda yerləşir. Dənli- paxlalı bitkilər (noxud, lobya, paxla, mərci) suvarılan və dəmyə torpaqlarda kiçik sahələrdə, həyətyanı sahələrdə becərilir. Dənli qarğıdalı və dənli- paxlalı bitki əkinlərində cüzi yer tutur. Texniki bitkilər əkin sahəsinə görə taxıl və yem bitkilərindən sonra üçüncü yeri tutsa da respublikada əkinçilikdən götürülən gəlirin çox böyük hissəsi onların payına düşür. Azərbaycanda əhəmiyyətinə, əkin sahəsinə və ümumi məhsul istehsalına görə texniki bitgilər arasında pambıq və tütün əsas yer tutur Pambıqçılıq Azərbaycanın strateji əhəmiyyət daşıyan və ən çox gəlir gətirən sahəsidir. əlverişli iqlim şəraiti, torpaq, su və termik ehtiyatları, əsrlər boyu suvarma sahəsində nəsildən- nəsilə keçərək toplanmış zəngin əmək təcrübəsi, kifayət qədər qabiliyyətli kənd əhalisi və pambıqtəmizləmə sənayesinin mövcud olması respublikada pambıqçılığın inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Pambıq hazırda tamamilə Kür-Araz ovalığında mərkəzləşdirilmişdir. Respublikada pambıq əkinlərinin ümumi sahəsi 200 min hektardan çoxdur. Son illərdə pambıq istehsalı xeyli aşağı düşmüşdür. 1998-ci ildə 112.9 min ton pambıq yığılmışdır. Pambıqçlıq çox zəhmət tələb edən bir sahədir. Yığılan pambığın yalnız 15%-ə qədəri respublika ərazisində son məhsula çevrilir. Tütünçülük. Öz əhəmiyyətinə görə tütün respublikada ikinci texniki bitki sayılır. Tütünçülük respublikanın dağlıq və dağətəyi rayonlarında əsasən suvarma şəraitində inkişaf etdirilərək əkinçiliyin çox gəlirli sahəsinə çevrilmişdir. Torpağa, suya, termik rejimə həssas olan tütünün becərilməsi çox əməktutumludur. Bu baxımdan sərbəst əmək ehtiyatlarının istehsala cəlb olunmasında tütünçülüyün rolu böyükdür. Tütün əkin sahələri respublikanın Şəki, Oğuz, Qəbələ, Zaqatala, Masallı, Yardımlı, Lerik, Qubadlı, Zəngilan, Kəlbəcər rayonları və Yuxarı Qarabağın dağətəyi hissəsində yerləşir. Naxçıvan MR-ın Şahbuz və Şərur rayonlarında da tütün istehsal etmişdir. Azərbaycan respublikasında Samsun, Trabzon, İtiyarpaq kimi qiymətli tütün sortları yetişdirilir. Tütün məhsulunun bir hissəsi respublikadan kənarda son məhsula çevrilir. 1990-cı ildə 3 min ton, 20

1995-ci ildə 14,6 min ton, 1998-ci ildə isə 14,6 min ton tütün yarpağı istehsal olunmuşdur. Zəfəran. Abşeron yarmadasında qədim zamanlardan bəri zəfəran bitkisi becərilir. Zəfəran çoxillik soğanaqlı bitkidir. Oktyabr-noyabr aylarında Novruzgülünə bənzər çiçək açır. Çiçəyin icərisindən sarı rəngli zərif tellər yığılaraq xüsusi peçlərdə termik üsulla qurudulub emal edilir. Zəfəran bitkisinin becərilməsi, məhsulun yığılması və ilkin emalı Bilgəhdə cəmlənmişdir. Abşeronda həyətyanı sahələrdə də zəfəran bitkisi becərilir. Çayçılıq. Respublika çay istehsalçna görə keçmiş SSRİ-də Gürcustandan sonra ikinci yeri tuturdu. Çay plantasiyaları Lənkəran, Astara, Masallı, qisməndə Zaqatala rayonları ərazisindədir. Çay əkinlərinin sahəsi 17 min ha təşkil edir və getdikcə genişləndirilir. Lənkəran zonasında yaradılan fermer təsərrüfatları bu mühüm sahənin də intensivləşməsində mühüm rol oynayacaq. Respublikanın Qanıx-Həftəran vadisində, Şamaxı, İsmayıllı rayonlarında az miqdarda toxum, yağ və silos üçün günəbaxan, Naxçivan MR-də, Kürdəmir, Salyan və Zaqatala rayonlarında Xına bitkisi becərilir. Tərəvəzçilik və bostançılıq əkinşilikdə mühüm yerlərdən birini tutur. Respublikanın əhalisinin tərəvəz, bostan məhsulları və kartofa olan tələbatının ödənilməsində xüsusi rol oynayır. Tərəvəz əkin sahələri və məhsulu istehsalı xüsusən 70-ci illərdən sonra sürətlə inkişaf etmişdir ki, bu da birinci növbədə Lənkəran iqtisadi rayonunda faraş tərəvəzçilik zonasının yaradılması ilə əlaqədardır. Vaxtilə bu zona keçmiş İttifaqın iri şəhərlərini faraş tərəvəzlə təmin etmək üçün ümumittifaq bostanına çevrilmişdir. Bu zonanın çox qiymətli torpaqlarında tərəvəz əvəzinə çoxlu gəlir gətirən çay, sitrus meyvələri və çəltik əkilməsi daha sərfəli olardı. Son illərdə tərəvəzin çeşidi genişlənmiş, keyfiyyəti yüksəlmişdir. Tərəvəzin istehsalının 90%-dən çoxu Lənkəran və Xaçmaz iqtisadi rayonlarının payına düşür. İstehsalın həcminə görə Lənkəran, Xaçmaz, Quba rayonları xüsusilə fərqlənir. Xaçmaz, Lənkəran, Masallı, qismən də Astara, Quba və Qusar rayonlarının aran təsərrütatları məhsul istehsalının həcminə görə xüsusilə 21

fərqlənir. Abşeron təsərrüfatları da xeyli tərəvəz istehsal edir. Abşeron rayonu Bakı-Sumqayıt şəhərlərinin tərəvəzlə təmin edilməsində mühüm rol oynayır. Son zamanlar Ağdaş rayonu ərazisində kələm yetişdirilən sahələr genişləndirilmişdir. Tərəvəzçilikdən fərqli olaraq, respublikada bostançılığın yerli əhəmiyyəti vardır. Sabirabad, Saatlı, Kürdəmir, Zərdab, İmişli və s. rayonlarında, Abşeronun Zirə, Türkan, Hövsan qəsəbələri ətrafında yemiş, qarpız yetişdirilir. Kürdəmir yemişi, Sabirabad və Zirə qarpızı öz keyfiyyətinə görə şöhrət qazanmışdır. Kartof əkinləri yayı nisbətən sərin və rütubətli keçən dağlıq rayonlarda yayılmışdır. Azərbaycanın qərb bölgəsinin Gədəbəy, Tovuz, Şəmkir, qismən də Daşkəsən və Xanlar rayonları ərazisində, habelə qusal rayonunda kartofçuluq inkişaf etmişdir. Əhalinin kortofa olan tələbatını yerli məhsul ödəyə bilmədiyinə görə xarici ölkələrdən çoxlu kartof gətirilir. Halbuki ölkəmizdə kartofçuluğu daha da inkişaf etdirmək üçün geniş imkanlar var. Üzümçülük respublikada kənd təsərrüfatının ın inkişaf etmiş gəlirli və çox əməktutumlu sahələrindən biridir. 1970-1985-ci illər ərzində respublikamız keçmiş SSRİ-nin ən böyük üzümşülük zonasına çevrilmiş, məhsul istehsalı isə 2 mln tona çatdırılmışdır. Azərbaycanda üzüm dəmyə və suvarılan şəraitdə becərilir. Lakin məhsuldarlıq suvarılan torpaqlarda daha yüksəkdir. Respublikada istehsal edilən üzümün 60%-i suvarılan plantasiyaların payına düşür. Halbuki üzüm plantasiyalarının yarıya qədəri dəmyə torpaqlarında yerləşir. SSRİ-də alkoqolizmə qarşı, ölçülüb-biçilmədən, tələsik qərar qəbul edilməsi respublikada üzümçülüyə böyük zərbə vurmuşdur. Respublikanın 100 min hektara qədər bar verən üzümlüklərin qırılıb məhv edilmişdir. 1988-ci ildə cəmi 1250 min ton üzüm toplanmışdır. 1990-cı ildə respublikada üzümlüklərin sahəsi 248 min hektar olub. ümumi məhsul yığımı isə 1990-cı ildə 1 mln 196 min ton, 1995-ci ildə 308, 1998-ci ildə 108 ton olmuşdur. Respublikamıza 250-dən çox texniki, süfrə və kişmiş üzüm sortları yayılmışdır. Texniki üzüm sortlarından mədrəsə, bayan-şirə, takviveri və başqaları daha çox yayılmışdır. 22

Xəstəliklərə tutulan bağların bərpası, seyrəkliyin aradan qaldırılması, daha məhsuldar sortlara üstünlük verilməsi, aqrotexniki tədbirlərin daha da təkmilləşdirilməsi, şərab materiallarının hamısının respublika ərazisində qablaşdırılması sahənin əvvəlki şöhrətini tamamilə bərpa etməyə və respublika əhalisinin güzəranının xeyli yaxşılaşmasına kömək edəcəkdir. Bağçılıq respublikada kənd təsərüüfatının mühüm və ən qədim sahələrindən biridir. Yüksək dağlıq sahələr istisna olmaqla, respublikanın ərazisinin təbii şəraiti çox sahəli bağçılıq təsərrüfatının inkişafı üçün əlverişlidir. Azərbaycanda bağçılıq öz sahəvi tərkibinə görə çox zəngindir. Respublikada əsas meyvələrlə yanaşı, yalnız onun cənub rayonlarına və subtropiklərə xas olan meyvələr də yetişdirilir. Meyvəçilik respublikanın ixtisaslaşdırılmış sahəsidir. Respublikanın meyvə bağlarında birinci yeri tumlu, ikinci yeri qoz-meyvəli, üçüncu yeri isə çəyirdəkli ağaclar tutur. Təbii şəraitdən asılı alaraq ayrı-ayrı ərazilər meyvəşiliyin müxtəlif növləri üzrə ixtisaslaşdırılmışdır. Tumlu meyvəçilik üzrə- Quba-Xaçmaz; Qərzəkli meyvələr (qoz, fındıq, şabalıd) üzrə- Şəki-Zaqatala; Çəyirdəkli meyvələr (ərik, şaftalı) üzrə-naxçıvan MR; Quru-subtropik meyvələr (heyva, nar) üzrə-kür-araz rayonları; Sitrus meyvələri (limon, portağal, naringi, feyxua) üzrə- Lənkəran; Cənub meyvələri (püstə, badam, əncir, zeytun) üzrə- Abşeron yarmadası. Azərbaycanda ən böyük meyvəçilik rayonu Qubadır (əsasən alma). 1996-cı ildə 324 min ton meyvə və giləmeyvə istehsal olunub. İstehsal olunan meyvənin üçdə iki hissəsi Quba, Xaçmaz; 15%-ə qədəri Şəki-Zaqatala və Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonlarıın payına düşür. Aran rayonları və Yuxarı Qarabağda çoxlu tut ağacları var. Respublikanın meşə və kolluqlarında olan sənaye əhəmiyyətli müxtəlif meyvə ehtiyatlarından hələ tam istifadə olunmur. Heyvandarlığın coğrafiyası. Bu sahə respublika kənd tesrərüüfatının ən mühüm sahəsi olsa da, onun məhsulları yerli istehlak xaraktei daşıyır. Respublikada 23

heyvandarlığı inkişaf etdirmək üçün geniş imkanlar olmasına baxmayaraq, əhalinin ət, süd, yumurta məhsullarına olan ehtiyacın yalnız yarıya qədəri yerli istehsal hesabına ödənilir. Son illərdə ictimai təsərrüfatların mal-qarasının kəndlilərə paylanması ilə əlaqədar heyvandarlıq məhsullarının mal qaranın sayının artması baş vermişdir(cədvəl 6). Müasir dövrdə respublikanın heyvandarlıq təsərrüfatında əsas yeri maldarlıq, qoyunculuq, donzculuq, quşçuluq tutur. Eyni zamanda baramaçılıq, arıçılıq, göl balıqçılığının da əhəmiyyəti var. CƏDVƏL 6 5 2000-ci İLLƏR ildə 1994- cü illə müqaisədə 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Qaramal 1621,3 1632,8 1681,7 1779,9 1843,5 1909,8 1953,3 120,5 O cümlədən: İnək və camışlar 711,7 742,5 772,6 826,7 861,5 892,3 922,7 129,6 Donuzlar 47,9 33,4 30,4 23,4 21 26,1 19,7 41,1 Qoyun və keçilər 4539 4557,6 4644,4 4922 5267 5511,9 5735,3 126,4 Quş (mln baş) 17 14,4 13,3 12 13,2 13,9 14,6 85,9 Maldarlıq heyvandarlığın ən mühüm sahəsidir. Azərbaycanda istehsal olunan heyvandalıq məhsullarının ümumi dəyərinin yarıdan çoxu ət istehsalının isə 45%-i maldarlığın payına düşür. Maldarlıqda əsas yeri qaramal tutur. 1991-cı ildə respublikanın ictimai təsərrüfatlarında 833 min baş, əhalinin şəxsi təsərrüfatında isə 999 min baş qaramal olmuşdur. 1996-cı ildə respublikada qaramalın sayı 1682 min, əhalinin şəxsi təsərrüfatlarında isə 1303 min başa çatırdı. Ümumiyyətlə mal-qaranın sayının dəyişməsini 7-ci cədvəldə görə bilərik. Respublikanın aran rayonlarında, habelə Səki-Zaqatala rayonunda camışlıq, Lerik və Yardımlı rayonlarında ətlik-südlük zebu və zebuyabənzər maldarlıq da inkişaf etmişdir. Maldarlığın 70%-ni inək və camışlar təşkil edir. Maldarlığın məhsuldarlığına görə Abşeron, Xaçmaz, Lənkəran, Şəki, Ağdam, Bərdə, Xanlar, Astara, Salyan, Quba, Şamaxı, Şəmkir rayonları daha çox fərqlənir. 5 Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi 24

2000 2001 2000-ci ildə %-lə Qaramal 1953,3 1999,5 102,4 O cümlədən: İnək və camışlar 922,7 948,7 102,8 Qoyun və keçilər 5735,3 5995,7 104,8 Donuzlar 19,7 17,7 90 CƏDVƏL 7 (min baş) Qoyunçuluq Azərbaycan kənd təsərrüfatı kompleksinin ənənəvi, yay və qış otlaqlarına əsaslanan sahəsidir. Ət və yun istehsalının artırılması üçün onun imkanları böyükdür. Bu, qoyunların sayının tez artması, əmək və maddi ehtiyatların daha az məsrəfi ilə bağlıdır. Respublikada ətin beşdə birinə qədəri (20%), ictimai bölmə üzrə isə dörddə biri qoyunçuluqda istehsal olunur. Bir ton qoyun ətinin maya dəyəri bir ton mal ətinin maya dəyərindən 1.5 dəfə aşağıdır. Qoyunçuluq yun kimi qiymətli sənaye xammalı verən yeganə heyvandarlıq sahəsidir. Azərbaycanda olan qoyun sürülərinin əksəriyyəti dağlıq və dağətəyi rayonlarda cəmləşmişdir. Respublikada əsasən yunluq-ətlik və ətlikyunluq qoyunçuluq inkişaf etmişdir. Qoyunçuluğun zonalar üzrə ixtisaslaşdırılması sürünün cinsini və iqtisadi göstəriciləri xeyli yaxşılaşdırmağa imkan vermişdir. Naxçıvan MR-də, Ağdam, Ağcəbədi və Abşeron rayonlarında ətin yüksək keyfiyyəti, sürətlə artması, məhsuldarlığı və dözümlüyü ilə fərqlənən Balbas, Qarabağ və onun qolu olan Qaradolaq, Qara kimi qiymətli qoyun cinslərinin və Azərbaycan dağ merinosunun törəyib artmasını genişləndirmək sahəsində geniş işlər görülüb. Quşçuluq son zamanlar respublikada sənaye əsasları üzrə inkişaf edən ən intensiv heyvandarlıq sahəsi olmuşdur. Əhaliyə quş ətinə və yumartaya olan tələbatının qısa müddətdə ödənilməsində mühüm rol oynayır. Yem taxılının taxılçılıq rayonlarından daşınmasına nisbətən ət və yumurta daşınması xeyli baha başa gəlir. Buna görə də quşçuluq əsasən böyuk şəhərlərin ətrafında yerləşdirilir. Respublikamızda 35 quşçuluq kompleksi yaradılmışdır. Respublikanın ən böyük quşçuluq kompleksləri Bakı, Gəncə, Naxçıvan şəhərləri 25

ətrafında və rayon mərkəzlərində yerləşir. Respublikada istehsal olunan ətin 30%-ə qədərini quş əti təşkil edir. Hazırda quşçuluq məhsulları istehsalında fərdi təsərrüfatlar aparıcı rol oynayır. Araçılıq Azərbaycanda kənd təsərrüfatının ənənəvi sahəsidir. Bal istehsalı üçün respublikanın əlverişli təbii şəraiti, nektarlı bitgi ehtiyatları, yüksək məhsuldar yerli Qaratəpə və başqa arı cinslıri vardır. Arıçılıq əsasən dağətəyi və dağlıq rayonlarda inkişaf etmişdir. Donuzçuluq hazırda respublikanın bir çox rayonlarında inkişaf etmişdir. Ət istehsalının sürətlə artırılmasında donuzçuluğun xüsusi rolu var. Buna görə də donuzçuluğun maddi-texniki bazası xeyli möhkəmləndirilmişdir. Donuzşuluq əsasən urbanizasiyalaşmış sahələrə meyl edir. Abşeron, Şəki-zaqatala, yuxarı Qarabağda inkişaf etmişdir. Ümumiyyətlə kənd təsərrüfatı sahələri rayonlar üzrə ixtisaslaşdırilmişdır. Bununla xəritə 1-də əyani tanış ola bilərik. Yeyinti məhsulları sənayesi. ASK -nın son məhsul istehsal edən bu sahəsinin respublikanın iqtisadiyyatında böyek rolu var. Ümumi sənaye məhsulu istehsalının 30%-ə qədəri və sənaye müəssisələrinin üçdə biri bu sahənin payına düşür. Heyvandarlıq məhsullarının istehsalının dəyişməsini 8-ci cədvəldə görmək olar. Bu sənaye sahəsi inkişaf xüsusiyyətinə görə isə maşınqayırmadan sonra 2-ci yeri tutur. 1999 2000 1999-cu ilə nisbətən %-lə Ət (diri çəkidə) 188,5 195,8 103,9 Süd 991 1031,1 104 Yumurta; min ədəd 524,8 542,6 103,4 Yun 10,5 10,9 104 CƏDVƏL 8 (min ton) 26

Qeyd etmək lazımdır ki, yeyinti sənayesi kənd təsərrüfatı ilə yanaşı digər sənaye sahələri ilə də əlaqədardır. xx əsrin əvvəllərində inkişaf etməyə başlayan yeyinti məhsulları sənayesi bu əsrin ortalarında və ikinci yarısında öz sahəvi tərkibini xeyli zənginləşdirmiş, çoğrafiyasını genişləndirmişdir. Əhalini yeyinti məhsulları və işlə təmin etməkdə yeyinti məhsulları sənayesinin böyük əhəmiyyəti var. Azərbaycan üçün ixtisaslaşmış sahə hesab edilən yeyinti sənaye məhsullarının xarici ölkələrə satışından respublika çox gəlir əldə edir. Yeyinti sənayesində şərabçılıq, meyvə, tərəvəz, baləq konservləri, tütün məmulatları, ətsüd sənayesi, mineral suların qablaşdırılması, pivə alkoqolsuz içkilər, çörəkbişirmə, qənnadı məmulatları istehsalı xüsusilə fərqlənir. Lakin Azərbaycanda yeyinti sahəsinin ən gəlirli sahələri: şərabçılıq, meyvə-tərəvəz və balıq konservidir. Yeyinti sənayesinin istehlakşıya meyl edın sahələri aşağıdakılardır: Ət və ət məhsulları, süd və süd məhsulları, qənnadı, unüyütmə, çörək və çörək məmulatları, yağ, piy, çay, pivə. Daşınmada xammalın keyfiyyəti aşağı düşdüyündən, bir sözlə çətinliklər yarandığından yeyinti sənayesinin bəzi sahələri xammala meyl edir Onlar aşağıdakılardır: Şəkər istehsalı, şərabçılıq, balıqçılıq, meyvə-tərəvəz konservi, mineral sudoldurma, duz istehsalı və s. XƏRİTƏ 1 27

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. Pambıqçılıq, taxılçılıq, heyvandarlıq, üzümçülük, az sahədə subtropik meyvəçilik 2. Çayçılıq, faraş tərəvəzçilik, subtropik meyvəçilik,üzümçülük 3. Tütünçülük, meyvəçilik,heyvandarlıq,taxılçılıq,üzümçülük 4. Tərəvəzçilik,meyvəçilik, heyvandarlıq, taxılçılıq 5. Heyvandarlıq, üzümçülük, taxılçılıq, meyvəçilik, tütünçülük 6. Üzümçülüyün inkişaf etdiyi tərəvəzçilik-südçülük istiqamətli şəhərətrafi təsərrüfat 7. Heyvandarlıq, kartofçuluq,taxılçılıq, meyvəçilik, tütünçülük, üzümçülük 8. Yay və qış otlaqlarında heyvandarlıq 9. Meşələr 4.Müasir şəraitdə aqrar islahatlari əhəmiyyəti İnkişaf etmiş ölkələrin iqtisadi tərəqqi tarixi və təcrübəsi göstərir ki, insanların mütərəqqi və yaradıcı əməyə cəlb olunmasının, eləcə də iqtisadi dirçəlişinə nail 28

olmağın başlıca yolu qanunvericilik əsasında sahələr üzrə islahatların həyata keçirilməsindən ibarətdir. Bunu nəzərə alaraq müstəqillik qazandıqdan sonra respublikamız dünya iqtisadi sisteminə qoşulmaq üçün bazar iqtisadiyyatı qanunlarına uyğun olaraq iqtisadi islahatların, o cümlədən iqtisadiyyatın önəmli sahələrindən sayılan aqrar islahatların həyata keçirilməsinə başladı. 1992-1997-ci illərdə bu sahəyə dair bir sıra qanunların və digər hüquqi-normativ aktların qəbul edilməsi ilə islahatların gedişi xeyli sürətləndi. Qanunvericilik aktlarının qəbulu prosesi hazırda da davam edir. İslahatların ilkin mərhələsində dünya təcrübəsi sınağından keçmiş, səmərəli təsərrüfatçılıq forması hesab edilən fermer təsərrüfatlarının yaradılması bu barədə müvafiq qanunun qəbul edilməsi zəruriyyətini qarşıya qoydu və 1992-ci ilin aprelində Kəndli (fermer) təsərrüfatı haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu qəbul olundu. Qanunda fermer təsərrüfatı anlayışı, onun yaradılması qaydaları, hüquq və vəzifələri, onlara torpaqların ayrılması mexanizmi, təsərrüfatın əmlakı, maddi-texniki təminatı və s. məsələlər öz əksini tapmışdır. Həmçinin fermer təsərrüfatının maliyyə vəsaiti, kredit, uçot və hesabat məslələri, təsərrüfatın fəaliyyət formaları, onun fəaliyyətinə xitam verilməsi şərtləri və qaydaları kimi vacib məsələlərə də qanunda ətraflı yer verilir. Lakin bu qanunla təsərrüfatçılığın bir formasını - kəndli (fermer) təsərrüfatını yaradıb inkişaf etdirmək mümkündür. Azərbaycan kimi mürəkkəb təbii şəraitə və müxtəlif kənd təsərrüfatı sahəli ölkədə təsərrüfatçılığın yalnız bir formasının inkişaf etdirilməsi səmərəli ola bilməzdi. Digər tərəfdən torpaqların vətəndaşların mülkiyyətinə verilməsi məsələsi də yerlərdə təsərrüfatçılığın müxtəlif formalarının yaradılması zərurətini meydana çıxardı. Bu baxımdan 1995-ci ilin fevralında Aqrar islahatların əsasları haqqında və Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunları qəbul edildi. Aqrar sahənin əsas təsərrüfat bazası sayılan sovxoz və kolxozlarda islahatın aparılması məqsədi ilə islahatı aparan orqanların, onu həyata keçirən komissiyaların yaradılması, təsərrüfatların əmlakı, əmlakın inventarlaşdırılması və özəlləşdirilməsi qaydaları, kənd təsərrüfatında müxtəlif növlü müəssisələrin yaradılması, xidmət 29