13 ULAŞIM VE LOJİSTİK TRB2 BÖLGESİ MEVCUT DURUM ANALİZİ 2014

13 ULAŞIM VE LOJİSTİK TRB2 BÖLGESİ MEVCUT DURUM ANALİZİ 2014

4 4 7 10 15 18 18 25 28 31 32 32 32 1. LOJİSTİK KAVRAMI VE YÖNETİMİ 1.1. Dünyada Lojistik Sektörü Mevcut Durumu 1.2. Türkiye'de Lojistik Sektörü Mevcut Durumu 1.3. TRB2 Bölgesi Lojistik Sektörü Mevcut Durumu 1.4. TRB2 Bölgesi'nin Uluslararası ve Ulusal Ulaşım Aksları İçindeki Yeri 2. TRB2 BÖLGESİ ULAŞTIRMA MODLARININ MEVCUT DURUMU 2.1. TRB2 Bölgesi Karayolu Ulaştırması Mevcut Durumu 2.2. TRB2 Bölgesi Havayolu Ulaştırması Mevcut Durumu 2.3. TRB2 Bölgesi Demiryolu Ulaştırması Mevcut Durumu 2.4. TRB2 Bölgesi Denizyolu Ulaştırması Mevcut Durumu 2.5. TRB2 Bölgesi Mevcut Multimodal Taşımacılık 2.6. TRB2 Bölgesi Mevcut Depo ve Antrepolar 2.7. TRB2 Bölgesi Ulaşım ve Lojistik Yönlü Genel Değerlendirmesi 8 8 11 12 13 14 15 20 21 28 31 Şekil 1 : (Değer Bazında) Toplam İhracatın Gerçekleştirildiği Taşıma Modlarına göre Dağılımı - 2011 Şekil 2 : (Değer Bazında) Toplam İthalatın Gerçekleştirildiği Taşıma Modlarına göre Dağılımı - 2011 Şekil 3 : Trans-Avrupa Kuzey-Güney Otoyolu Projesi (TEM) Türkiye Yol Ağı Şekil 4 : TEN-T ve PEC Ulaştırma Ağları Şekil 5 : TRACECA Karayolu Haritası Şekil 6 : Uluslararası E-Yolları Ağı Türkiye Mevcut Durumu - 2011 Şekil 7 : Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu (ESCAP) Şekil 8 : TRB2 Bölgesi Karayolu Ulaşım Ağı Şekil 9 : TRB2 Bölgesi Mevcut Sınır Kapıları -2013 Şekil 10 : TCDD nin 5. ve 6. Bölgeleri Şekil 11 : TRB2- Merkezli Olmak Koşulu ile En Yakın Limanlar 5 Tablo 1 : Dünya Eşya ve Ticari Hizmetler İhracatı 2005-10 (milyar $ ve yıllık değişim) (DTÖ, 2011) 6 Tablo 2 : Lojistik Performans Endeksi 7 Tablo 3 : Yük Taşıma Değerlerinin Ulaşım Modlarına ve Yıllara göre Dağılımı 9 Tablo 4 : Ulaşım Yollarına göre Yük Taşıması 12 Tablo 5 : Türkiye TEN-T Karayolu Ağ Uzunluğu 19 Tablo 6 : TRB2 Bölgesi İl ve Devlet Yolu ve Köy Yolu Uzunlukları (2008-2011 - km) 19 Tablo 7 : TRB2 Bölgesi İl ve Devlet Yolu, Köy Yolu İller Bazında Uzunlukları (2011 - km) 19 Tablo 8 : TRB2 Bölgesi İl ve Devlet Yolu, Köy Yolu İller Bazında Mevcut Durumları 21 Tablo 9 : Kapılara göre Toplam İhraç-İthal-Transit Taşımalar - 2013 22 Tablo 10 : TRB2 Bölgesi İlleri için Seçilmiş Yurt İçi Merkezlere Uzaklığı 23 Tablo 11 : TRB2 Bölgesi İlleri için Seçilmiş Yurt Dışı Merkezlere Uzaklığı 23 Tablo 12 : TRB2 Bölge İllerinin Seçilmiş Sınır Kapılarına Uzaklığı 24 Tablo 13 : Erişilebilirlik Alt Endeksi Sıralamaları 25 Tablo 14 : 2005-2012 KÖYDES Proje Sayıları 26 Tablo 16 : Muş NATO Havalimanı Kargo Bilgileri (2010-2011, Ton) 27 Tablo 17 : Ferit Melen Havalimanı na İniş Kalkış Yapan Uçak Sayısı (2010-2011) 27 Tablo 18 : Ferit Melen Havalimanı Kargo Bilgileri (2010-2011, Ton) 29 Tablo 19 : TRB2 Bölgesi İller Bazında Mevcut Demiryolu Uzunluğu (2011 - Km) HAZIRLAYANLAR 29 Tablo 20 : Yıllara göre Demiryolu Taşıma Miktarları (2011) Mustafa Eren TOPAL, PPKB Uzmanı 30 Tablo 21 : Merkezli Demiryolu Taşıma Miktarı - (2012) Plan Koordinatörü: M. Emin ÇAKAY, PPKB Birim Başkanı 30 Tablo 22 : TRB2 Bölgesi Tatvan- Gölü Feribot İşletmeleri Yıllara Yaygın Yük-Yolcu İstatistikleri 2 3

1. LOJİSTİK KAVRAMI VE YÖNETİMİ Lojistik kavramı, geniş anlamda zamana bağlı olarak kaynakların (mamuller, işgücü, üretim kapasitesi, bilgi vb.) doğru yerde, doğru zamanda, doğru kalitede, doğru fiyat ile bulundurulması olarak tanımlanabilir (Demir, V., 2006). Doğru fiyattan kastımız, uluslararası rekabet şartları çerçevesinde istenilen ürünü ya da hizmeti makul ve kabul edilebilir bir masrafla yani rekabet edebilir bir fiyatla sağlamaktır. Lojistik dar anlamda ise, toplam tedarik zincirinin (total supply chain) stratejik yönetimi olarak tanımlanabilir. Lojistik Yönetimi Konseyi'nin (The Council of Logistics Management - CLM) tanımına göre lojistik, müşterilerin ihtiyaçlarını karşılamak üzere her türlü ürün, hizmet ve bilgi akışının, hammaddenin başlangıç noktasından ürünün tüketildiği son noktaya kadar olan tedarik zinciri içindeki hareketinin, süreç içindeki envanterin etkin, verimli ve en az maliyetli olacak şekilde akış ve depolanmasının sağlanması, kontrol altına alınması ve planlanması sürecidir (Koban, E., 2007). Lojistik yönetimi, müşteri gereksinimleri doğrultusunda sevkiyat noktaları ile teslimat noktaları arasındaki malzemenin iki yönlü akışı boyunca yer alan faaliyetlerin bütünsel yönetimini ifade etmektedir (Tanyaş., M., 2005). Lojistik yönetimi tedarik zinciri içindeki süreçte müşterilerin ihtiyaçlarını karşılamak üzere her türlü ürün, hizmet ve bilgi akışının başlangıç noktasından ürünün tüketildiği son noktaya kadar olan hareketinin etkili ve verimli bir şekilde planlanması, uygulanması ve denetiminin gerçekleştirilmesidir (Douglas., M., 1999). 1.1. DÜNYA DA LOJİSTİK SEKTÖRÜ MEVCUT DURUMU veriler ışığında açıkça gözlemlenmektedir. Öyledir ki, ulaştırma 2010 yılında ticari hizmetler ihracatında en hızlı gelişen unsur olarak % 14 artışla 782.8 milyar $ a ulaşmıştır. Ulaştırma hizmetlerinin diğer hizmetlerden daha hızlı gelişmesi, eşya ticareti ile yakından bağlantılı olduğundan 2010 yılındaki olumlu artıştan da payını almıştır (TOBB Sektör Raporu-2012). Tablo 1 : Dünya Eşya ve Ticari Hizmetler İhracatı 2005-10 (milyar $ ve yıllık değişim) (DTÖ, 2011) Değer Yıllık Değişim % 2010 2008 2009 2010 2005-10 Eşya ticareti 15237.6 15-22 22 8 Ticari hizmetler 3663.8 13-12 8 8 Ulaştırma 782.8 16-23 14 7 Turizm/seyahat 935.7 10-9 8 6 Diğer ticari hizmetler 1945.3 13-8 6 9 DTÖ nün Dünya ve Bölgesel İhracat Raporu (Temmuz 2010) incelendiğinde, 2000 li yıllardan günümüze dünya genelinde ihracat artış hızının ithalata göre daha hızlı olduğu ve bundan dolayı dış ticaret açığını ortaya çıktığı bilinmektedir. 2009 yılında yaşanan küresel kriz, dünya ekonomisinde önemli bir daralmaya yol açmış, 2. Dünya Savaşı ndan bu yana küresel daralma ilk kez % 2 yi geçmiş, dünya mal ticaret hacmi % 22,6, hizmet ticaret hacmi ise % 12,9 oranında azalmıştır (Türkiye Lojistik Kataloğu, 2011). (TOBB-Sektör Raporu, 2011) Bu bölümde dünya ve lojistik sektörünün mevcut durumu ve sektörün geleceğine yönelik çeşitli veri kaynakları ve uzman görüşleri üzerinden değerlendirme yapılmaktadır. jistik sektörünü de ciddi oranda etkilemiştir ve sektörün daralmasına neden olmuştur. Öte Dünya genelinde ticaret hacminde yaşanan bu olumsuzluklar tüm sektörleri etkilediği gibi lo- yandan, Avrupa Birliği ülkelerinin yaşadığı kriz nedeni ile lojistik aktivitelerinin eskiye nazaran Küresel lojistik anlayışı, dünya ticaret hacminin büyümesine bağlı olarak hızla değişim göstermektedir. Uluslararası ticaret arttıkça lojistik sektörü gelişmekte ve bu alandaki profesyonellemlenmektedir. Dünya da lojistik, 2009 yılında 6 trilyon dolarlık bir pazar oluşturmuş olup ağırlıklı olarak Asya ve gelişmekte olan ülkelerde (BRICS) kayda değer oranlarda arttığı gözleşme ve uzmanlaşma seviyesi yükselmektedir. Son yıllarda küresel düzeyde yaşanmakta olan 2015 te bu pazarın 10-12 trilyon dolarlık bir hacme çıkması beklenmektedir (Lojistik Sektör rekabet, şirketleri ürünlerini daha hızlı hazırlamaya ve tam zamanında teslim etmeye doğru zorlamaktadır. Böyle bir rekabet ortamında pazar payının ve karın artırılabilmesinin ve korunma- Raporu, 2010). sının en önemli ayağı, düşük maliyetle girdi teminini ve malların rekabet edebilir fiyatlarla ve zamanında piyasaya sunulmasını sağlayan aktif ve disiplinli lojistik faaliyetlerdir. Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) verilerine göre, ulaştırma hizmetlerinin toplam hizmetler içindeki değeri son on yılda % 28 dolaylarında gerçekleşmiş, 2010 yılında bu oran % 30 a kadar ulaşmıştır. Lojistik sektörünün önemini anlamak amacı ile diğer hizmet kalemleri incelendiğinde, sektörün önemi 4 5

1.1.1. Dünya Bankası Lojistik Performans Endeksi Türkiye lojistik sektörünün dünya bütününde değerlendirilmesi için Dünya Bankası tarafından ülkelerin lojistik sektörlerine yönelik yıllar bazında hazırladığı Lojistik Performansı İndeksi sonuçları önem teşkil etmektedir. Dünya Bankası tarafından farklı lojistik kriter kullanarak ülkeler bazında Lojistik Performans İndeksi ölçüm sistemi geliştirilmiş ve bu şekilde ülkelerin lojistik açıdan gelişmişlik düzeyinin ölçülmesi gerçekleştirilmiştir. En son 2012 yılında yapılan Lojistik Performans İndeksi ölçüm sistemi değerlendirme hesabında (bkz. Tablo-1.2.) iş hacminin etkisinden ziyade, lojistik altyapı ve sistemlerin etkinliği çok daha fazla önemsenmektedir. Ayrıca, puanlamaların hesabında bire bir görüşmeler ve denetimler de dikkate alınmaktadır. Lojistik Performans İndeksi temel olarak ülkelerin gümrük ve sınır kapısı geçiş kolaylığı, lojistik altyapı, uygun maliyetlerle uluslararası taşıma organizasyonu kolaylığı, lojistik hizmetlerin kalitesi ve rekabetçiliği, sevkiyatların izlenebilirliği ve zamanında teslimat kriterlerini dikkate alarak puanlama yapılmaktadır. Bu bağlamda, Dünya Bankası tarafından yayımlanan Lojistik Performans İndeksi çalışmasında 2011 yılında 39. sırada yer alan Türkiye, Lojistik Performans İndeksi 2012 sonuçlarına göre 155 ülke arasında 3,51/5,00 puanla 27. sırada yer alarak önemli başarı elde etmiştir. Türkiye, Lojistik Performans Endeksi'nin temel bileşenleri olan gümrük, altyapı, uluslararası sevkiyat, lojistik hizmetlerin kalitesi ve lojistik yetkinlik, sevkiyatların takibi ve izlenebilmesi, sevkiyatların alıcıya zamanında ulaşması kriterlerinin hepsinde 2010 raporuna kıyasla daha üst sıralara yerleştiği de 2012 yılı raporunda açıkça görülmektedir. En fazla yükseliş ise bahse konu rapora göre sevkiyatların takibi ve izlenebilmesi kriterinde yaşanmıştır. Dünya Bankası Lojistik Performans endeksine (LPI) göre, Türkiye'nin temel bileşenlere ilişkin puanlamaları, gümrükler (32), ulaştırma ve bilgi altyapısı (25), uluslararası taşımaların kolaylığı ve ucuzluğu (30), lojistik firmalarının rekabet edebilirliği (26), uluslararası taşımaların takibi (29) ve zamanında teslim (27) şeklindedir. Tablo 2 : Lojistik Performans Endeksi LPİ Sıralama 1 Singapur 24 İtalya 2 Hong Kong 25 İrlanda 3 Finlandiya 26 ÇHC 4 Almanya 27 Türkiye 5 Hollanda 28 Portekiz 6 Danimarka 29 Malezya 7 Belçika 30 Polonya 8 Japonya - - 9 ABD 153 Haiti 10 İngiltere 155 Burundi (Dünya Bankası, 2012) 1.2. TÜRKİYE DE LOJİSTİK SEKTÖRÜ MEVCUT DURUMU Türkiye ye bugüne kadar uluslararası arenada biçilen koridor ülkesi kavramı, üç kıtanın birleştiği dünyanın en kritik kavşağı olarak değiştirilmiştir. Dünyanın en kritik kavşağı olan ülkemizde lojistik sektörü son on yılda yıldızı parlayan genç ve dinamik bir sektördür. Ağırlıklı olarak ülke içinde kara taşımacılığında varlığını sürdüren Türkiye lojistik sektörü, son zamanlarda ithalat ve ihracat işlemlerinde karayolu taşımacılığına nispeten denizyolu taşımacılığı kullanımını artırmıştır. Bunun yanı sıra, demiryolu ve hava kargo taşımacılığının da her geçen gün sektörde, özelikle ithalat ve ihracat odaklı işlemlerde kullanımı artmaktadır. Öte yandan, ülke genelinde depolama ve katma değerli (etiketleme, ambalajlama vb.) hizmetlerin sunulmasına ilişkin altyapı yatırımlarının hızla artmakta olduğu da gözlemlenmektedir. Türkiye de lojistik sektörüne yönelik veri sıkıntısından dolayı lojistik sektörünün ülkeler bazında mevcut durumunu değerlendirmek için ülkelerin ihracat ve ithalat işlemlerinde lojistik sektörünün oynadığı roller önem taşımaktadır. Bu bakış açısı ile 2010 yılı itibari ile ekonomisinde % 8,9 oranında büyüme sağlayan Türkiye, birçok ülkenin önüne geçerek 17. sırada yer almıştır. Ulaştırma, depolama ve haberleşme alt sektörü 2010 yılında toplam GSYİH değerinin % 14,6 lık bölümünü oluşturarak ülke içerisindeki önemini göstermiştir. 2010 yılında ulaştırma sektörü % 12,2 oranında büyüme göstermiş ve yük taşımacılığı ağırlıklı olarak denizyolu ile yapılmıştır. (bkz. Tablo-1.3.). TÜİK verileri incelendiğinde, 2010 yılında Türkiye toplam ihracatının % 50,74 ü deniz taşımacılığı ile gerçekleşirken 2011 yılında ise Türkiye toplam ihracatının % 54,1 i olan 73,6 milyar dolarlık bölümü denizyolu taşımacılığı ile gerçekleştirilmiştir. Benzer bir artış demiryolu taşımacılığında da yaşanmıştır. 2010 yılı sonu itibari ile ihracatın 0,99 milyar dolarlık kısmı demiryolu ile gerçekleşirken 2011 yılında bu rakam 1,3 milyar dolara ulaşmıştır. Tablo 3 : Yük Taşıma Değerlerinin Ulaşım Modlarına ve Yıllara göre Dağılımı Taşıma Modu Türü Demiryolu Ulaşımı Denizyolu Ulaşımı Havayolu Ulaşımı Karayolu Ulaşımı Yıl Yük (milyon-ton-km) Yurt dışı Yurt İçi 2009 855 9.308 2010 1.018 10.282 2011 1.040 10.560 2009 828.500 11.410 2010 936.200 12.583 2011 1.027.000 13.464 2009 - - 2010 - - 2011 - - 2009-176.455 2010-190.365 2011-201.787 (TOBB Sektör Raporu, 2012) 6 7

Deniz yolu taşımacılığı ve demiryolu taşımacılığının aksine karayolu taşımacılığında azalma olmuştur. Öyledir ki, 2010 yılı ihracatının yaklaşık % 40 ı karayolunda gerçekleşirken bu rakam 2011 yılında % 37 olarak gerçekleşmiştir. Havayolu kargo taşımacılığında ise 2011 yılı ihracat rakamının yaklaşık % 6,3 lük (8,9 milyar dolar) bölümü gerçekleşmiştir. Karayolu ile yük taşımacılığının toplam yük taşımacılığı içindeki oranı 2009 ve 2010 yıllarında sırasıyla % 91,7 ve % 91,2 olarak gerçekleşmiştir. Bu oranın 2011 yılında da yukarı yönlü arttığı gözlemlenmektedir (bkz. Tablo-1.4.). İthalatta ise bu oranlar TÜİK verileri incelendiğinde; 2011 yılı toplam ithalatının % 55 i denizyolu taşımacılığı, % 18 i karayolu taşımacılığı, ardından sırası ile % 9 havayolu ve % 1 demiryolu taşımacılığı olarak gerçekleşmiştir. Şekil 1 : (Değer Bazında) Toplam İhracatın Gerçekleştirildiği Taşıma Modlarına göre Dağılımı - 2011 Tablo 4 : Ulaşım Yollarına göre Yük Taşıması 2009 2010 2011 Karayolu Ton kilometre 176.455 190.365 203.072 Denizyolu - (1) (2) Ton mil 6.154 6.787 8.617 Demiryolu Ton kilometre (3) 10.326 11.462 11.677 Havayolu (1) Ton kilometre - - - (TÜİK) (TOBB Sektör Raporu, 2012) Özetle, aşağıda sıralanan şartların mevcut olması Türkiye de lojistik sektörünün büyümesini sağlayacaktır: Türkiye dış ticaretinin her yıl bir önceki yıla göre % 20 oranında artması, Yeniden canlanan İpek Yolu, Çin, Pakistan, Suudi Arabistan, Afganistan gibi ülkelerin Türkiye nin de içinde bulunduğu TIR Sistemi ne taraf olması, İthalat ve ihracatta kullanılan taşıma modlarının yanı sıra, ülke içi dahili taşımacılıkta kullanılan taşıma modları incelendiğinde, karayolu taşımacılığının diğer modlara göre çok önde olduğu söylenebilinir. Şekil 2 : (Değer Bazında) Toplam İthalatın Gerçekleştirildiği Taşıma Modlarına göre Dağılımı - 2011 AB nin Trans-Avrupa Ulaşım Ağlarını (TEN-T) Akdeniz, Orta Doğu ve Orta Asya ya açılmak üzere Türkiye nin de lehine kararlar ile yeniden kurgulaması, Türkiye de demiryolu sektörünün etkin hizmet sunmasını sağlayacak yapısal (lokomotif kanunu ve özelleşme) ve fiziksel (elektrifikasyon sistemi) dönüşüm süreci içine hızla girmiş olması, Türkiye nin hâlihazırda Orta Doğu da yeniden yapılanan Irak a ve Asya ya açılan kapı İran a yakın olması, Türkiye de temelleri atılan Marmaray Projesi, (TOBB Sektör Raporu, 2012) Türkiye nin Avrupa-Asya ulaştırmasında kesintisiz demiryolu bağlantılarının sağlayacak ülke konumunda olması, Türkiye nin lojistik üs-aktarım merkezi ve bu bağlamda farklı taşımacılık modlarının kullanımını sağlayan altyapıya sahip olması. Uluslararası taşımalar dâhil değildir. (2) Ton-mil cinsindendir (1deniz mili = 1,852km). (3) İdari ve bagaj taşımaları dâhildir. 8 9

1.3. TRB2 BÖLGESİ LOJİSTİK SEKTÖRÜ MEVCUT DURUMU Şekil 3 : Trans-Avrupa Kuzey-Güney Otoyolu Projesi (TEM) Türkiye Yol Ağı Bu bölüm, TRB2 Bölgesi kapsamında lojistik faaliyetlerin mevcut durumunu tespit etmek amacıyla oluşturulmuştur. Bu kapsamda, ulaştırma koridorları içinde TRB2 Bölgesi nin yeri, ulaştırma modlarının ve olanaklarının mevcut durumu ortaya konulacaktır. 1.3.1. Uluslararası Ulaştırma Koridorlarına Genel Bakış AB, iç pazarı güçlendirmek, ekonomik ve sosyal birliği sağlamak ve üye ülkeler arasında dayanışma ve işbirliğini geliştirmek üzere, etkin bir ulaştırma ağı kurmak parolasıyla yola çıkarak ulaştırma ağlarının kurulum sürecini başlatmıştır (UND, 2010). AB bu çerçevede üç temel ağ yapısını uygulamaya almaktadır. Bunlar, Trans-Avrupa Ulaştırma Ağları (TEN-T), Pan-Avrupa Ulaştırma Ağları (Pan European Corridors-PEC) ve Bölgesel Ulaştırma Ağları olarak sıralanabilir. 1.3.2 Trans-Avrupa Kuzey-Güney Otoyolu Projesi (TEM) (Karayolları Genel Müdürlüğü) TEM Projesi, batıda Avrupa Birliği nin Trans-Avrupa Yol Ağı na ulaşırken, doğuda ve güneydoğuda Kafkasya ve Batı Asya nın karayolu sistemleriyle doğrudan bağlantılar sağlamaktadır. Baltık, Adriyatik, Ege, Doğu Akdeniz ve Karadeniz'i bağlayan, bölünmüş ve her bir yönde en az iki şeritli, yüksek fiziki ve geometrik standartlara sahip güvenli, kesintisiz ve konforlu trafik hizmeti veren modern bir otoyol ve ekspres yol sisteminin inşası ve yönetimiyle bölgenin sosyal ve ekonomik gelişmesine katkı sağlamayı hedefleyen TEM Projesi, Avrupa Birliği üyesi ülkelerinin Trans-Avrupa Ağları ile büyük oranda örtüşmektedir. Toplam uzunluğu (01.01.2011 tarihi itibariyle) 24.931 km olan Kuzey-Güney Avrupa Otoyolu Projesi yol ağının ülkemiz sınırları içinde kalan bölümü yaklaşık 6.962 km olup bu uzunluk tüm ağın yaklaşık % 28 ini oluşturmaktadır. Proje, Türkiye sınırları içerisinde Kapıkule Sınır Kapısından başlayıp doğuda Sarp, Gürbulak Sınır Kapıları na, güneyde Cilvegözü ve Habur Sınır Kapıları na ulaşmaktadır (bkz. Şekil-1). TEM Projesi kapsamında yer alan yollarımızın büyük bölümü aynı zamanda Uluslararası E-Yolları ağının bir parçasıdır. TEN-T ulaştırma ağları, AB ile komşuluk politikası dahilinde ilişkisi olan ülkeleri kapsamamaktadır. Diğer adı ile Avrupa Transit Taşımacılık Ağı, AB'ye üye ülkeler arası rehber ilkelerinin geliştirilmesini, geleneksel altyapıyı kapsayan, çok modlu, tek bir ulaşım ağının oluşturulmasını amaçlamaktadır. Bu ülkeleri de kapsayacak şekilde geliştirilen PEC ağları, Avrupa kıtasının bir bütün olarak ulaştırma konusunda daha da etkin bir hale gelmesini garanti altına almaktadır (UND, 2010). Proje kapsamında, ülkemizin karayolu, demiryolu, denizyolu ve havayolu olarak tüm ulaşım modları Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı tarafından incelenmiş, her mod için çekirdek ağ tanımlaması yapılmış, projeler ve öncelik sıraları belirlenmiştir. Proje güzergahlarına ait detay bilgileri içeren TEN-T Dokümanı hazırlanmış olup 2010 yılı sonu itibariyle nihai duruma getirilmiştir. Bahse konu dokümanda Türkiye TEN-T karayolu ağ uzunluğu tabloda yer almaktadır. 10 11

Tablo 5 : Türkiye TEN-T Karayolu Ağ Uzunluğu Önerilen TEN-T Karayolu Ağı Güzergahları (42 adet) 15.200 km Önerilen TEN-T içindeki Öncelikli Projeler (17 adet) 4.971 km* TINA Çalışmasında yer almayan, ancak Planlanan Otoyol Projeleri (12 adet) 4.826 km* TEN-T Ağı kapsamında ise, Kapıkule-Kars Demiryolu Hattı projesinin hayata geçirilmesinde AB ile Türkiye mutabık kalmıştır. Şekil 4 : TEN-T ve PEC Ulaştırma Ağları 1.3.3. Avrupa, Kafkasya, Asya Ulaşım Koridoru (TRACECA) TRACECA, İpek Yolu nun yeniden canlandırılması amacıyla çok modlu ulaşım ağı için şekillendirilen ve geliştirilen bir doğu-batı koridoru ulaşım ağı projesi olarak 12 ülkenin (Kafkas ülkeleri -Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan- ve Orta Asya ülkeleri -Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan- ile Bulgaristan, Romanya ve Türkiye) katılımı ile uygulanmakta olan ulaşım ağı projesidir. TRACECA Türkiye karayolu ağının yaklaşık uzunluğu 8.241 km dir. (AB Komisyonu) (Karayolları Genel Müdürlüğü) Şekil 5 : TRACECA Karayolu Haritası TRECECA projesi kapsamında, Türkiye nin Kuzey Anadolu Bölgesi geçiş güzergâhı olarak belirlenmiştir. Bu çerçevede, devam eden beş adet ana proje bulunmaktadır. Bu projeler, Gerede-Merzifon Karayolu iyileştirilmesi, Refahiye-Erzurum-Gürbulak Karayolu İyileştirilmesi, Mersin Konteyner Limanı, Filyos Limanı, Irmak-Karabük-Zonguldak Hattı nın Sinyalizasyonu olarak listelenmiştir. 1.3.4. Uluslararası E-Yolları Ağı Uluslararası Ana Trafik Arterleri Oluşturulması Deklarasyonu (AGR), Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu tarafından 16 Eylül 1950 de Cenevre de imzalanmıştır. Bahse konu deklerasyonda uluslararası yol ağında Türkiye, Güneydoğu Avrupa uzantısında yer almaktadır. Uluslararası Ana Trafik Arterleri Oluşturulması Deklarasyonu hükümlerine göre, Avrupa dan Türkiye ye iki ana arter girmektedir. Bunlar: Bulgaristan Kapıkule sınırından giren E-80 ve Yunanistan İpsala sınırından giren E-90 numaralı arterlerdir. (Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı) *Gebze-İzmir Otoyolu (421 km) ve Kuzey Marmara Otoyolu (414 km) Projeleri dahil. 12 13

Bu iki ana güzergâh, Anadolu üzerinden Türkiye nin güney ve doğu sınırındaki Orta Doğu ve Asya uluslararası yol ağlarına ulaşmaktadır. Ülkemizdeki e-yolları ağının artırılmasının Avrupa Birliği kara ulaştırması ağlarına uyum süreci açısından yararlı olacağı düşünülerek yeni güzergâhlar tespit edilmiş ve aşağıdaki güzergâhların e-yolları ağına alınması önerilmiştir: Dilucu-Iğdır-Doğubeyazıt Doğubeyazıt-Erciş-Bitlis-Diyarbakır-Siverek-Şanlıurfa Türkgözü-Posof-Kars-Horasan İzmir-Uşak-Afyon-Sivrihisar Trabzon-Gümüşhane-Aşkale Ankara-Yozgat-Sivas-Refahiye İzmit-Bursa-Balıkesir-Manisa-İzmir-Çeşme Bahse konu öneriler, 2005 tarihinde Cenevre de gerçekleştirilen toplantıda kabul edilmiş olup ülkemizdeki e-yolları uzunluğu Karayolları Genel Müdürlüğü verilerine göre 2011 yıl sonu itibari ile toplam 9.361 km ye ulaşmıştır. Şekil 6 : Uluslararası E-Yolları Ağı Türkiye Mevcut Durumu - 2011 Rapor kapsamında incelenen Trans-Avrupa Kuzey-Güney Otoyolu Projesi (TEM), TEN-T ve PEC ulaştırma ağları, Avrupa ve Kafkasya, Asya Ulaşım Koridoru (TRACECA), Uluslararası E-Yolları Ağı gibi temel ulaşım projeleri yanı sıra Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu (ESCAP), Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı ve Güneydoğu Avrupa İşbirliği Girişimi gibi bölgesel işbirliği amacıyla kurulan örgütlerin bulundukları bölge içinde ticaret ve ulaşımın kolaylaştırılması ve entegrasyonu amacıyla oluşturdukları çok modlu ulaştırma ağları da Türkiye üzerinden geçen diğer önemli ulaştırma koridorlarını oluşturmaktadır. 1.4. TRB2 BÖLGESİ NİN ULUSLARARASI VE ULUSAL ULAŞIM AKSLARI İÇİNDEKİ YERİ TRB2 Bölgesi (Bitlis, Hakkâri, Muş, ) yukarıda açıklanan ve Avrupa Birliği tarafından hazırlanan TEN-T ve TRACECA uluslararası ulaşım proje aksları içerisinde mevcut ulaşım durumu itibariyle etkin olarak yer almamaktadır. Fakat Uluslararası E-Yolları Ağı projesi kapsamında Diyarbakır üzerinden Bitlis, oradan Gölü nün kuzeyinden Doğu Beyazıt ve Gürbulak Sınır Kapısı na bağlanmaktadır. Öte yandan, E-Yolları Ağı projesi kapsamında kullanılan karayolu ulaşım ağı (Diyarbakır-Bitlis- Gölü kuzeyinden Doğu Beyazıt-Gürbulak Sınır Kapısı) aynı zamanda Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu (ESCAP) tarafından da desteklenmekte olan karayolu ulaşım ağı projesidir. Şekil 7 : Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu (ESCAP) (Karayolları Genel Müdürlüğü) (Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı) 14 15

Bahse konu proje ile Diyarbakır yönünden gelen E-99 karayolu Bitlis ilinden geçtikten sonra Ahlat, Adilcevaz, Erciş ve Çaldıran güzergahını takip ederek Doğu Beyazıt a ulaşmaktadır. Bu yolun ülkenin güney kesimini doğu sınırlarıyla bağlayan tek uluslararası yol olduğu göz önünde bulundurulursa, bu yolun önemi daha çok ortaya çıkmaktadır. Aynı karayolunu kullanan Asya Karayolları Ağı ve ayrıca Tatvan istikameti üzerinden Gölü nün güneyinden geçerek Gevaş İlçesi nde ikiye ayrılıp bir kolu Başkale-Yüksekova güzergâhıyla Esendere Sınır Kapısı na giden, diğer kolu ise üzerinden Özalp-Saray ilçelerinden geçerek Kapıköy Sınır Kapısı na ulaşan Avrupa, Kafkasya, Asya Ulaşım Koridoru da (TRACECA) Bölge nin ulaşım ve lojistik konularında stratejik önemini artıran ulaşım koridorlarındandır. Öte yandan TRB2 Bölgesi, aşağıdaki dokuz ayrı ulaştırma ekseni ve geleceğe yönelik yatırımlar için Türkiye kapsamında incelenmelidir: Avrupa-Asya Koridor Ekseni (Marmara/Ankara/Mersin) Ege-Karadeniz Koridor Ekseni (İzmir/Ankara/Samsun) Ege Denizi Ekseni (Marmara/Batı Akdeniz) Akdeniz Ekseni (Batı Akdeniz/Doğu Akdeniz) Karadeniz Ekseni (Doğu Anadolu/Karadeniz/ Akdeniz) GAP Ekseni (Doğu ve Güneydoğu Anadolu/Akdeniz) İç Anadolu-Doğu Anadolu Ekseni (Doğu Anadolu/Ankara) Karadeniz-Güneydoğu Anadolu Ekseni (Karadeniz/Doğu Anadolu) Doğu Anadolu Sınır Alt Kapısı Ekseni (Doğu Anadolu/Karadeniz) TRC2 Bölgesi (Şanlıurfa-Diyarbakır) illerinin yer aldığı GAP Ekseni (Doğu ve Güneydoğu Anadolu/Akdeniz), merkezi hükümet tarafından yürütülmekte olan GAP Bölgesel Kalkınma Planı nın varlığından dolayı lojistik ve ekonomik potansiyeli yüksek olarak değerlendirilebilir. GAP ekseninin etkinliğini artıracak olan önemli projelerden bir tanesi, Diyarbakır-Şanlıurfa arası demiryolu yatırımı olarak gözlemlenmektedir. Bu eksen, TRB2 Bölgesi ni her ne kadar doğrudan etkilemeyeceği düşünülse de TRC2 Bölgesi ile mevcut yakınlığı ve bahse konu bölgenin İran pazarına çıkış kapısı olması nedeni ile TRB2 Bölgesi sınır kapıları özelinde etkin rol oynayabilir. İç Anadolu-Doğu Anadolu ekseni, gelişmişlik düzeyi yüksek olan bir bölge ile gelişmişlik düzeyi istenilen seviyede olamayan bir bölgeyi birbirine bağlamaktadır. TRB2 Bölgesi nin içinde bulunduğu bu aks ile İç Anadolu illerinin, İran ve Türki cumhuriyetlere yönelik ekonomik faaliyetleri için çıkış noktası olması hedeflenmektedir. Karadeniz-Güney Doğu Anadolu ekseni ise Doğu Anadolu Bölgesi nin orta bölümleri ile Karadeniz kıyı bölgelerini birbirine bağlamaktadır. Doğu Anadolu sınır alt kapısı ekseni ise Doğu Anadolu nun az gelişmiş bölgeleri ile Karadeniz in kıyı bölgelerini (Trabzon vb.) birbirine bağlamaktadır. Ekonomik faaliyetlerin en yüksek olduğu ulaştırma ekseni, Avrupa-Asya Koridoru dur. Koridor kapsamında Mersin ve Marmara Bölgesi, önemli çıkış noktası olarak yer almaktadır. İlerleyen dönemlerde bu koridorun (aksın) cazibesini ve etkinliğini artırarak devam edeceği beklenmektedir. Bahse konu aksın cazibesinin ve etkinliğinin artırılmasında Mersin ve Marmara Bölgesi nde var olan limanların sunacağı hizmet düzeyleri, Avrupa-Asya Demiryolu nun kesintisiz olarak bağlanması için boğaz tüp geçit projesinin tamamlanması önemlidir. Avrupa-Asya Koridor Ekseni (Marmara/Ankara/Mersin), TRB2 Bölgesi ni doğrudan etkilememektedir. Fakat koridor sayesinde ülke içinde artacak olan ekonomik faaliyetler ile İran - Türkiye pazarının canlanması sınır kapılarını strtaejik hale getirecektir. Doğu Avrupa ve Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkeleriyle yakın ekonomik bağlar oluşturması amacı ile Karadeniz Ekseni (Doğu Anadolu/Karadeniz/Akdeniz) ön plana çıkmaktadır. Bu aks ile Karadeniz Bölgesi nin ve ard karasal bölgelerinin ekonomik etkinliğinin artırılması hedeflenmektedir. 16 17

2. TRB2 BÖLGESİ ULAŞTIRMA MODLARININ MEVCUT DURUMU Bu bölümde TRB2 Bölgesi illeri olan Bitlis, Hakkâri, Muş ve ın ulaştırma modları olan karayolu, demiryolu, denizyolu ve hava yolu mevcut durumları incelenecektir. Bunun öncesinde ise, TRB2 Bölgesi illerinin Türkiye içindeki coğrafi konumu ve mevcut ulaşım ağı hakkında bilgi verilecektir. Bu bağlamda: Bitlis ili, Doğu, Güneydoğu ve İç Anadolu Bölgeleri ni birbirine ve İran a bağlayan İpek Yolu güzergâhında bulunmaktadır. Elazığ-Bingöl-Muş üstünden a bağlanan D-300 karayolu Tatvan da ikiye ayrılarak güneyden Edremit üzerinden a, kuzeyden Ahlat, Adilcevaz, Erciş, Muradiye, Çaldıran ve Ağrı ya ulaşmaktadır. İl ve devlet karayolu açısından TRB2 Bölgesi diğer bölgeler ile karşılaştırıldığında karayolu mevcut altyapısının istenilen düzeyde olmadığı gözlemlenmektedir. Bununla beraber, yolların kalitesi göz önünde bulundurulduğunda, ülke geneli asfalt yol uzunluğunun toplam yol uzunluğuna oranı % 94,2 düzeyindeyken, TRB2 Bölgesi genel ortalaması % 83,5 tir. Özellikle Hakkâri (% 72,6) ve (% 81) illerinde mevcut kullanımda olan yolların iyileştirilmesi ve ulaşım kalite standardının başta bu illerde olmak üzere tüm Bölge genelinde geliştirilmesi önem teşkil etmektedir. Tablo 6 : TRB2 Bölgesi İl ve Devlet Yolu ve Köy Yolu Uzunlukları (2008-2011 - km) Yıl Bölge Kodu Bölge Adı İl ve devlet yolu (km) Otoyol (km) Köyyolu (km) 2011 TRB2 Bitlis, Hakkari, Muş, 2.980-12.148 2010 TRB2 Bitlis, Hakkari, Muş, 2.965-12.148 2009 TRB2 Bitlis, Hakkari, Muş, 2.954-12.026 2008 TRB2 Bitlis, Hakkari, Muş, 2.912-12.021 (Devlet Demiryolları İşletmesi Genel Müdürlüğü) (TÜİK) (Karayolları Genel Müdürlüğü) (Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü.) Hakkâri ili, Türkiye nin güneydoğu sınırında yer almakta olup doğudan Yüksekova üzerinden Esendere Sınır Kapısı yla İran a, güneyde D-400 karayoluyla Çukurca ya ve yeni açılması planlanan Üzümlü-Derecik Sınır Kapıları ile Irak a, batıda Şırnak ve Siirt e, kuzey hattında ise D-975 devlet yoluyla Başkale ilçesi üzerinden a bağlanmaktadır. Muş ili, Gölü nün batısında geniş bir ovaya kurulmuştur. Batıda D-300 karayoluyla Bingöl-Elazığ-Malatya ya, doğuda yine aynı yol ile Bitlis-Tatvan ve a, kuzeyde Erzurum ve Ağrı illerine, güneyde ise Kulp ilçesi üzerinden Diyarbakır a bağlanmaktadır. Tablo 7 : TRB2 Bölgesi İl ve Devlet Yolu, Köy Yolu İller Bazında Uzunlukları (2011 - km) Yıl Bölge Adı İl ve devlet yolu (km) Otoyol (km) Köy yolu (km) 1121-5715 Muş 617-2522 2011 Bitlis 667-2234 Hakkâri 575-1677 TRB2 2980-12.148 Türkiye 62930 2119 305227 ili, coğrafi konumu itibariyle Türkiye nin doğu sınırında yer almaktadır. Kent, doğuda D-300 karayolu ile Özalp ve Saray ilçeleri üzerinden İran a, batıda aynı yol ile Tatvan-Bitlis-Muş a, kuzeyde D-975 karayolu ile Çaldıran-Doğubayazıt a ve Erciş-Patnos-Ağrı ya, güneyde ise Başkale-Hakkâri ye bağlanmaktadır. 2.1. TRB2 BÖLGESİ KARAYOLU ULAŞTIRMASI MEVCUT DURUMU TRB2 Bölgesi nde (Bitlis, Hakkari, Muş, ) TÜİK 2011 yılı verileri itibariyle devlet yolu toplam uzunluğu 2.980 km ye ulaşmıştır (bkz. Tablo-3.1.). TRB2 Bölgesi nin ulaşım ağı il bazında incelendiğinde (bkz. Tablo-2); ili 1.121 km (444,5 km bölünmüş yol), Muş ili 617 km (444,5 km'si bölünmüş yol), Bitlis ili 667 km (261,7 km'si bölünmüş yol) ve Hakkari ili 575 km (60 km'si bölünmüş yol) il ve devlet yolu karayolu ulaşım ağı uzunluğuna sahiptir. TRB2 Bölgesi kapsamında otoyol bulunmamaktadır. Tablo 8 : TRB2 Bölgesi İl ve Devlet Yolu, Köy Yolu İller Bazında Mevcut Durumları Bitlis Hakkâri Muş Asfalt Betonu Asfalt Yollar Sathi Kaplama Toplam Parke Stabilize Toprak Geçit Vermez Toplam Uzunluk Bölünmüş Yol Devlet Yolu 78 200 278 - - - - 278 242,5 İl Yolu 11 299 310 15 5 42 17 389 19,2 Toplam 89 499 588 15 5 42 17 667 261,7 Devlet Yolu 35 177 212 4 - - - 216 54,5 İl Yolu 4 202 206 3 66 40 44 359 5,5 Toplam 39 379 418 7 66 40 44 575 60 Devlet Yolu 50 213 263 1 - - - 264 97 İl Yolu 7 297 304 2 10 37-353 5 Toplam 57 510 567 3 10 37-617 102 Devlet Yolu 63 496 559 5 - - - 564 441,5 İl Yolu 7 352 359-34 96 68 557 3 Toplam 70 848 918 5 34 96 68 1121 444,5 (Karayolları 11. Bölge Müdürlüğü) 18 19

TRB2 Bölgesi nin sahip olduğu il ve devlet karayolları ulaşım ağı, kuzey yönünde Erciş üzerinden Ağrı ve Erzurum, batı yönünde Muş üzerinden Bingöl, Elazığ ve Malatya, güney yönünde Bitlis üzerinden Diyarbakır, Siirt ve Şırnak'a ulaşım sağlamaktadır. Şekil 9 : TRB2 Bölgesi Mevcut Sınır Kapıları -2013 Şekil 8 : TRB2 Bölgesi Karayolu Ulaşım Ağı (UBAK) (Gümrük Bakanlığı) TRB2 Bölgesi'nin İran'a aktif olarak çalışmakta olan iki adet sınır kapısı bulunmaktadır. Bunlar Yüksekova-Esendere Sınır Kapısı ve Saray-Kapıköy Sınır Kapısı dır. Her iki kapı üzerinden İran'a karayolu ile bağlantı aktif olarak sağlanmaktadır. Öte yandan kısa vadede yapılması planlanan Derecik ve Üzümlü sınır kapılarıyla da TRB2 Bölgesi nin Hakkâri üzerinden Irak'a karayolu bağlantısı sağlanacaktır. Derecik ve Üzümlü Sınır Kapıları nın açılması için Bakanlar Kurulu Kararı 25 Nisan 2011 tarihinde alınmış olup yakın zamanda bu sınır kapılarının açılması beklenmektedir. Derecik ve Üzümlü Sınır Kapıları nın kurulacağı alanın coğrafi şartların ağır olması ve ulaşım altyapısının yeterli olmaması nedeni ile bahse konu iki kapının sınır ticaretinin geliştirilmesi için kullanılması amaçlanmaktadır. TRB2 Bölgesi nde bulunan mevcut İran sınır kapıları (Yüksekova-Esendere Sınır Kapısı ve Saray-Kapıköy Sınır Kapısı), İran'ın mevcut olumsuz siyasi durumundan (uluslararası ambargo, ticari kota uygulamaları vb.) dolayı son dönemlerde İran'a malların karayolu ile taşınması sürecinde çok etkin olarak kullanılmamaktadır. Sınır kapıları her ne kadar aktif olarak kullanılmakta olmasa da, Türkiye'nin İran'a yönelik karayolu taşımacılığı Bölge üzerinde önemli anlamda yer teşkil etmekte ve ön plana çıkmaktadır. Tablo 9 : Kapılara göre Toplam İhraç-İthal-Transit Taşımalar - 2013 Doğu Sınır Kapıları 2011 2012 İhraç İthal İhraç İthal Türk Yabancı Türk Yabancı Türk Yabancı Türk Yabancı Sarp 82.755 10.224 3.968 650 96.818 15.520 4.704 1.187 Türkgözü 1.438 41 24 11 2.623 111 116 36 Dilucu 44.228 0 337 0 41.110 0 323 0 Gürbulak 75.589 30.372 20.727 21.134 65.308 40.457 25.496 34.289 Esendere 2.024 0 350 0 1.068 2 287 0 Toplam 206.034 40.637 25.406 21.795 206.927 56.090 30.926 35.512 (Uluslararası Nakliyatçılar Derneği) 20 21

TRB2 Bölgesi karayolu bağlantıları altyapı fiziki durumu incelendiğinde -Hakkâri (295 km) karayolu haricinde kalan kısmın büyük bölümü çift şeritli ayrılmış karayolu şeklinde ve asfalttır. -Hakkâri karayolunda ise -Başkale (123 km) arası çift şeritli karayolu çalışmaları tamamlanmıştır. Başkale-Hakkâri (81,7 km) arasındaki karayolu güzergâhında ise çift şeritli bölünmüş yol çalışmaları hala devam etmekte olup karayolu ulaşımı mevcut durumda tek şerit olarak sürdürülmektedir. Öte yandan, batı ile doğu arasındaki önemli güzergâhlardan birisi olan Bitlis- arasındaki karayolunun güvenli, etkin ve verimli bir şekilde kullanılması amacı ile 2.250 metrelik Kuzgunkıran tüneli 2012 itibari ile hizmete girmiştir. TRB2 Bölgesi illerinin yurt içinde yer alan ve toplam ihracat rakamı (Türkiye İhracatçılar Meclisi, 2012) yılı verilerine göre 95,4 milyar doları aşan sekiz ile olan uzaklıkları tabloda yer almaktadır. Tablo 10 : TRB2 Bölgesi İlleri için Seçilmiş Yurt İçi Merkezlere Uzaklığı Yurt İçi Merkezler 567 km 1619 km Bitlis 389 km Bitlis 1661 km Şanlıurfa İstanbul Muş 469 km Muş 1373 km Hakkâri 557 km Hakkâri 1849 km 387 km 1376 km Bitlis 210 km Bitlis 1208 km Diyarbakır Ankara Muş 289 km Muş 1016 km Hakkâri 473 km Hakkâri 1396 km 693 km 1795 km Bitlis 516 km Bitlis 1623 km Gaziantep İzmir Muş 590 km Muş 1628 km Hakkâri 705 km Hakkâri 1815 km 981 km 1736 km Bitlis 812 km Bitlis 1567 km Mersin Bursa Muş 814 km Muş 1479 km Hakkâri 1000 km Hakkâri 1755 km Ülkemizin doğu ve güneydoğu bölgesinde konumlanmış olan TRB2 Bölgesi, Türkiye nin Yakın ve Orta Doğu ülkelerine ve Türki Cumhuriyetlere ulaşım noktası üzerinde olması nedeni ile bu ülkelerin ticaret merkezlerine de oldukça yakın konumda bulunmaktadır. (Karayolları Genel Müdürlüğü) Tablo 11 : TRB2 Bölgesi İlleri için Seçilmiş Yurt Dışı Merkezlere Uzaklığı 761 km 896 km Bitlis Bakü 592 km Bitlis Halep (Saray- 1095 km Muş 671 km Muş Kapıköy üzeri) 1050 km Hakkâri 774 km Hakkâri 1023 km 863 km 539 km Bitlis Bağdat 940 km Bitlis Erbil 616 km (Hakkâri - Üzümlü (Hakkâri- Muş üzeri) 1019 km Muş Üzümlü üzeri) 695 km Hakkâri 675 km Hakkâri 351 km 332 km 364 km Bitlis Tebriz (Saray- 513 km Bitlis Zaho (Hakkâri 440 km Muş Kapıköy üzeri) 567 km Muş -Üzümlü üzeri) 520 km Hakkâri 441 km Hakkâri 176 km 960 km Nahçivan 295 km Bitlis Tahran (Saray- 1141 km Bitlis (Saray-Kapıköy 476 km Muş Kapıköy üzeri) 1195 km Muş ve İran Jolfa 531 km Hakkâri 1069 km Hakkâri üzeri) 436 km TRB2 Bölgesi illerinin seçilmiş sınır kapılarına olan uzaklığı tabloda yer almaktadır. Tablo 12 : TRB2 Bölge İllerinin Seçilmiş Sınır Kapılarına Uzaklığı 1855 km 750 km 235 km Bitlis Kapıkule 1897 km Bitlis Öncüpınar 581 km Bitlis Esendere 372 km Muş 1698 km Muş 660 km Muş 427 km Hakkâri 2085 km Hakkâri 769 km Hakkâri 119 km 406 km 212 km 102 km Bitlis 280 km Bitlis 318 km Bitlis 283 km Habur Gürbulak Kapıköy Muş 359 km Muş 375 km Muş 338 km Hakkâri 218 km Hakkâri 414 km Hakkâri 211 km 611 km 308 km 273 km Bitlis 443 km Bitlis Derecik 445 km Bitlis Üzümlü (Kapalı 346 km Mürşitpınar Muş 522 km Muş Üzümlü 500 km Muş 428 km Hakkâri 611 km Hakkâri 192 km Hakkâri 84 km (Karayolları Genel Müdürlüğü) (Karayolları Genel Müdürlüğü) TRB2 Bölgesi nin bu ticaret pazarlarına olan uzaklıkları aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Tabloya göre TRB2 Bölgesi nin Türkiye nin 2012 yılında Yakın ve Orta Doğu ülkeleri ile Türki Cumhuriyetlere yaptığı toplam 32,9 milyar ABD dolarlık ihracat pazarına ortalama bir günde ulaşılabileceği görülmektedir. 22 23

TRB2 Bölgesi kapsamında ilinde Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Karayolları Genel Müdürlüğü ne bağlı 11. Bölge Müdürlüğü yer almaktadır. Bölge Müdürlüğü nün çalışma alanı,, Bitlis, Muş ve Hakkâri illerinin tamamı ile Ağrı, Siirt ve Erzurum illerinin bir bölümünü kapsamakta ve toplam 8 şube şefliği ve 19 adet bakımevi bulunmaktadır. Ağırlıklı olarak karayolu ulaşım ağını kullanan TRB2 Bölgesi nin erişilebilirlik düzeyi ni incelemek amacıyla Uluslararası Rekabet Araştırma Kurumu nun (URAK) gerek fiziki (haberleşme ve ulaştırma alanında kamu yatırımı, ilde kilometrekare başına düşen bölünmüş yol uzunluğu, kilometrekare başına düsen araç sayısı, yurt içi uçak seferi varlığı ve ile yurt dışı uçak seferi varlığı) ulaşılabilirlik gerekse uzaktan erişim (ADSL aboneliği sayısı, kişi basına düsen sabit telefon hattı sayısı) bakımından iller bazında yaptığı Erişilebilirlik Alt Endeksi değerlendirme çalışmasına göre, TRB2 Bölgesi en alt sırada yer almaktadır. Yıllara bağlı veriler incelendiğinde, Bölge illerinin erişilebilirlik düzeylerinin Bitlis özelinde artmakta, Hakkari de sabit kalırken ve Muş özelinde azalmakta olduğu gözlemlenmektedir. Tablo 13 : Erişilebilirlik Alt Endeksi Sıralamaları 2007-2008 Erişilebilirlik Alt Endeksi Değeri 2008-2009 Erişilebilirlik Alt Endeksi Değeri 2009-2010 Erişilebilirlik Alt Endeksi Değeri Bitlis 70 69 69 Hakkari 81 81 81 Muş 59 59 60 55 56 58 TRB2 Bölgesi nin (Uluslararası Rekabet Araştırma Kurumu nun 81 il genelinde değerlendirdiği Erişilebilirlik Alt Endeksi raporunun son sıralarında yer almakta olan) son yıllarda erişilebilirlik düzeyinin artırılması için yapılan kamu yatırımları, bu konuda mevcut yapının geliştirilmesi olarak yorumlanabilse de genel itibariyle yetersiz kalmaktadır. Öte yandan, DAP Eylem Planı nda yer alan ve operasyonel boyutta hazırlanan yatırım planlarının Bölge nin mevcut erişilebilirlik düzeyinin artırılmasında önemli rol oynayacağı aşikardır. TRB2 Bölgesi il sınırları göz önünde bulundurulduğunda yol/alan istatistiklerinde (erişilebilirlik ağının yaygınlığının temel göstergelerinden biri olan) göze çarpan en belirgin fark, Bitlis ilinin yol ağının Bölge nin diğer illerinden ve Türkiye ortalamasından daha geniş olması iken ve Hakkâri illerinin ise Türkiye ortalamasının % 25 altında olmalarıdır. Bitlis ili erişilebilirlik düzeyinin yukarı yönlü olmasındaki en temel etken, Bitlis in hem doğu-batı hattında Ankara-Malatya--Hakkâri-İran-Irak istikametini, hem de kuzey-güney hattında Diyarbakır-Batman-Siirt-Ağrı-Erzurum istikametini birbirine bağlayan merkezi bir geçiş noktası üzerinde olmasıdır. (Uluslararası Rekabet Araştırma Kurumu (URAK)) ilinin yüzölçümünün Türkiye sıralamasında beşinci büyük yüzölçümü olması, karayolu ağının da bu yüzölçümüne nazaran az gelişmiş kalması ve arazi yerleşim sistemlerinin belirli bölgelerle sınırlanması, bu oranın istenilenin altında çıkmasına neden olmaktadır. Türkiye ortalamasının en alt sıralarında yer alan TRB2 Bölgesi nde yer alan Hakkâri ili engebeli coğrafyası ile erişebilirlik oranı en düşük ildir. Öte yandan, Türkiye genelinde ve TRB2 Bölgesi özelinde 2005-2012 yılları arasında devam eden KÖYDES projeleri de ulusal erişilebilirliğin yanı sıra bölgesel erişilebilirlikte önem teşkil etmektedir. Bu bağlamda, KÖYDES kapsamında TRB2 Bölgesi nde gerçekleştirilen toplam projelerin yaklaşık yarısı köy yolları altyapısının iyileştirilmesine yönelik projeler şeklindedir. Tablo 14 : 2005-2012 KÖYDES Proje Sayıları Köy Yolu Projeleri Toplam Proje Sayısı Köy Yollarının Aldığı Pay (%) Bitlis 763 1.439 53,02 Hakkâri 693 1.249 55,48 Muş 575 994 57,84 791 2.031 38,95 TRB2 Bölgesi 2.822 5.713 49,40 Türkiye 141.040 220.526 63,96 Buna göre % 58 lik oranla Muş ilinde en yüksek seviyede bahse konu proje gerçekleşmiş, Hakkâri ve Bitlis illeri ise sırası ile bu ili takip etmişlerdir. ili özelinde gerçekleştirilen projelerde ise bu oran % 38 ler seviyesindedir. 2.2. TRB2 BÖLGESİ HAVAYOLU ULAŞTIRMASI MEVCUT DURUMU TRB2 Bölgesi kapsamında ve Muş illerinde aktif olarak çalışmakta olan iki adet havaalanı bulunmaktadır. Muş şehir merkezine 18 km uzaklıkta bulunan NATO Askeri Havaalanı, 1992 yılından bu yana sivil ulaşımda kullanılmaktadır. 1.503 m2 lik alanda hizmet vermekte olan Muş Havaalanı, 3550 x 45 m lik tek piste ve iki uçak kapasiteli aprona sahip küçük bir havalimanı olduğu görülmektedir. Dış hat terminali olmayan havalimanının ayrıca ticari amaçlı kargo elleçleme işlemlerine uygun altyapısı bulunmamaktadır. 2011 yılı sonu itibari ile Muş NATO Havalimanı na iniş yapan toplam uçak sayısı 2011 yılı verilerine göre 1.804 adettir. 24 25 (Mahalli İdareler)

Tablo 15 : Muş NATO Havalimanına İniş Kalkış Yapan Uçak Sayısı (2010-2011) Yıl Toplam İç hat Dış hat Türk Yabancı Diğer Muş 2010 1.761-1.761 - - 2011 1.804 1.455 4-345 TRB2 2010 9.684-9.676 8-2011 12.074 8.982 18 3 3.071 Türkiye 2010 919.411-739.131 180.280-2011 1.042.369 459.059 257.077 176.003 150.230 Yıllık 300.000 kişilik yolcu kapasitesine sahip olan Muş NATO Havalimanı nın TÜİK verileri incelendiğinde, yılda ortalama 210.000 civarında kişiye hizmet vermekte olduğu gözlemlenmektedir. Bahse konu havalimanın kargo kapasitesi incelendiğinde, Türkiye ortalamasının çok altında kaldığı açıkça gözlemlenmektedir. Bölge içerisindeki mevcut kargo işlem kapasitesi Ferit Melen Havalimanı ndan da düşüktür. Tablo 16 : Muş NATO Havalimanı Kargo Bilgileri (2010-2011, Ton) Havalimanı Yıl Kargo İç Hat Dış Hat Gelen Kargo Giden Kargo Gelen Kargo Giden Kargo Muş NATO 2010 28 22 6 - - 2011 53 40 13 - - TRB2 2010 771 727 44 - - 2011 1325 1226 51 48 - Türkiye 2010 541357 34984 36232 232221 237920 2011 584474 38261 38008 253409 254796 TRB2 Bölgesi nde yer alan diğer havalimanı ise ilinin güneybatısında, Gölü kıyısında yer alan ve il merkezine 8 km uzaklıkta bulunan Ferit Melen Havaalanı dır. Tek piste sahip olan havaalanı, Devlet Hava Meydanları İşletmesi tarafından 1943 yılında hizmete açılmıştır. 2750 x 4 m'lik tek bir piste sahip olan havalimanı, apronunda 6 adet uçak bekletme kapasitesine sahiptir. Ferit Melen Havalimanı toplam 4.410 m2 lik terminal binasında hizmet vermektedir. Yıllık 1.200.000 kişilik yolcu kapasitesine sahip olan havalimanının TÜİK verileri incelendiğinde yılda ortalama 1.000.000 un üzerinde kişiye hizmet vermekte olduğu gözlemlenmektedir. Tablo 15 / 16 (Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü) Gelecek 10 yılda mevcut havalimanının Bölge nin ihtiyaç duyduğu kullanım ihtiyacını karşılayamayacağı aşikârdır. Genişletilmesi ve fiziki altyapısının iyileştirilmesi gerekli olan Ferit Melen Havalimanı, TRB2 Bölgesi nin sahip olduğu en önemli havalimanıdır. Ferit Melen Havalimanı nın kullanım durumunu incelemek amacıyla havalimanına iniş kalkış yapan uçak sayıları 2010 ve 2011 yılları arasında yaklaşık % 30 oranında artmıştır. Bu da havalimanına yönelik kullanım yönlü talebin arttığının açık göstergesidir. Tablo 17 : Ferit Melen Havalimanı na İniş Kalkış Yapan Uçak Sayısı (2010-2011) (Ferit Melen) TRB2 Dış hat Yıl Toplam İç hat Diğer Türk Yabancı 2010 7.923-7.915 8-2011 10.270 7.527 14 3 2.726 2010 9.684-9.676 8-2011 12.074 8.982 18 3 3.071 Türkiye 2010 919.411-739.131 180.280-2011 1.042.369 459.059 257.077 176.003 150.230 Ferit Melen Havalimanı, mevcut durumda yoğun olarak kargo taşımacılığına hizmet vermese dahi, kargo terminalinin ve havalimanı kargo işlemlerine yönelik gümrük altyapısının (gümrüklü saha, Gümrük Müdürlüğü hizmet binası vb.) olmaması, hava kargo taşımacılığına yönelik büyük bir eksiklik olarak gözlemlenmektedir. Ferit Melen Havalimanı nın yıllar bazında kargo işlemlerine bakılacak olursa 2010 yılı sonunda toplam 743 ton ve 2011 yılı sonunda 1.272 ton kargo hizmeti verdiği gözlemlenmektedir. 2010-2011 yılları arasında kargo hizmet düzeyindeki değişim incelendiğinde yaklaşık % 70 oranında bir artış olduğu görülmektedir. Türkiye geneli ile kıyaslandığında havalimanında hava kargo oranının düşük olup istenilen düzeyde değildir. Tablo 18 : Ferit Melen Havalimanı Kargo Bilgileri (2010-2011, Ton) Havalimanı Yıl Kargo İç Hat Dış Hat Gelen Kargo Giden Kargo Gelen Kargo Giden Kargo (Ferit 2010 743 705 38 - - Melen) 2011 1272 1186 38 48 - TRB2 2010 771 727 44 - - 2011 1325 1226 51 48 - Türkiye 2010 541357 34984 36232 232221 237920 2011 584474 38261 38008 253409 254796 (TÜİK) (Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü) (TÜİK) (Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü) 26 27

Öte yandan, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Altyapı Yatırımları Genel Müdürlüğü tarafından Ferit Havalimanı na yönelik 2014 yılı sonuna kadar tamamlanması planlanan altyapı yatırımları (yeni terminal binası aks ilavesi ile teknik blok ve kule yapımı, pist başı bataklık alanın doldurulması ve şerit sahalarının düzenlenmesidir) ile havalimanının kargo ve yolcu taşıma kapasitesinin geliştirilmesi hedeflenmektedir. Bitlis ve Hakkâri illerinde havaalanı bulunmamaktadır. Fakat Hakkâri ili Yüksekova ilçesinde 2010 yılında havaalanının temeli atılmış olup 2014 yılı sonuna kadar hizmete girmesi hedeflenmektedir. Yapımı kısa sürede bitmesi planlanan havalimanı, gerek iklim şartlarının elvermemesi gerekse güvenlik sorunları nedeniyle gecikmiş, DAP Eylem Planı nda öncelikli alanlar arasına alınarak inşaat ve altyapı çalışmalarının çok daha kısa sürede bitirilmesi konusunda önemli bir adım atılmıştır. 2.3. TRB2 BÖLGESİ DEMİRYOLU ULAŞTIRMASI MEVCUT DURUMU TRB2 Bölgesi, merkezi Malatya da bulunan TCDD 5. Bölge Müdürlüğü ne bağlıdır (bkz. Şekil 3.3.). Bölge kapsamında yer alan toplam demiryolu uzunluğu (bkz. Tablo 3.14) 256 km olup herhangi bir elektrifikasyon altyapısı bulunmamaktadır. En uzun demiryolu hattı 117 km ile ili sınırlarında bulunup ardından sırasıyla Muş 85 km ve Bitlis 53 km uzunluğunda demiryoluna sahiptir. Tablo 19 : TRB2 Bölgesi İller Bazında Mevcut Demiryolu Uzunluğu (2011 - Km) Yıl Bölge Adı Demiryolu (km) 117 Muş 86 2011 Bitlis 53 Hakkâri - TRB2 256 Türkiye 9594 TRB2 Bölgesi nin ülke demiryolu ağı içerisindeki yerine bakıldığında, Türkiye'nin batısını doğusuna bağlayan demiryolu güzergâhı üzerinde ülkenin doğu sınırında olup Türkiye'yi Muş- Bitlis--Erçek- Özalp-Saray-Kapıköy güzergâhı üzerinden İran'a bağlayan demiryolu hattı üzerinde yer almaktadır. Ayrıca, bu hat, uluslararası ölçekte Batı ülkelerini Doğu ülkelerine demiryolu ile bağlayan en önemli demiryolu ağıdır. Kapıköy Sınır Kapısı ndan demiryolu ağı ile İran'ın ticaret merkezleri olan Tebriz ve Tahran a varılıyor olması da bu hattın cazibesini artırmaktadır. İstanbul-Ankara-Sivas-Malatya-Elazığ yolu ile Tatvan İskelesi ne, iskeleden feribotlarla a, oradan da Kapıköy Sınır Kapısı ndan İran a ulaşılmaktadır. Türkiye'nin demiryolu ile İran pazarına açılmasında ciddi taşımacılık maliyeti sağlayan Muş-Bitlis--Kapıköy demiryolu güzergâhının bağlı bulunduğu TCDD 5. Bölge ye ilişkin yolcu ve yük taşımaları bilgileri yıllar bazında aşağıdaki tabloda yer almaktadır. (TÜİK) Şekil 10 : TCDD nin 5. ve 6. Bölgeleri (TCDD) Tablo 20 : Yıllara göre Demiryolu Taşıma Miktarları (2011) 5. Bölge 2010 2011 Yolcu 251298 291437 Yük 2557110 3324047 İş treni 13557 21657 Toplam 2321965 3637141 Genel Toplam 2010 2011 Yolcu 788863 863437 Yük 7122670 7723961 İş treni 13690 21715 Toplam 7425223 8609133 (TCDD) 28 29

5. Bölge nin hem yolcu hem de yük anlamında yıllar itibariyle yukarı yönlü çıkış gösterdiği gözlenmektedir. Yük taşımacılığı (ton bazında) yönünden incelendiğinde 2010-2011 yılları arasında yaklaşık % 17 oranında bir artış olduğu gözlemlenmektedir. Tablo 21 : Merkezli Demiryolu Taşıma Miktarı - (2012) Aylar Vagon Adeti Gelen Vagonlar Giden Vagonlar Ticari Uluslararası Ticari Uluslararası Ton Vagon Adeti Ton Vagon Adeti merkezli demiryolu taşımacılığı incelendiğinde 2012 yılı sonu gelen ve giden vagonlar itibariyle toplamda 322.880 ton ticari amaçlı yük taşındığı gözlemlenmektedir. Öte yandan, ülkenin batısından İstanbul-Ankara-Sivas-Malatya-Elazığ karayolu üzerinden gelen ve İran'a gidecek olan araçların taşıma maliyetlerini minimize eden Tatvan- tren ferisi de TRB2 Bölgesi nin Türkiye içinde demiryolu ağında sahip olduğu önemli altyapılardan birisidir. Tatvan İskelesi nden araçlar suyolu ( Gölü) bağlantısı ile a geçiş sağlamakta ve tren katarları İskelesi ne indirilmektedir. Yıllar bazında Tatvan- arasında kullanılmakta olan tren feri seferlerine ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Ton Vagon Adeti Ocak 576 7.560 92 3.700 - - 369 11.150 Şubat 259 6.500 182 7.275 - - 217 6.950 Mart 205 2.975 302 14.100 - - 274 8.225 Nisan 20 400 325 14.725 - - 200 5.950 Mayıs 55 1.100 253 8.960 - - 340 9.425 Haziran 54 1.100 87 4.050 - - 265 8.450 Temmuz 210 5.145 225 9.250 - - 208 5.925 Ağustos 275 7.150 372 12.000 - - 265 8.450 Eylül 213 6.500 235 10.120 - - 455 18.200 Ekim 411 16.500 160 8.325 - - 695 23.900 Kasım 498 15.000 220 10.000 - - 481 16.350 Aralık 195 5.610 196 8.400 - - 385 13.460 Toplam 2.971 75.540 2.649 110.905 - - 4.154 136.435 Tablo 22 : TRB2 Bölgesi Tatvan- Gölü Feribot İşletmeleri Yıllara Yaygın Yük-Yolcu İstatistikleri Yıl Sefer Sayısı Taşınan Yük (Ton) Vagon Adedi Yolcu Sayısı Ton Taşıt - - Brüt Net - - - 2010 741 389.853 140.349 11.971 23.084 775 2011 995 519.517 192.087 17.595 25.074 1.009 2012 1.181 618.654 259.193 19.691 16.081 1.195 ( Lojistik Müdürlüğü) ( Gölü Feribot İşletme Müdürlüğü) Yük taşımacılığı özelinde veriler incelendiğinde son üç yılda taşınan yük (ton) bazında ciddi artış gözlemlenmektedir. 2010-2011 yılları yük taşıma oranı % 33 artarken 2011-2012 yılları arasındaki oran artış değişimi % 19 olarak gerçekleşmiştir. Yıllar arasında artışın istikrarlı olarak artmamasının temelinde 2011 yılında 'da yaşanan depremin önemli derecede etkisi olmuştur. Öte yandan, EUROSTAT verilerine göre Avrupa da 1.000 km2 başına demiryolu uzunluğu 2009 yılı verilerine göre 50,8 km iken, Türkiye de bu oran 14,7 km ile Avrupa ülkelerinin çok altında yer almaktadır. TRB2 Bölgesi 5,9 luk oranı ile Türkiye ortalamasının çok daha altında kalmaktadır. Bu nedenle demiryolu ulaşımının mevcut durumunun geliştirilmesi elzemdir. Bölge istatistiklerinin bu durumda olmasında demiryolu ulaşımının Gölü çevresinde demiryolu hatlarıyla değil Tatvan- istasyonları arasında çalışan feribotlarla gerçekleştirilmesi önemli bir etkendir. Bölge nin dağlık ve engebeli coğrafi yapısı, yaşanan istikrarsızlıklar ve Bölge de demiryoluna olan talebin yetersizliği de bu ulaşım türündeki az gelişmişliğin diğer sebepleri arasında sayılabilir. 2.4. TRB2 BÖLGESİ DENİZYOLU ULAŞTIRMASI KULLANIMI MEVCUT DURUMU TRB2 Bölgesi denize bağlantısı olan bir bölge değildir. Deniz yolu bağlantısı için TRB2 Bölgesi merkezli düşünüldüğünde Bitlis-Diyarbakır-Şanlıurfa-Mersin otoyolu ile yaklaşık 980 km mesafede yer alan Mersin Limanı na veya yaklaşık 890 km mesafedeki İskenderun Limanı na bağlantısı gerçekleştirilmektedir. Şekil 11 : TRB2- Merkezli Olmak Koşulu ile En Yakın Limanlar 30 31