Yarýna bir deðer býrak TURÝZM SEKTÖRÜ ÜÇÜNCÜLÜK ÖDÜLÜ
Mehmet Kemal Dedeman Araþtýrma ve Geliþtirme GÜNEYDOÐU ANADOLU BÖLGESÝ NDE TURÝZMÝN GELÝÞTÝRÝLMESÝ & GÜNEYDOÐU ANADOLU PROJESÝ NÝN VE YEREL KAYNAKLARIN BÖLGE TURÝZMÝNE ETKÝLERÝ HAZIRLAYANLAR ALÝ SERHAN EREL PROF. DR. HURÝYE ÞULE KARAASLAN 2004
İÇİNDEKİLER TABLOLAR DİZİNİ... 3 HARİTALAR DİZİNİ... 4 GİRİŞ... 5 AMAÇ VE YÖNTEM... 6 A- MEVCUT DURUM... 7 I- GÜNEY DOĞU ANADOLU PROJESİ... 7 1. GAP BÖLGESİNİN TANIMI... 7 2. GAP DAHİLİNDE TURİZM PROJELERİ... 8 2.1. GAP BÖLGESİ TURİZM ÇALIŞMALARI... 8 II-ÇALIŞMA ALANININ TANIMI... 8 III - TURİZM POTANSİYELİ ENVANTERİ... 10 IV -TURİZM SEKTÖRÜNDE ARZ VE TALEP YAPISI... 10 1. GENEL YAKLAŞIM... 10 2. GAP'TA YATAK ARZI... 11 3. GAP'TA TURİZM TALEBİ... 11 IV -TURİZM ÖRGÜTLERİ VE TURİZM FAALİYETLERİ... 14 1. KAMU KURULUŞLARI... 14 1.1. TURİZM BAKANLIĞI BÖLGE TEŞKİLATI... 14 1.2. VALİLİK VE KAYMAKAMLIKLAR-YEREL YÖNETİMLER... 14 1.3. DİĞER KAMU KURULUŞLARI... 14 2. VAKIFLAR - SİVİL TOPLUM ÖRGÜTLERİ... 15 2.1. VAKIFLAR... 15 2.2. SİVİL TOPLUM ÖRGÜTLERİ... 15 3. ÖZEL SEKTÖR KURULUŞLARI... 15 3.1. SEYAHAT ACENTELERİ... 15 4. TUR ORGANİZASYONLARI VE TUR GÜZERGAHLARI... 16 4.1. MEVCUT TUR ORGANİZASYONLARI VE TURİZM FAALİYETLERİ... 16 4.2. MEVCUT TUR GÜZERGAHLARI... 17 B. SENTEZ... 18 I. TURİZM SEKTÖRÜNÜN DEĞERLENDİRİLMESİ... 18 1. TURİZM ARZ VE TALEP DEĞERLENDİRİLMESİ... 18 2. BÖLGE TURİZM VE REKREASYON POTANSİYELİNİN GENEL DEĞERLENDİRİLMESİ... 19 2.1. TURİZM POTANSİYELİ... 19 2.2. REKREASYON POTANSİYELİ... 20 3. TURİZM VE REKREASYON FAALİYETLERİ... 20 4. ALTYAPI OLANAKLARI... 21 5. TURİZM SEKTÖRÜNDEKİ DARBOĞAZLAR... 21 1
C. PROJEKSİYONLAR VE PLANLAMA HEDEFLERİ... 23 I. PLANLAMA DÖNEMİ... 23 II. GELECEĞE DÖNÜK GELİŞME EĞİLİMLERİ... 23 1. UZUN VADELİ KAMU KARARLARI ETKİSİ... 23 2. GAP ETKİSİ... 23 3. MEVCUT DURUMUN DEVAMI HALİNDE TURİST SAYISINDAKİ GELİŞME EĞİLİMLERİ... 24 3.1. İRANLI TURİSTLER... 24 3.2. SÜRYANİ TURİSTLER... 24 3.3. BATI SAHİLLERİNDEN KISA TURLARLA GELEBİLECEK YABANCI TURİSTLER... 24 3.4. YURTDIŞINDAN ÖZEL TURLARLA BÖLGEYE GELEBİLECEK YABANCI TURİSTLER... 25 3.6. YURT İÇİNDEN KAYNAKLANACAK İŞ MAKSATLI GECELEMELER... 25 3.7. YURT VE BÖLGE İÇİNDEN KAYNAKLANACAK SAĞLIK MAKSATLI GECELEMELER... 25 3.8. TOPLAM GECELEMELER... 26 III. PLANLAMA STRATEJİLERİ... 26 IV. PLANLAMA HEDEFLERİ... 26 D - PLANLAMA KARARLARI... 29 I. PLANLAMA YAKLAŞIMI... 29 II. TEMEL PLANLAMA PRENSİPLERİ... 29 1. GECELEME MERKEZLERİ KONUMLANMASI... 29 2. EYLEM BÖLGELERİ KAVRAMI... 29 III. PLANLAMA İLE GELİŞTİRİLEN TURİZM TÜRLERİ... 30 IV. PLANA DAHİL EDİLEN KAYNAKLAR... 30 V. ULAŞIM PLANLAMASI... 30 VII. MEKANSAL OLMAYAN PLANLAMA KARARLARI... 30 1. TUR GÜZERGAHLARI... 30 7.1. 2005 TUR GÜZERGAHI... 31 7.2. 2010 TUR GÜZERGAHI... 31 7.3. 2020 TUR GÜZERGAHI... 31 2. TANITIM... 31 3. İŞGÜCÜ... 32 4. EĞİTİM... 32 E - UYGULAMA ÖNERİLERİ... 33 I. ORGANİZASYON... 33 II. UYGULAMA ETAPLAMASI VE YATIRIM SORUMLULARI... 35 2
TABLOLAR Tablo 1: GAP Bütününde Turizm Ve Belediye İşletme Belgeli Tesisler Toplamında Tesis ve Yatak Sayıları... 116 Tablo 2: GAP Bütününde Belediye Belgeli Konaklama Tesislerinin Gelişimi... 116 Tablo 3: GAP Bütününde Turizm İşletme Belgeli Tesislerin Gelişimi... 116 Tablo 4: GAP Bütünündeki Yatak Kapasitesinin İllere Dağılımı (2003)... 117 Tablo 5: GAP İllerinde Belgeli Konaklama Tesisleri (31.12.2003)... 117 Tablo 6: GAP Bütününde Turizm ve Belediye İşletme Belgeli Tesisler Toplamında Konaklayan Kişi ve Geceleme Sayıları... 118 Tablo 7: GAP Bütününde Belediye Belgeli Tesislerde Konaklayan Kişi ve Geceleme Sayıları... 118 Tablo 8: GAP Bütününde Turizm İşletme Belgeli Tesislerde Konaklayan Kişi Ve Geceleme Sayıları... 119 Tablo 9: GAP Bütünündeki Turizm Belgeli Tesislerde Ortalama Geceleme Sayısı (Gün)... 119 Tablo 10: GAP Bütünündeki Belediye Belgeli Tesislerde Ortalama Geceleme Sayısı (Gün)... 119 Tablo 11: İl Bazındaki Gecelemelerin GAP Bütünündeki Payı... 120 Tablo 12: GAP Bölgesinde İl Bazında Gecelemelerin Yıllara Göre Oransal Dağılımı... 121 Tablo 13: GAP Bütünündeki Turizm ve Belediye İşletme Belgeli Tesisler Toplamında Ortalama Geceleme Sayılarının İller Bazında Dağılımı... 122 Tablo 14: Gaziantep Arkeoloji Müzesi ve Bağlı Ören Yerleri Ziyaretçi Sayıları... 123 Tablo 15: GAP Bölgesi İllerinin Sınır Kapılarından Giriş Yapan Yabancıların Yıllara Göre Dağılımı... 123 Tablo 16: Seyahat Acenteleri Gruplarının İllere Göre Dağılımı (31.12.2003)... 124 Tablo 17: GAP Bölgesinde Gezilen Yerlerin Tur Güzergahlarında Yer Alma Oranları... 124 Tablo 18: İller İtibariyle Halen Kullanılan ve Değerlendirilebilecek Turizm ve Rekreasyon Kaynaklan... 125 Tablo 19: GAP İl Merkezlen Nüfus Tahminleri... 127 Tablo 20: 2005-2020 Yılları İl Merkezlerinde İş Maksatlı Yıllık Geceleme Tahminleri.. 127 Tablo 21: 2020 Yılı Toplam Geceleme Tahminleri... 127 Tablo 22: 2020 Yılı Turistik Yatak Talebi... 128 Tablo 23: 2020 Yatak Talebi ve 2003 Yılı Belgeli Yatak Sayısı... 129 Tablo 24: 2020 Yılı Yatak Sayılarının Yerleşmelere Dağılımı... 129 Tablo 25: 2005-2010 Yılına Kadar Yapılacak Acil Uygulamalar... 130 Tablo 26: 2010-2020 Yılları Arasında Yapılacak Uygulamalar... 134 3
HARİTALAR Harita 1: 2004 Yılı GAP Bölgesi Büyük Tur Güzergahı... 155 Harita 2: 2004 Yılı GAP Bölgesi Küçük Tur Güzergahı... 156 Harita 3: 2005 Yılı GAP Bölgesi Büyük Tur Güzergahı... 157 Harita 4: 2005 Yılı GAP Bölgesi Küçük Tur Güzergahı... 158 Harita 5: 2010 Yılı GAP Bölgesi Büyük Tur Güzergahı... 159 Harita 6: 2010 Yılı GAP Bölgesi Küçük Tur Güzergahı... 160 Harita 7: 2020 Yılı GAP Bölgesi Büyük Tur Güzergahı... 161 Harita 8: 2020 Yılı GAP Bölgesi Küçük Tur Güzergahı... 162 Harita 9: 2020 Yılı GAP Bölgesi Gelişme Şeması...163 4
GİRİŞ Türkiye'nin Güneydoğu bölgesinde yer alan 9 ili kapsayan GAP, ülkenin bugüne kadar başlatmış olduğu en büyük yatırım projesidir. Fırat - Dicle ve bu nehirlerin diğer kolları üzerinde sulama ve enerji temini maksadıyla başlatılmış olan tek yönlü proje zamanla gelişerek sosyal ve ekonomik boyutları da olan bir projeler demeti haline dönüşmüştür. Sulama ve enerji temini için yapılmakta olan toplam 32 milyar dolarlık temel altyapı yatırımı bölgenin en büyük yatırımı niteliğindedir. Daha sonra bölge ölçeğinde üretilmiş projeler genelde bu yatırıma endeksli olarak geliştirilmektedir. Bölgedeki Turizm ve Rekreasyon yatırımlarının da bu ana yatırımdan etkilenmemesi mümkün değildir. Bu nedenle bölgede sağlıklı bir turizm politikası üretilebilmesi için GAP'ın genel hatlarının tanımlanması ve belirli girdilerinin Turizm sektörüne yönelik değerlendirilmesi gereklidir. Bu maksatla çalışmanın ilk kesimine GAP projesinin Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde turizm sektörüne yönelik olarak muhtelif envanter ve planlama çalışmaları özetlenmiş bulunmaktadır. Genelde Kültür ve Turizm Bakanlıkları bu envanterin derlenmesinde öncü olmuş ancak yapılan çalışmalar il veya kaynak bazında kaldığı için Turizm sektörü açısından bölgeyi bir bütün olarak algılamak bugüne kadar mümkün olmamıştır. Çalışma temel olarak bölgeyi bir bütün olarak tanımlayacak bir düzenleme içinde ele alınmış, gerekli konularda iller arası farklılıkların tanımlanabilmesi için ayrıca il bazında veri tabanı temini veya değerlendirme yoluna gidilmiştir. 5
AMAÇ VE YÖNTEM Bu çalışma, temel olarak bölgenin turizm ve rekreasyon faaliyetleri açısından kalkındırılmasını hedeflemektedir. Bölge ülkenin diğer kesimlerine oranla turizm sektörü dahil pek çok sektörde geri kalmış bir durumdadır. GAP ile bölgenin ana kalkınma hamlesi başlatılmış bulunmaktadır. Sulama ve enerji üretimine dayalı bu kalkınma girişimi uzun ve orta vadede şüphesiz ki diğer sektörlerde de gelişmeye yol açacaktır. Çalışmanın temel stratejilerinden biri de bu kalkınma ortamında turizm gelişimi için gerekli olan çok sektörlü ortamı dikkatle izleyerek diğer sektörlerdeki gelişmelerin turizm sektörüne olası katkılarını tespit etmek ve bundan olabildiğince yararlanmaktır. Çalışma bölgede turizm sektörünün gelişimi yanı sıra getirdiği rekreasyon ve sağlık, inanç ve çiftlik turizmi kararları ile belirli sosyal hedefler de taşımaktadır. Bu hedeflere varabilmek için getirilen somut önerilerin kısa vadede toplumu doğrudan etkilemesi beklenmelidir. Bölgede turizmin gelişmesinin bir sonucu olarak ortaya çıkabilecek sosyo-kültürel yapıdaki olumlu gelişmelerin ise orta vadeye yayılması muhtemeldir. Çalışma tatbikata yönelik olarak çok aşamalı bir biçimde ele alınmış ve öncelikle mevcut durum analizi yapılarak bir sentez oluşturulmuş ve genel kararlardan kademeli olarak detay kararlara inilmiştir. İlk etapta üst çerçeve kararlarının bir özeti yapılmış ve bölgenin mevcut verileri incelenmiştir. Bölgedeki tüm gelişmelerin GAP'a endeksli olması nedeniyle ilk aşamada bu projenin ana proje kapsamına entegre edilmiş turizm sektörünü ilgilendiren çalışmalar özetlenmektedir. Bölge verilerinin incelenmesi ise üç ana konuda yapılmıştır. Bu konular: a) Bölgenin genel verileri b) Mevcut turizm kaynakları c) Mevcut turizm hareketleri olarak özetlenebilir. Bölgenin mevcut turizm ve rekreasyon kaynakları, halen kullanılıp kullanılmadıklarına bakılmaksızın il bazında ve kategorize bir şekilde incelenmiş ve bölgenin tüm kaynakları tek bir dokümanda bir araya getirilmiştir. Mevcut durum çalışmasının son bölümünde bölgedeki turizm sektörü yatak arzı ve talep yapısı açısından tarihsel bir perspektif içinde incelenmiş sektörün gelişme eğilimleri saptanmıştır. Çalışmanın sentez bölümünde bölgede mevcut turizm kaynakları, bu kaynakların kullanılış biçimi ve turist eğilimleri dikkate alınarak sektörün genel trendi üzerinde görüşler geliştirilmiş ve darboğaz tespitleri yapılmıştır. Çalışmanın son bölümünü planlama kararlan oluşturmaktadır. Kararlar bir yandan mevcut durum incelemesi sonucu tespit edilen ve uygulama önerileri darboğazlara çözüm getirici diğer yandan belirli hedeflere ulaştırıcı nitelikte oluşturulmuştur. GAP'ın genel gelişimi ve varacağı sonuçlar turizmi yönlendirecek kararların hiç değilse ve etaplama açısından temel yönlendiricisi olmuştur. GAP etkisi dışında sektörün geleceğini yönlendirebilecek diğer verilerin sağlıksız olması nedeniyle eğilimlere dayalı tahminler yerine hedeflere dayalı yaklaşımlar üretilmiş, ancak bu senaryo hedefsizlik senaryosu ile mukayese edilerek kullanılmıştır. Çalışmanın sonunda planlama kararları kadar önemli diğer bir konunun uygulama yönetimi olduğu saptanmış ve bu konuya ilişkin bazı öneriler getirilmiştir. 6
I - GÜNEYDOĞU ANADOLU PROJESİ A. MEVCUT DURUM 1. GAP BÖLGESİNİN TANIMI Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa, Sımak İllerinin kapsadığı alan "GAP Bölgesi" olarak tanımlanmaktadır. Güneyde Suriye, güneydoğuda ise Irak'la sınırı bulunan bu bölgenin yüzölçümü 75.358 km 2 olup, Türkiye'nin toplam yüzölçümünün % 9.7'sini oluşturmaktadır. Türkiye'de sulanabilir 8.5 milyon hektar arazinin % 20'si, Aşağı Fırat ve Dicle Havzaları'ndaki geniş ovalardan oluşan GAP Bölgesi'nde yer almaktadır. (GAP Bölge Kalkınma Planı, s:4) Verimli Hilal veya Yukarı Mezopotamya olarak adlandırılan bu bölge, yaklaşık 12.000 yıllık geçmişiyle dünyanın en eski yerleşim alanlarındandır ve insanlık tarihinde medeniyetin beşiği olarak bilinmektedir. Dünya üzerinde her dönemde yerleşime sahne olmuş ender bölgelerdendir. Ancak, doğal tahribat bölgeyi giderek fakirleştirmiştir. Evliya Çelebi bölgenin yoğun ormanlarla kaplı olduğunu ifade etmektedir. Bugün, yörede bu yoğunlukta ormanlar görülmediği gibi, Fırat ve Dicle yatakları, erozyon etkileri sonucu, çevrelerindeki toprakların düzeyinden yer yer 100-150 m. daha derinden akar duruma gelmişlerdir. (GAP Bölge Kalkınma Planı, s:8) Yeraltı sularının bu derinlikteki nehir yataklarına drene olması nedeni ve yağışların, çok azalan ormanlar tarafından regüle edilememesi sonunda, bölge gittikçe kuraklaşarak fakirleşmiştir. Cumhuriyet Dönemi'nde ülkenin diğer bölgelerinde başta tarım ve sanayi sektörlerinde kalkınma ve modernleşme eğilimleri sonucu gelişmişlik düzeyi artarken, gerek doğal koşulların elverişsizliği gerekse bölgenin ülke içindeki ana ulaşım akslarından uzaklığı, bölgede kalkınmayı engellemiş, uzun yıllar boyunca tüm bölge ülkenin diğer kesimlerinden çok geri kalmıştır. Bu olumsuzluklara karşın, Güneydoğu Anadolu Bölgesi, su ve toprak kaynakları yönünden zengin, iklim koşulları uygun ve arazi kullanım şekilleri değiştirildiği takdirde tarımsal üretimin arttırılabilmesi olanaklarına sahip bir bölgedir. (GAP Bölge Kalkınma Planı, s:8) Bu açıdan, bölgenin doğal kaynak potansiyeli göz önünde tutularak bundan yararlanmak suretiyle, tüm bölgenin kalkındırılması amacıyla Güneydoğu Anadolu Projesi planlanmıştır. 7
2. GAP DAHİLİNDE TURİZM PROJELERİ 2.1. GAP BÖLGESİ TURİZM ÇALIŞMALARI Gerek geniş kapsamlı projelerde gerekse münferit olarak bölge genelinde çeşitli turizm etüt ve projeleri gerçekleşmiştir. 2.1.1. GAP Master Planı GAP Master Plan çalışması turizm sektörüne yönelik olarak darboğazları tespit etmiş ve genel gelişme stratejisini belirlemiştir. Bölge Kültür Varlıkları ve Turizm Sektöründe belirlenen darboğazlar şunlardır: Bölge'de bulunan kültür varlıklarına yönelik koruma, restorasyon ve diğer çalışmalar gerektiği ölçüde yapılamamakta ve tarihi eserlere gereken önem verilememektedir. Müze kent konumunda olan şehirlerde, düzensiz ve kontrolsüz kentleşme özgün dokuyu bozmaktadır. Kültür varlıklarının korunması ve turizm konusunda yöre halkı yeterli bilinç düzeyine sahip değildir. Finans kaynakları sınırlıdır. Kültür birikimi gerektiği ölçüde ve biçimde değerlendirilememektedir. El sanatları, yöre mutfağı, halk oyunları gibi etmenlerin oluşturduğu "Halk Kültürü" yaşatılamamaktadır. Bölge'ye gelecek turistlerin kalabilecekleri, bölge kültürünü ve sanatını toplu halde gezip görebilecekleri ve alışveriş yapabilecekleri geleneksel kent merkezleri hiçbir GAP kentinde oluşmamıştır. Konaklama tesisleri hem kalite hem de miktar bakımından yetersizdir. Bölge kültür varlıkları açısından önemli bir potansiyele sahip olduğu halde, sınırlı bir şekilde kullanılmaktadır. Master Plan'da Bölge'de turizmin gelişmesi için uzun vadeli stratejiler belirlenmiştir: Kısa ve orta vadede yerli turistler ile komşu ülkelerden gelecek turistlerin sayısını arttırmak; uzun vadede uluslararası turizmi geliştirmek; Tanıtım, tarihi eserlerin restorasyonu, konaklama tesislerinin ve diğer destek hizmetlerinin geliştirilmesi için ilgili kamu ve özel sektör kuruluşlarının faaliyetleri arasında koordinasyonu sağlamak. Master Plan'ın turizm sektörü için bu stratejiler doğrultusunda öngördüğü ana kararlar aşağıda özetlenmiştir. Kültür ve Turizm Bakanlıkları ve yerel ve yabancı turizm şirketlerinin işbirliğiyle, bir turizm kaynakları envanteri hazırlanmalıdır. Bu kaynakların kapsamlı bir incelemesi gerçekleştirilmeli, tarihi kalıntıların restorasyonu için bir eylem programını da içeren, geniş bir yol gösterici çerçeve oluşturulmalıdır. Otel işletmeciliği ve servisi, tur düzenleyicileri ve seyahat acenteleri için gerekli turizm personeli, Kültür ve Turizm Bakanlıkları ile TURSAB tarafından eğitilmelidir. 8
Master Plan'ın strateji ve ana kararları doğrultusunda GAP İdaresi Başkanlığı'nın kültür ve turizme yönelik stratejileri ise aşağıda özetlenmiştir; Baraj gölleri altında kalacak kültür varlıklarına ilişkin kazı, kurtarma ve belgeleme çalışmaları. GAP'ın getirdiği değişimden etkilenen kültür varlıklarının kurtarılması, İlgili kurum ve kuruluşlar ile birlikte tarihi eserlerin restorasyonu, konaklama tesislerinin ve diğer destek hizmetlerinin geliştirilmesi ve tanıtım için ilgili kamu ve özel sektör kuruluşlarının faaliyetleri arasında koordinasyonun sağlanması, Kültür varlıklarının koruma-kullanma dengesi içinde değerlendirilmesi ve turizm amaçlı kullanılması, Kısa ve orta vadede kültür varlıkları ve müze kent olma özelliğine sahip kentlerde yapılacak olan sağlamlaştırma ve sağlıklaştırma çalışmalarıyla birlikte yerli turistler ile komşu ülkelerden gelecek turistlerin sayısını arttırmak, uzun vadede uluslararası turizmi geliştirmek. (GAP Bölge Kalkınma Planı, s:145) 2.1.2. GAP Bölgesel Ulaşım ve Altyapı Projesi Proje çerçevesinde Turizm Sektörü Çalışma Raporu ayrıca düzenlenmiştir. Bu rapor 2005 yılında GAP toplamında 21076 yatak ve 13891 turizm sektörü işgücü öngörmüştür. Projede, 2005 yılında bölgede turizm sektörü katma değeri 600.715.939 USD. olarak hesaplanmıştır. Bu çalışma raporu bölge geneline yaygın bir turizm olgusu önermiş olup, 21 adet turizm potansiyeli yoğun olabilecek alan saptamış ve tümünü tur güzergahlarına dahil etmiştir. Proje 2005 yılına kadar tüm GAP Bölgesi'nde turizm açısından altyapı ve üstyapı yatırımlarının tamamlanması ve tüm bölgenin ülkenin ana turizm güzergahlarına dahil edilmesini öngörmektedir. (GAP Bölgesel Ulaşım ve Altyapı Geliştirme Çalışması, s: 32) 2.1.3. İl Turizm Envanterleri ve Turizmi Geliştirme Planları 1990 yılında Turizm Bakanlığı o tarihte 6 adet olan GAP Bölgesi illeri Turizm Envanteri ve Turizmi Geliştirme Planlarını ihale etmiştir. Bu iller Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep, Siirt, Mardin ve Şanlıurfa illeridir. Projelerin yapımı sırasında i! bölünmelerinin değişmesi sonucu bu illerden ayrılan Batman ve Şırnak illeri de projelere dahil edilmiştir. Bir yıl içinde tamamlanan bu projeler tüm illerin doğal ve tarihi değerlerinin envanterlerini ve il bazında turizm sektörü kararlarını içermektedir. (www.turizm.gov.tr. 26/05/2004) 2.1.4. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planında Turizm Kalkınma Planı, turizm sektöründe temel olarak rekabet gücü yüksek ve verimli bir turizm ekonomisinin geliştirilmesi, yerel halkın ve turistlerin beklentilerinin karşılanması ve doğal ve kültürel değerlerin zenginleştirilerek sürekliliğin sağlanmasını amaçlamaktadır. Bu kapsamda, turizmin mevsimlik ve coğrafi dağılımını iyileştirmek ve pazarda değişen tüketici tercihleri de dikkate alınarak yeni potansiyel alanlar yaratmak amacı ile golf, kış, dağ, yayla, termal, sağlık, yat, karavan, kruvaziyer, kongre ve eğlence turizmini geliştirme faaliyetlerine devam edilecektir. Yukarıda belirtilen ana hedefler dışında kalkınma planı bölgeye ilişkin bir karar içermemektedir. Genelde mevcutta turizm açısından kalkınmış yörelere ve sorunlarına ağırlık verilmiştir. (www.dpt.gov.tr, 28/07/2004) 9
2.1.5. Turizmle İlgili Diğer Projeler Çeşitli kuruluşlar GAP Bölgesi dahilinde projeler gerçekleştirmektedir. Bir Kanada firmasının yabancı krediyle GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı için başlattığı "Atatürk Barajı Çevresi Alt-Bölge Gelişme Çalışması" ilk etabının yapılması ardından tamamlanmamıştır. Çevre Bakanlığı tarafından ihale edilen "İçme Suyu Kaynağı Olarak Atatürk Barajı'nın Korunması Projesi" halen yapım aşamasındadır. Bu proje ilk paragrafta adı geçen projenin devamı niteliğindedir. GAP Çevre Araştırma Projesi ise Çevre Bakanlığı ve GAP İdaresi işbirliği ile hazırlanacaktır. Adıyaman Eko Kent Planlama Yaklaşımı Projesi Birleşmiş Milletler Kalkınma Fonu tarafından ihale edilecektir. Nemrut Dağı Çevre Düzenleme Projesi Kültür Bakanlığı tarafından ihale edilmiş bulunmaktadır. Birecik, Halfeti, Suruç İlçelerinin taşınmaz Kültür Varlıklarının Belgelenmesi projesi tamamlanmıştır (GAP İdaresi-Kültür Bakanlığı). Acırlı (Midyat-Mardin) Sit Alanı Çevre Düzenleme Projesi, uygulama aşamasındadır (GAP İdaresi-Kültür Bakanlığı). Hasankeyf Tarihi ve Arkeolojik Sit Alanı Araştırma, Kazı ve Kurtarma Çalışması devam etmektedir (GAP İdaresi-Kültür Bakanlığı). Birecik ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Yerlerde Araştırma, Kazı ve Kurtarma Çalışması devam etmektedir (GAP İdaresi-Kültür Bakanlığı). Mardin Kasımiye Medresesi Restorasyonu projelendirme çalışmaları devam etmektedir (GAP İdaresi). Cizre Abdaliye Medresesi ve Mem u Zin Türbesi Restorasyonu projelendirme çalışmalarına başlanacaktır (GAP İdaresi-Şırnak Valiliği). (www.qap.gov.tr, 26/05/2004) II - ÇALIŞMA ALANININ TANIMI Çalışma alanının tanımı bölümü çalışma alanının ülkedeki yeri ve GAP Bölgesi illerinin tarihi ile ilgili bölümleri içermektedir. GAP Bölgesi'nin idari bölünüşü, Ulaşım ve Haberleşme ve GAP Bölgesini oluşturan iller konuları çalışma alanının ülke içindeki yeri başlığı altında yer alırken GAP Bölgesini oluşturan illerin tarihi gelişimleri Bölge Tarihi başlığını oluşturmuştur. (Bkz. EK 1) III - TURİZM POTANSİYELİ ENVANTERİ Bölge Turizminin temelini oluşturan doğal değerler ile tarihi ve arkeolojik değerlerin GAP kapsamında yer alan 9 il için detaylı olarak incelemesi yapılmış ve Bölge'nin sahip olduğu turizm potansiyelini içeren bir envanter hazırlanmıştır. Her il sahip olduğu su kaynakları, mağaralar, orman alanları, yaban hayatı ve avcılık, termal kaynaklar, dağ turizmi ile tarihi ve arkeolojik değerleri açısından incelenmiştir (Bkz. EK 2). Yukarıda belirtilen turizm potansiyelleri haricinde Bölge Turizmi açısından önem arzeden Kültürel ve Folklorik Değerler konusu Halk Oyunları ve Halk Müziği, Yöre Mutfağı, Festival ve Özel Günler, Geleneksel Giyim ve Geleneksel El Sanatları başlığı altında incelenmiştir. (Bkz. EK 3) IV- TURİZM SEKTÖRÜNDE ARZ VE TALEP YAPISI 1. GENEL YAKLAŞIM GAP bütününde sektörün arz ve talep yapısı mümkün olan her ortamda zaman perspektifi içinde incelenmiştir. Belediye işletme belgeli tesislerin Turizm Bakanlığınca kayıtları ancak 1992 sonrası tutulmaya başlandığı için bu tesislerdeki inceleme başlangıç yılı 1992 olarak 10
alınmıştır. Turizm belgeli tesislerde ise inceleme başlangıç yılı 1990 olarak ele alınmıştır. Bu tarih GAP'ın topluma yoğun şekilde tanıtılması. GAP Master Planı'nın bitip ulaşım altyapı projelerinin başlatılması yılıdır. Ayrıca aynı yılda patlak veren Körfez Krizi bölgedeki turizm faaliyetlerini de geçici olarak durdurmuştur. Sektördeki arz ve talep yapısının incelenmesi iki ayrı bölümde yapılmış mevcut veri tabanının bağımsız tablolar bazında tek tek değerlendirilmesinden mümkün olduğunca imtina edilerek, genel değerlendirme tablolar arası ilişkiler de kurularak sentez bölümünde yapılmıştır. 2- GAP'TA YATAK ARZI GAP bütününde 2003 itibariyle 202 adet konaklama tesisi ve bu tesislerde 13.752 yatak mevcuttur. Yatak gelişimine ilişkin veriler ekler bölümünde EK 4'de Tablo 1'de sunulmuştur. Bölge'de yer alan Belediye ve Turizm Bakanlığı işletme belgeli tesislerin zaman içindeki gelişimi ekler bölümünde EK 4'de Tablo 2 ve Tablo 3'de sunulmaktadır. Mevcut yatak kapasitesinin illere göre dağılımı ise Tablo 4'de sunulmaktadır. 2000 nüfus sayımı verileri kullanılarak yapılan bir incelemede illerin nüfus büyüklük sıralaması ile yatak kapasitesi sıralaması arasında büyük bir benzerlik olduğu tespit edilmiştir. En önemli sapma nüfus büyüklüğü açısından ilk sırada yer alan Şanlıurfa'nın yatak sayısı açısından 3.sırada yer alması, buna karşılık nüfusu 7. büyüklükte olan Şırnak'ın yatak sayısı açısından 4.sırayı almasıdır. Turizm ve Kültür Bakanlığı'nın yayınladığı son resmi istatistiklere göre 31.12.2003 itibariyle GAP İllerinde Turizm Yatırımı ve Turizm İşletme Belgeli tesislerin dağılımı Tablo: 5'de verilmiştir. Tablolarda verilen sayısal değerler Bölge'deki yatak arzının niteliklerini anlatmaktan uzaktır. Bölgedeki mevcut yatak arzının yaklaşık yarısı belediye belgeli tesislerdedir. Bu tesisler ise gerek yerli gerekse yabancı turizm için gerekli asgari niteliklere sahip değildir. Turizm İşletme Belgeli tesisler ise genelde yıldız sayılarının çok altında bir hizmet düzeyindedir. Gerçekte, Bölge'de sorun yatak sayısının az olması değildir. Sorun işletme niteliklerinin, tesislerin mevcut yıldız durumlarıyla çakışmaması ve denetimin olmamasıdır. 3. GAP'TA TURİZM TALEBİ GAP bütününde turizm talebinin yapısını ortaya koyabilmek için konaklayan kişi, geceleme, doluluk oranı, müze ve ören yerleri ziyaretçi sayısı, sınır kapısı girişleri gibi istatistik verileri zaman perspektifi içinde derlenerek ekler bölümünde EK 4'de sunulmuştur. Bölge'de konaklayan yerli ve yabancı kişiler ve geceleme sayıları ile tesislerin yıllık ortalama doluluk oranları ekler bölümü EK 4'de Tablo 6'da sunulmuştur. Tablo 6'nın işletme belgesi türlerine göre dağılımı ise Tablo 7 ve Tablo 8'de verilmektedir. GAP'taki gecelemelerin yerli ve yabancı dağılımları ise belge türlerine göre Tablo 9 ve Tablo 10'da sunulmaktadır. 11
GAP'ta planlama açısından talebin temel girdilerinden biri de mevcut talebin mekansal dağılımıdır. Bu maksatla farklı iki tablo hazırlanmıştır. Tablo 11'de il bazındaki gecelemelerin GAP bütünündeki payı araştırılarak farklı yıllarda farklı illerin yerli ve yabancı turist açısından göreceli önemleri tespit edilmiştir. Tablo 12'de ise farklı yıllarda her ilin kendi içinde yerli ve yabancı gecelemeye dönüklüğü araştırılmıştır. Talebin mekana dağılımında bölgede uzun süreli kalış gerektiren talep olup olmadığını tespit maksadıyla toplam tesislerdeki ortalama gecelemelerinin il bazında bir dökümü yapılmış ve sonuçlar Tablo13'de sunulmuştur. Talebin boyutlarının en belirgin olarak tespit edilebileceği diğer bir gözlem konusu müze ve ören yeri ziyaretleridir. Bu maksatla yapılan çalışmada Kültür İl Müdürlükleri'nden yeterli bilgi temin edilememiştir. Ancak Gaziantep Müze Müdürlüğü'nden Gaziantep Arkeoloji Müzesi ve Bağlı Ören Yerlerinin Ziyaretçi Sayıları alınabilmiş ve ekler bölümü EK 4'de Tablo 14'de sunulmuştur. Talep yapısının incelenebilmesi için derlenmiş olan son tablo bölgedeki sınır kapılarından giren yabancı sayılarına ilişkindir. Tablo 15'deki verilerde sınır kapılarından giriş yapanların milliyetlere göre bir dökümü mevcut değildir. Yerel gözlemlere dayanarak bu girişlerin çoğunun sınır ticareti veya akraba ziyaretine dayalı olduğu düşünülmektedir. Yerinde yapılan incelemede, her yıl 100.000 İranlının otobüslerle Van-Bitlis karayolundan, Veysel Karani, Diyarbakır, Şanlıurfa, Gaziantep, Kilis yoluyla Öncüpınar Sınır Kapısı'ndan Suriye'ye geçtiği ve Sitti Zeynep Türbesi'ni ziyaret ettikten sonra aynı yolla ülkelerine geri döndüğü tespit edilmiştir. Tabloda belirtilen Öncüpınar Sınır Kapısı girişlerinin bu denli yüksek olması bu nedene bağlıdır: Tüm bu tablolara bakıldığında beliren en önemli hususlar şunlardır: 1992-1997 yılları arasında konaklayan kişi sayısında toplamda yıllık % 11.2'lik bir artış görülürken, yabancılarda % 10.3'lük bir düşüş söz konusudur. 1997-2002 yılları arasında ise konaklayan kişi sayısında % 6.6'lık bir düşme yaşanmıştır. Toplam konaklayan kişi sayısındaki düşüşe rağmen Bölge'de konaklayan yabancıların sayısında aynı dönemde % 138'lik artış yaşanmıştır. 1997 yılı itibariyle yabancılar % 67 oranında turizm işletme belgeli tesisleri tercih ederken, bu değer yerlilerde % 34'dür. Belediye belgeli tesislerde kalan yabancılar Suriyeli ve İranlılardır. Turizm İşletme Belgeli tesisler ise başta Almanya olmak üzere Avrupa ülkeleri, ABD ve Kanada vatandaşları tarafından tercih edilmektedir. 2002 yılında ise Bölge'ye gelen yabancı turistin % 66'sı turizm işletme belgeli tesisleri tercih ederken bu oran yerli turistte % 51'de kalmıştır. Ortalama geceleme sayılarına bakıldığında, Türk talebin belediye veya turizm belgeli tesislerde fazla bir sapma göstermediği, buna karşılık yabancı talebin tesisin niteliğine daha hassas olduğu görülmektedir. Her iki tür tesiste de geceleme sayıları birbirine yakındır ancak bu durum biraz da talebin niteliklerinden kaynaklanmaktadır. Suriye ve İranlılar genelde transit olarak bölgeden geçmektedir, konaklama yaptıklarında tercihlerini belediye belgeli tesislerden yana kullandıkları görülmektedir. Batı kökenli turistler ise gerçekte gezmek ve turizm amaçlı olarak bölgeye gelmekte ve konaklama tercihlerini turizm işletme belgeli tesislerden yana kullanmaktadır. 12
Bölge'de yabancı gecelemelerin 1992 yılında % 95.32'si dört ilde yoğunlaşmıştır. (Adıyaman, Gaziantep, Diyarbakır ve Şanlıurfa) 1997'de bu değer daha da artarak % 96.15'e ulaşmıştır. 2002 yılında ise bu dört ildeki yabancı gecelemeler azalarak Bölge'deki yabancı gecelemelerin % 90.92'sini oluşturmaktadır. İller arası dengelerde ise önemli değişiklikler söz konusudur: Kaynak: Turizm ve Kültür Bakanlığı İstatistikleri (1992-2002), Bireysel Çalışmalar 1992'de dört il dağılımda birbirlerine yakın oranlarda iken, 1997'de Gaziantep'te önemli bir artış görülmektedir. Bunun nedeni ise Gaziantep'e gelenlerin ağırlıkla iş gelişleri olması ve turizmdeki olumsuzluklardan etkilenmemesidir. Kentteki ekonomik gelişim bu gelişleri yoğunlaştırmıştır. 2002 yılında ise Bölge'de turizmi etkileyen faktörlerin ortadan kalkması sonucu yabancı gecelemede Adıyaman'da yaklaşık % 25'lik bir artış olmuş ancak diğer 3 ilde azalma olmuştur. Ortalama kalış sürelerine bakıldığında, toplamda gerek yerli gerekse yabancılarda 1992-1997 döneminde kalış sürelerinde artış olduğu görülmektedir. Genelde diğer illerde bölge paralelinde artış olurken, Adıyaman'da ise aynı dönemde kalış süresi yaklaşık % 30 oranında azalmıştır. 1997-2002 döneminde ise kalış sürelerinde artış devam etmiştir. Bölge illerinde artışlar birbirine yakın oranlarda iken Adıyaman, Diyarbakır ve Siirt'de % 30-50 arasında artışlar görülmüş, ancak Mardin ilinde ortalama kalış süresinde azalma görülmüştür. Tüm bu değerlerin gösterdiği önemli bir husus vardır. 1990 öncesi dönemde turizmin en gelişmiş olduğu il Adıyaman'dır. Körfez krizi ve GAP Bölgesi genelinde güvenlik sorunları nedeniyle turizm sektörü gelişmesi en çok etkilenen il de Adıyaman olmuştur. Diğer illere geliş-gidişler turizme bağlı olmayan nedenlerle de artış göstermiştir. Ancak, turizm gelişlerinin azalması yoğun şekilde Adıyaman'ı etkilemiştir. Sorunların azalması ve Bölge'de turizm sektörünün canlanmasıyla birlikte Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep ve Şanlıurfa'da önemli gelişmeler yaşanmıştır. Bölgede en yüksek talep dönemini belirlemek için yeterli bilgi bulunmamaktadır. Talebin içindeki çeşitliliğin fazla olması ve Akdeniz ve Ege sahilleri gibi kitle turizm hareketlerinin olmaması elde edilen verilerde tutarsızlıklara neden olmaktadır. Yerinde yapılan araştırmalarda ise, yerli turistlerin Bölge gezileri için Nisan, Mayıs, Haziran ve Eylül, Ekim aylarını tercih ettikleri, yabancıların ise yaz aylarında da geldikleri tespit edilmiştir. 13
IV - TURİZM ÖRGÜTLERİ VE TURİZM FAALİYETLERİ 1. KAMU KURULUŞLARI 1.1. TURİZM BAKANLIĞI BÖLGE TEŞKİLATI Turizm Bakanlığı'nın bölge bazında bir teşkilatı bulunmamaktadır. Her il merkezinde Turizm İl Müdürlükleri ve bazı özel yerlerde Turizm Danışma Büroları bulunmaktadır. Gaziantep Turizm Danışma Bürosu, İl Müdürlüğü içinde hizmet vermektedir. Faaliyette olan diğer Danışma Bürosu Kahta ve Şanlıurfa'dadır. Nemrut Dağı ve Harran gibi yerlerde danışma bürosu bulunmamaktadır. Donanım eksikliği nedeniyle kuruluşların beklenen çalışmayı yapmaları ve gerekli hizmeti vermeleri mümkün olmamaktadır. En büyük sorun harita, broşür gibi basılı tanıtıcı malzemenin teminidir. Gaziantep ve Diyarbakır İl Müdürlükleri diğer kamu kuruluşlarından ve yerel kuruluşlardan aldıkları desteklerle ili tanıtıcı broşür, rehber ve harita gibi dokümanları gelen turistlere dağıtabilmektedir. Diğer illerde ise tanıtım dokümanları fotokopi veya bilgisayarla çoğaltılmakta veya hiç bulunmamaktadır. Merkezi teşkilat tarafından bölgeye gönderilen tanıtıcı dokümanlar arasında, bölgeyi tanıtıcı yalnız bir broşür yer almaktadır. (Bireysel Çalışma) 1.2. VALİLİK VE KAYMAKAMLIKLAR - YEREL YÖNETİMLER İl ve ilçelerin tanıtımı konusunda, Bölge'de bazı Valilik ve Kaymakamlıkların önemli katkıları olmaktadır. Şanlıurfa ve Şırnak Valilikleri kurdukları vakıflarla, eski eserlerin restorasyonu, çevre düzenleme çalışmaları ve tanıtıcı yayınların hazırlanması ve dağıtılması konusunda çalışmalar gerçekleştirmektedir, Midyat ve Cizre Kaymakamlıkları da kendi ilçeleri çerçevesinde bu tür çalışmaları yapmaktadır. Bu kuruluşlar tarafından; kentleri tanıtıcı kitaplar, tarihi ve turistik yerlerinin anlatıldığı broşürler ve tanıtıcı videolar hazırlanıp dağıtımı sağlanmaktadır. (Bireysel Çalışma) Bölge genelinde yerel yönetimlerin turizm konusunda bir katkısı olmamaktadır. Ancak, bazı belediyelerin kentlerin rekreasyon yatırımları konusunda ciddi yatırımları bulunmaktadır. Bölge'de bu konuda en ciddi yatırımlar Gaziantep Büyükşehir Belediyesi tarafından gerçekleştirilmektedir. (Bireysel Çalışma) 1.3. DİĞER KAMU KURULUŞLARI Bölge dahilinde turizm ve rekreasyon faaliyetlerini etkileyecek çalışmalar yapan kuruluşlar başında GAP İdaresi gelmektedir. İdare, çeşitli yerlerde kent rekreasyon yatırımları için planlama ve yatırım faaliyetlerinin yanısıra özellikleri tarihi ve arkeolojik değerlerin araştırma ve korunması korusunda projeler yürütmekte, Kültür Bakanlığı tarafından gerçekleştirilen projelerin koordinasyonunu sağlamaktadır. Özellikle, baraj gölleri altında kalacak yerleşme ve tarihi eserlerin kurtarılması, halkın turizme katkısını sağlamak ve ÇATOM'lar kanalıyla Bölge'deki el sanatlarını geliştirmek konusunda önemli çalışmalar yürütülmektedir. (www.qap.gov.tr, 26/05/2004) D.S.İ.'nin Bölge'de önemi büyüktür. Baraj gölleri GAP Bölgesi'nin en başta gelen rekreasyon kaynaklarıdır. Baraj gölleri etrafında ağaçlandırılan alanlar düzenlenerek rekreasyon alanı olarak hizmet vermektedir. (Bireysel Çalışma) 14
Kültür İl Müdürlükleri, aynı Turizm Müdürlükleri gibi, kaynak yetersizliğinden yeterli faaliyet gösterememektedir. Bölgede çok kıymetli eserlerin sergilendiği müzeler olmasına karşın. Gaziantep Arkeoloji Müzesi haricinde Bölge'deki Müzelerin ziyaretçi sayısı oldukça düşüktür. Tanıtım ve diğer faaliyetler açısından Diyarbakır Müzesi'nin önemli çabaları olmaktadır. (Bireysel Çalışma) 2. VAKIFLAR - SİVİL TOPLUM ÖRGÜTLERİ 2.1. VAKIFLAR Tüm Bölge'de turizm konularında en çok yatırım yapan vakıf Şanlıurfa İli Kültür Eğitim Sanat ve Araştırma Vakfıdır (ŞURKAV). Vakıf yaptığı çalışmalarla 1997 yılında en başarılı üç vakıftan biri olmuştur. Eski Şanlıurfa evlerinin restorasyonu, Balıklıgöl Projesi, bedesten ve eski çarşıların restorasyonu gibi projelerin yanısıra, Vakıf el sanatları, halk müziği gibi kültür konularında da eğitim ve tanıtım faaliyetlerini sürdürmektedir. (www.sanliurfa.gov.tr, 22/05/2004) Aynı nitelikli bir vakıf olan Şırnak ve İlçelerini Geliştirme Vakfı (ŞIRGEV) Şırnak Valiliği öncülüğünde kurulmuştur. Bu vakıf da eski eserlerin restorasyonu ve rehabilitasyonu konularında çalışmalar gerçekleştirmektedir. (www.sirnak.qov.tr, 22/05/2004) Yukarıda adı geçen vakıflar kamu yöneticileri öncülüğünde kurulmakla birlikte, yerel halkın katılımıyla da görev yapmakta ve destek almaktadır. Bölgede yoğun faaliyet gösteren diğer bir Vakıf ise ÇEKÜL Vakfı'dır. Vakfın halen, Diyarbakır Merkez, Midyat ve Cizre'de çeşitli projeleri sürdürülmektedir. (www.cekul.org.tr, 02/07/2004) Daha önceki bölümlerde belirtildiği gibi Nemrud Dağı Projesi üç vakfın ortak çabası ile gerçekleştirilecektir. Bu projenin ilerlemesiyle vakıf modelinin örgütlenme ve kaynak oluşturma konusunda getirecekleri daha bariz olarak ortaya çıkacak ve diğer yatırımlar için örnek oluşturabilecektir. (Bireysel Çalışma) 2.2. SİVİL TOPLUM ÖRGÜTLERİ GAP Bölgesi'nde sivil toplum örgütlerinin, turizm faaliyetleri konusunda önemli bir katılımı veya faaliyeti saptanamamıştır. Adıyaman Sanayi ve Ticaret Odası, Dünya Bankası nın katkılarıyla Nemrud Dağı Master Plan Çalışması yaptırmıştır. Bunun dışında tüm bölgede herhangi bir çalışma olmamıştır. (Bireysel Çalışma) 3. ÖZEL SEKTÖR KURULUŞLARI 3.1. SEYAHAT ACENTALARI GAP Bölgesi'nde 31.12.2003 tarihi itibariyle seyahat acentelerinin illere göre dağılımı ekler bölümünde EK 4 Tablo 16'da sunulmuştur. Bölgede A ve Geçici A Grubu seyahat acentelerinin daha fazla olduğu görülmektedir. Seyahat acentelerinin yoğunlaştığı ilin de Gaziantep olduğu tartışılmazdır. Ancak, yapılan tespitlerde seyahat acentelerinin büyük çoğunluğunun yalnız bilet ve otel rezervasyonu yapan şirketler 15
olduğu görülmüştür. Gerçek anlamda seyahat acentesi gibi çalışan, tur düzenleyen ve turizm faaliyetlerinde yardımcı olan Gaziantep'te on üç, Şanlıurfa'da üç ve Diyarbakır'da bir acente tespit edilebilmiştir. Bu acenteler büyük şehirlerdeki tur operatörleri ile irtibatlı olarak, onların Bölge'deki şubeleri gibi çalışmakta, aynı zamanda Bölge dışına da turlar düzenlemekte ve rezervasyonlar yapmaktadır. (Bireysel Çalışma) GAP Bölgesi'nde yetişmiş ve yabancı dil bilen ve gerçekten koşullarını yerine getiren turist rehberi yok denecek kadar azdır. Yeterli turizm faaliyeti olmadığı için bu konuda önemli bir talep de doğmamıştır. Son bir-iki yıldır yerli turist sayısının belirgin artış gösterdiği Şanlıurfa'da bu talep doğmuş ve tam koşullan sağlamamakla birlikte yerel rehberler yetişmiştir. Ancak bu kişiler genelde yabancı dil bilmemekte ve yeterli eğitim seviyesini sağlayamamaktadır. Bölge dışından gelen turların kendi rehberlerini tercih ettikleri gözlemlenmiştir. (Bireysel Çalışma) 4. TUR ORGANİZASYONLARI VE TUR GÜZERGAHLARI 4.1. MEVCUT TUR ORGANİZASYONLAR! VE TURİZM FAALİYETLERİ 1990 yılından önce Batı illerinden özellikle Adıyaman-Nemrud Dağı'na sürekli ve düzenli turlar düzenlenirken, ilk önce Körfez Krizi daha sonraki yıllarda ise Bölge içindeki olaylar ve özellikle bu olayların aşırı propagandasının yapılması yabana ve yerli turların hemen hemen tamamen kesilmesine neden olmuştur. Ancak 1997 yılından itibaren Bölge'de yabancı ve yerli turist sayısında belirgin bir gelişme göze çarpmaktadır. (Bireysel Çalışma) Bölge'de turizm faaliyetleri 1990'lı yıllarda Nemrud Dağı - Şanlıurfa - Harran üçgeninde yoğunlaşmaktaydı. Giriş yerlerine göre kısmen Diyarbakır, Mardin ve Gaziantep'in de ziyaret edildiği görülmekteydi. 2000'li yıllarla bölgede turizm faaliyetleri değişiklik göstermeye başlamıştır. Geçmişte kısmen ziyaret edilen Diyarbakır, Mardin ve Gaziantep Bölgede düzenlenen turların vazgeçilmez duraklarından olmuştur. 1990 lı yıllarda güvenlik nedeniyle talebi fazla olmayan Batman - Hasankeyf ise GAP dahilinde yapılacak Ilısu Barajı suları altında kalma tehdidi ile karşı karşıya olması nedeniyle büyük bir talep görmüş ve bölgeye düzenlenen turların güzergahında yerini almıştır. (Bireysel Çalışma) Mevcut tur organizasyonları iki şekilde olmaktadır. Özellikle az sayıdaki yabancı turlar tüm organizasyonları bölge dışından hallederek bölgeye gelmektedir. Bölge içinde seyahat acenteleri veya rehber hizmeti almamaktadır. Buna karşılık, yerli turistler için Ankara -İstanbul - İzmir gibi büyük şehirlerdeki seyahat acenteleri tüm organizasyonları Bölge dışında gerçekleştirerek Bölge'ye giriş yapmakta iken, diğer şehirlerdeki seyahat acenteleri genellikle yerel acenteler ile çalışmakta ve Bölge içindeki organizasyonlarını bu acenteler kanalıyla yapmaktadır. Yerli turizmde münferit turizm amaçlı gelişler kısıtlı olup, ağırlık iş, dini ve ailevi nedenler ile düzenlenen turlarda bulunmaktadır. (Bireysel Çalışma) Tur sayıları ve içerikleri konularında sayısal bilgilere Ankara ve İstanbul deparlı turlar için ulaşılmıştır. Seyahat acenteleri tarafından düzenlenen turlar ağırlıklı olarak bölgenin iklimi nedeniyle Mayıs - Haziran ve Eylül - Ekim aylarında gerçekleşmekte olup, güzergah bakımından Bölge'ye giriş - çıkışlarında görülen farklılıklar haricinde tur güzergahlarında büyük farklılıklar görülmemektedir. (Bireysel Çalışma) 16
4.2. MEVCUT TUR GÜZERGAHLARI Bölge genelinde belirgin tur güzergahları bulunmakta olup tur güzergahını Bölge'ye giriş noktası ve tur süresi etkilemektedir. Küçük turlar 2-4 gece konaklamalı. (Bkz. Harita 2) büyük turlar ise 5-7 gece konaklamalı (Bkz. Harita 1) olmaktadır. Ancak her iki turda da ortak olan noktalar Nemrud, Şanlıurfa, Harran ve Gaziantep'tir. (Bireysel Çalışma) Yapılan araştırmada yurt dışından Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ne turist getiren iki şirket saptanmıştır. Bunların ikisi de ABD'den turist getirmektedirler. Saptanabilen turlar ve özellikleri EK 5'de verilmiştir. Bölge dışından düzenlenen turlar dışında yerel acenteler tarafından Bölge içinden düzenlenen turlarda bulunmaktadır. Gaziantep'ten Birecik - Belkıs, Yesemek, Rumkale, Sof Dağı, Nemrud, Birecik-Şanlıurfa-Atatürk Barajı'na günlük turlar düzenlenmektedir. Kahta'dan ise Nemrud Dağı Milli Parkı'nı gezdiren günübirlik turlar düzenlenmektedir. Şanlıurfa'da çevreyi gezmek için Balıklıgöl çevresinde günlük rehber bulmak mümkün olmaktadır. Ancak bunlar eğitimli ve dil bilen rehberler değil Şanlıurfa Valiliği tarafından eğitilen yerel rehberler olmaktadır. (Bireysel Çalışma) Turlara genel olarak bakıldığında, gezilen yerlerin tur güzergahına alınma oranları Tablo 17'de verilmiştir. Tur güzergahları geniş bir tarama sonucu bölgeye tur düzenleyen acentelerden alınmıştır ve bir örnekleme niteliğindedir. EK 5'de de görüldüğü gibi Bölge belirginleşmiş güzergahlarda, düzenli turların ve kitle turizminin (yerli ve / veya yabancı) yapıldığı bir bölge statüsüne ulaşmıştır. Bölge'de ülkenin dışından kaynaklanan ve tamamen Türkiye'den bağımsız süregelen bir tur güzergahı oluşmuştur. Her yıl 100.000'den fazla İran'lı, otobüslerle Van'dan giriş yaparak Bölge'ye gelmekte, Siirt - Veysel Karani, Diyarbakır, Şanlıurfa, Gaziantep, Kilis -Öncüpınar Sınır Kapısı güzergahını takip etmek suretiyle Suriye'ye geçmekte, Suriye'de Sıtti Zeynep Türbesi'ni ziyaret ettikten sonra aynı güzergahı izleyerek iran'a dönmektedir. (Bireysel Çalışma) İran'lı turistlerin Bölge içerisinde konakladıkları ana merkez Gaziantep'tir. Kentte bu topluluğa hitap eden oteller gelişmiş ve kent merkezinin yakınında bir alanda yine İranlı lara hitap edecek ticaret üniteleri çoğalmıştır. Türkiye'de ve Bölge'de masraflarını karşılamak amacıyla yanlarında her türlü satılabilen mal, özellikle halı ve kilim getirip satmakta veya takas etmektedirler. Alışverişlerinin büyük çoğunluğunu ise Gaziantep'te yapmaktadırlar. (Bireysel Çalışma) 17
B.SENTEZ I. TURİZM SEKTÖRÜNÜN DEĞERLENDİRİLMESİ 1. TURİZM ARZ VE TALEP DEĞERLENDİRİLMESİ GAP Bölgesi ülke topraklarının % 9.7'sini, nüfusunun ise % 9.8'ini temsil ederken (www.die.gov.tr, 09/05/2004), turizm sektöründe toplam gecelemenin turizm belgeli tesislerde ancak % 0.99'unu, belediye belgeli tesislerde ise % 2.48'ini temsil edebilmektedir. (Kültür ve Turizm Bak. İstatistikleri, 2002) İstatistiklere bakıldığında, en yalın ifade ile bölge, diğer sektörlerde olduğu gibi turizm sektöründe de gelişme sürecine girmiştir. Sektörün son yıllardaki gelişme eğilimleri de genelde artış göstermektedir. Bölgedeki tesis sayısı, yatak adedi ve yabancı turist sayısı artma eğilimindedir. Yerli geceleme sayısındaki artışın bölgeye iş maksatlı ve gezip görmek amaçlı gezilerden kaynaklandığı görülmektedir. 2002 yılında bölgeyi ziyaret eden bütün yabancı turistlerin yaptığı 114.198 geceleme, ülkenin batısında yüzlerce örneği olan 400 yataklı bir adet tesisi yıl boyu ancak % 78 dolulukla çalıştıracak düzeydedir. Yine aynı yılda bölgedeki tüm yerli gecelemeler ise 3543 yatak ve % 80 dolulukla karşılanabilmektedir. Özet olarak 9 ilden oluşan GAP Bölgesi'nde turizm faaliyetlerinin tümü batı kıyılarında yer alan en küçük sahil kasabasından daha küçüktür. Bölgedeki ortalama tesis büyüklüğünün 100 yataktan daha aşağıda olması da mevcut tesislerin kalite ve karlılık oranlarına ilişkin diğer bir olumsuz göstergedir. Bu değerlere bakıldığında, mevcut durumu ile GAP Bölgesi'nin özel sektörden yatırım çekme şansı çok zayıftır. Özel sektörce yapılacak turizm yatırımlarının sağlıklı çalışabilmesi için kamunun bir seri temel altyapı sorunlarını çözmesi gereklidir. Yatırımlardan elde edilecek faydanın kısa vadede çok kısıtlı olabileceği gerek mevcut durumun gerekse eğilimlerin incelenmesi ile kolayca görülebilmektedir. Bölge'ye ilişkin istatistiklerine bakıldığında Bölge turizmi için beliren resim hiç iç açıcı değildir. Ancak, 2004 yılında yerinde yapılan incelemede durumun gerçekte farklılıklar arz ettiği, sayısal verilerin gerçeği yansıtmadığı gözlemlenmiştir. Tüm büyük kentlerde yeni oteller hizmete girmiştir. Gaziantep, Diyarbakır ve Şanlıurfa başta olmak üzere nitelikli otellerde yer bulmak oldukça zordur ve bu oteller yüksek doluluk oranlarıyla çalışmaktadır. Otel fiyatlarının (özellikle kaliteli otellerde) Ankara, İstanbul gibi büyük kentlerdekini aratmayacak düzeyde olması bunun en iyi göstergesidir. Ören yerlerinde ise yerli turist sayısının azımsanmayacak sayıda olduğu gözlemlenmiştir. Örneğin, Mayıs Ayı'nda, Şanlıurfa'ya gelen günlük ortalama tur otobüsü sayısı 20-25 kadardır. Aynı sayı, Harran'da da tespit edilmiştir. Zeugma, Birecik Kelaynak Üretim Merkezi, Mardin, Midyat, Hasankeyf gibi merkezlerin tümünde yerli ve az sayıda yabancı turiste rastlanmıştır. (Bireysel Çalışma) Bu gözlemler Bölgede turizm konusunda önemli sayılabilecek gelişmeler olduğunu veya istatistiklerin sağlıklı verilere dayanmadığını göstermektedir ki bu ikinci durum daha olasıdır. 18