isreneul,: eir isr,avt snnni Halil iwetctn Qeu. : ibrah,im KALIN ein iivinn FAALiynri olarak FETIH Mtisltimanlartn 624'te Filistin'de Bizans'a karqt gergekleqtirdikleri ilk askeri eylemin bizzat Hz. Peygamber tarafrndan dtizenlendiii soylenir'. Bu olaydan yalnrzca yirmi altr yol sonra, bir islam ordusu istanbul kaprlarma ulagtr, Batrh bir gdzle bakildlfrnda isl6m gtiglerinin bir bakrma SasAni iran'tntn Grek impara- ' torlu$una kargr siirdurdtifiii kadim mi.icadeleye katrlmrq oldu$u dtiqiiniilebilir. Lakin istanbul'un fethinin onlara Allah tarafmdan takdir edildisi inancr, mrislrimanlar arastnda Hz. Peygamber zamawndan beri mevcuttu, Osmanhlar bu inanct kendi mallart gibi benimsediler. Mtisliimanlar Bizans'ln bagkentine, 1453'teki nihai fethinden evvel toplam on iki sefer d0zenlediler'. istanbul, isldm yayrhmrna karqt direniqin bir sembolii olarak o kadar giicltiydi.i ki,,;ehrin mtisli.imanlar tarafrndan fethedildi- ['ini haber veren kimi sahih, kimi mevzu ve kimisi cle efshne tiiriinden bir dizi ehddis zuhur etti. Osmanhlar bu ehddis'den birini hattrlatacak ve her uygun frrsatta zikredecektir : <istanbul bir giin mutlaka fethedilecektir. Onu fetheden kumandan ne iyi bir kumandan ve o ordu ne iyi bir ordudur.r* Osmanhlar (istanbul'da), Emeviler donemindeki t Bkz. Ebu Bekir Muhamrned b. Ahmed el-vdstti, Fedd,ilu'l-BeEti'l-Makdis (ed. Isaac Wasson, Ihe Magnes Press, Kudiis, 1979) 52-3; E. Sivan, (<Le caractdre sacre de Jerusalem dans I'Islarn aux XII-XIII. siecles, Studia Islami,ca xxvrr (1967) 149-82. 2 M. Conard, Les Expedi:tions des Arabes centre Constan,tinople dans I'histoire e't dans les legendes, Journal Asi,atique (1926), 6L-1.2L. 3 Evliya Qelebi, Seyahu.tnd,me (istanbul 7314/t896) cilt L
244 HALIL INA.r,crr< - IBRAHIM KALIN istanbul muhasaralanna katrlmrg ve qehit dtiqmtig pek gok sahabinin mezarlnrn bulundufunu ileri surdiiler. Fethi mtiteakip, odlar igin, qehrin en miibarek yeri haline gelen bir mezar yaptrrdtlar''. Osmanh geleneffinde, fiilen qehid diiqen sahabenin saylsl kutsal bir sayr olan yetmiqe kadar yiikselmigtir. Bu sahabe igerisinde en f.azla tazim goren Hz. Peygamber'in sancaktan Ebu Eyytip el-ensarln, Osmanh 'islambol'unun koruyucu velisi haline geldi. Ebu Eyyiib,tin hakikaten H:z. Peygamber'in ashabrndan biri oldu$u ve 668 istanbut kuqatmasrna katr- Itp oldtifri tarihen sabittir". IL Mehmed, muhtemelen kendisini tum islam Alemindeki gazd'nrn sancaktarr ildn ettifiinden Ebu Eyytib'i.i qehrin koruyucrr velisi segti'. Fatih Sultan Mehmed fethin, Allah'rn bir mficizesi olacafrna inanryordu. Unlii iqraki fitozof sthreverdi'nin bir takipgisi olan Stifi $eyh Ak-$emsetdin, kuqatma srrasrnda Sultan'rn ve ordusunun niirgfd'i oldu. Genq Sultan rniirqid'den, fethin tarihiyli ilgili ilahi takdiri ofrenrnesi iqin inzivl,ya (istihflreye) gekilmesini istedi. Fetih, milreicl'in verdigi tarihte gergekleqmedi; iistelik hristiyanlar o gtin bir deniz galibiyeti elde ettiler. geyhin bu olaydan sonra Sultana vazdr$r mektup, Saray arqivinde bulunmaktadrr*. Seyh bri mektubunda, duasrnrn kabul olunmadr$r ve Sultan'rn akitnr ve ordusu rizerindeki otoritesini yitirdi$i yolundaki qiyialardan bahseder. Baqarisrzhfr, osmanh ordusundaki askerlerin go- Sunun gerqek birer mi.istlir-nan olmamaslna, yflni islama zorla sokulmuq olmalanna yorar'. Fakat <ite yandan pratik bir insan olarak suitan'a, bu yijzklg,artrcr durumdan mesul kumandanlarr acr- 4 Bkz. Suheyl tjnver, ilim ue Sanut Bakr,nr,urd,an. Fatih Deuri (Belediye Ya.yrnlan, istanrbul, 1948). I. 108-11. 5 Paul Wittek, <Ayvansaray, un sanctuaire prive de son heros>>, Anntraire tl,e I'Irt'stitut d"e Philolctgie ct d,'histoire Orientales et Slaues (Brussels, 1951) 505-26. 6..Ebu Eyyiib Halid b" Ziyad,b. I(uleyb el-neccari el-ensari (E. Leui- Provengal) 'E12, I, 108-9. 7 Feridun Ahmed, Miinqed.tii,'s-seldtin (rstanbul, 1274/Lg5g), L 236, Bkz. A. AteQ, 'l'atih Sultan Mehmed Tarafrndan Gtinderilen Mektuplar ve Bunlara Dair Gelen Cevablar'', Tarih Dergisi (is,tanbul, 1gb2) IV-?, 16. 8 Bkz. H. inalcrk, Fqtih, Deuri Uzerinde Tetkikler ue Vesikalar (T,T.K. Ankara, 1954 ) 217-18. ISTANBUL: BiR isr,au SEHRi : masrzca cezalandlrmasrnt tavsiye eder. Nihayet bir miktar Kur'an okuyup uyuduffunu ve ardtndan Allah'tn kendisine zdf.et miijdesini verdi$ini soyler. $eyh'in" gesta et uita'stndan, son taarruzda (beyaz ctibbeli ve mucizelerin Peygamberi Hrztr'rn onderliffindeki) velilerin, Sultan'tn ordusuna galibiyet igin yardrm ettifini o[reniyoruz. Ak $eyh fethin, Hrzrr ve Kutb-r Atem dedifi Fakih Ahmed sayesinde gergeklegtigini soyler'". Ak $eyh'in, fetih gergeklegene kadar meydana gelen oiayiar tizerindeki rol ve etkisi, halkrn tasavvurunda daha da abartrit bir hdl aldr. Halk arasrnda dontip doiaqan EvliyA, Qelebi'den mervi rivayetlere gore Ak Seyh, fethin son muhasaradan qok once ve Fatih, hentiz Sultan deffilken gergekleqeceiini haber vermiql'. Seyh, kendi clerviq baqhfirnr Mehmecl'in baqtna gegirerek, istanbul'un r\llah'rn izniyle Mehmed tarafrndan fethedilece['ini onceden haber verir. Ak $eyh ttim bu rivayetlerde hep Sultan'dan bir kag adtm ondedir. Evliya, kuqatma srrasrnda, Seyhler ve ulema da dahil tiq bin adamrnrn askerleri savaqa teqvik ettifini ve maruf qeyhlerin, qehrin btiyrik kaprlanna yonelik saldtnlara bizzat katildtfmr soyler. Halk araslndaki bazt rivayetlere gore" islflm d.tinyasrnrn btiytik qeyhleri de islamrn bu bi.iyiik giiniinde isldm ordusuyla birtikte savaqmaya geldiler. Sultan geyhlere, fetihten sonra ganimetin yansrnl verece$ini, her biri igin bir tekke yaptiraca$tnt ve daha pek qok hayrrda bulunacafrm vad etti. EvliyA", ma,nevi agtdan gaqkrna donmi.iq bir grup Grek rahibinin, islam ordusuna katrlmak iqin surlarr terketti$ini soyler. Bu donem halk menktbelerinin ge- 9 llendktb-t. Ak $entseddi.n, Seyyld Hiiseyin Enisi; Tiirkiye ve Avrupa'- daki elyazmasr niishalar igin bkz. Mustafa,Fayda, Ak $emseildtn, doktora tezi, Ankara Universitesi, itaniyat Fakiiltesi. Ben Burada Nuruos,maniye Kiitiiphanesi'ndeki (no. 2175) niishayr kullandrm. 10 Bkz. H. inalcrk, 'An Analysis of the Ott'o,rnan Ba,ba Vildyetn6"mesi', 1g86'da Berheley, California Universitesi'ndeki 'isldnr'da Veliler ve Velilik Senlpozyumunda' okunan teblii; tebli$ sempozyu,m metinleri igerisinde yayttrlanacahtu'. 11 Evliya Qelebi, Seyuh,alnanrc 94,97, 105: ayrlca fethin Ak $eyh'in rnanevi giiciine a.tfedildi$'i tr':rtih Vakfi'yye'4sine 29/32 baktntz, not 16. 12 Evliya Qelebi, Seyaltatnd.nte, 97. 13 ibid. r.11.
246 HALIL INALCIK - ierehim KALIN 1STANBUL: BiR isleu SEHRI 247 nel bir temasidrr bu : Allah sonunda hristiyan rahiplerini <nihai hakikate> -ydni islama- vasri etti. Tiim bu hikayelerin anlamr, o donemdeki mtisltiman halkrn qehrin, mtisliiman velilerin ma,nevi gticiiyle fethediiecefine inanmrq oldufudur. Suitanrn bu inancr paylaqrp paylaqmadr['rnr bilmiyoruz. Fakat kendisinin, bu karizmatik mukaddes kigilerin hayrr dualarrnr almasr gerektiiine inandr$r gok agrk". Sultan'rn, fethedilen gehri yeniden inqa etme kararr, miisluman kitleler arasrndaki dini coqkunluia da tevafuk etmekteydi. Tarikatlar, istanbul'un islami aqrdan yeniden kurulmasrnda hakikaten onemli bir rol oynadrlarti. $eyh Ak $emseddin Sultan tarafrndan, Eyytib El-EnsAri'nin mezh,rrntn yerini tesbit etmekle vazifelendiriidi. geyhin yeri tesbiti en az fetih kadar mucizevi ve cjnemli idi. olay, inayet-i itihinin hald mtisltimanlarla birlikte oldufunu teyid etmekteydi. Mehmed burada bir kabir, bir cami ve bir tekke yaptrrdr',,. Halig civartndaki qehir duvarlarrnrn otesinde krsa siirede bir kiiqtik kasaba halini alan Eyytib'tin kabri, istanbul'un en kutsal yeri haline geldi. Daha sonra yuzlerce miimin her gtin geqitli hediyelerle burayr ziyaret edecek ve velinin yardrmrnr isteyecektir. Aynt zamanda birer btiyrik mezarhk olan meqhur dervig tekkeleri, kabrin etrafrna toplandrlar. Her sultanrn, ctilfisunu mtiteakip menkrbede anlatrlan yoldan geqerek kabri ziyaret etmesi gaydn-r dikkattir". Burada o gi.iniin en onde gelen geyh'i, sultan'a mukaddes gazd, kihcrnr kuqatrrdr. Boylece varhfr sadece istanbul'u mtis- Itimanlar nezdinde mukaddes bir yer haline getirmiyor, aynr zamanda sultan'rn miisltmanlar i.izerindeki idaresini dini aqrdan tasdik etmiq oluyordu, t4 H. inalcrk,'analysis...' (10 nolu di,pno,t). 15 inia. ff. Mehmecl iralkrn grivenini kazanmrg kalen,cleri derviglerini sevuriyordu, fa'kat halk ve orduyla birlikte onlann poptileritesini kabul etrnigti. 16 wiltek, 'Ayvansaray...' (yu'kanda dlpnot 5). Kiilliyenin uukfiyyesi igin bk. Fntih Mehmed II Vaklilleleri (Yakfilar Umum Miicliirliigti, Ankara, 1988) 285-327. 17 l(tltgkrtganttra tret'asinri igin 'l.l<2. i. IJ. Uzunqarqrlr, Osrrcrtlt Devletittitt Saray Tegkilatt (T.T.I<. Ankar,a, 194b) 189-200" Bu arada her Osmanh gehrinin kendine has bir ueli'si bulun' du$unu ve genellikle qehrin drgrnda, bir tepenin Osttine inqa olunan veli kabirlerinin, isla,m tasavvuf gelene$i iie islirn oncesi bir da$ ktilttinti (inancrnr) birleqtirdifiini belirtelim',. Burada qehirler kigi kabul edilir ve qehrin ismini muhtevi bir evrddu ezkar okunurdu. COSTANTINOPLE'iSLAMBOL' HALINN CTT,IYON Mehmed'in fetihten sonra yaptrfir ilk iq, istanbul'u bir isldm qehri haline getirmek oldu. Fatih camiigp aib uakfiye'nin mukaddimesinde goyle denir'o : r<sultan Mehmed Konstantiniyge'yi Allah'rn yardrmryla fethetti. Orasr bir putlar qehri idi... Sultan qehrin gtizel stislemeli kiliselerini medrese ve cami haline getirdi.r Camiye qevrilen altr ve medreseye qevrilen bir kilise vardt, Asrl ilginci, Aya-Marina manastrrr, Baba Haydari derviglerine verildi". $ehrin en giizel yerleri ya askeriyeye, ya da tarikatlar da dahil olmak tizere ilmiyyeye mensup kiqilere tahsis edildi. Sultan fethin ikinci gtinti St. Sophia (Ayasofya) kiiesesine gitti, kitiseyi camiye gevirdi ve orada, qehrin bir islam qehri oluqunu temsilen ilk duasrnr etti. Aynca gehre, mtisltimanlartn yiizytllarclrr btiyiik Konstantin iiehrini ( Konstuntiniyyetu'L-Itilbrd,) bir Is- IAm qehri haline getirme arzusunu yansttan,,islarn-bol,r admt verdi". Halk genellikle Osmanh oncesi Tiirk ismi istanbul'u kullanmakla birlikte, yeni isim ozellikle ulema arastnda muhafaza edildi. EvlivA Qelebi'nin anlattrsrna gore" fetihten sonraki ilk Cu- 18 Osmanh kasa:balarrnrn drqrnda bir tepe t-izerine yaptlan dervig tekkeleri iqiir blrz. Semavi Eyice 'Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler', istanbul Uni,uersitesi iktisut Fakiiltesi Mecmuast, XYII (1962-3), 23, 29., tr'. Hasluck, Christianity ctnil, Islam Ilnder the Sultans (ed. Mangaret, M. Hasluck, Oxford, 1929) I, 324-5. G. E. von Grunebaum 'The Sacred Charecter of Islarnic Cities', A. Bedevi, ed., n[elanges Taha Hiiseyin (I(ahire, 1962\ 25-37. 19 tr'atih'in Evliya Qelebi'de,ki uakfiygesi, Seyu,hatnCtme (bk. not 11) 30-31. 20 Osmanhlann yaptr$r sitjz konustr istanbul araqtrr:masr, L455 tarihlidir. istanbul Baquekalet.4r.!r,ot'nde.muhafaza" edilen ara,gttrma, yaylna hazrrlannral<itadtr. 27 Bk. H. inalcrk, istanbul, Elz, IV, 224. 22 Evliya Qelebi. Seyahatnartte, 1-11.
2{E HALII, INALCIK - IBRAHIM KALIN ISTANBUL: BiR ISLAM SEHRI 249 ma gtinti krluran narnazda qoyle denilmiqtir: <Mtiezzinler yantk bir sesle inn'allahe, ue meld,iketehil'" dyetini okumaya baqladtklarrnda, Aqk $emseddin, Sultan'r kolundan tutarak btiytik bir saygryla mimbere getirdi. Orada qok derin ve muteessir bir ses ile t<hamd, Alemlerin Rabbi olan Allah'adrrr dedi; camide haztr bulunan gaziler de seving gozyaglanna bo$uldular.l islam inancr ve haik tasavvuru, Konstantinapol'in istdmbol'a qevrilmesinde btittinleqti. Osmanhlat nazarrnda qehir, ashabrn mukaddes ka,hntrlarrnr ihtiva ettifiinden beri zdten bir mtisli,iman qehriyoi. Isldm gelene$inde miisiumaniarrn cflmi yaptp, ibadet ettikleri herhangi bir yer, islam toprafr kabul edilmekteydi. Kiliseler ve cizellikle Ayi Sofya, miisliimanlarrn CenAb-t Hakk'tn en nihf,yetinde gerqek dine ihsan edece$ine inandrklart eserler olarak gortihiyordu. Menkrbeye gore" Ebu Eyytib el-ensari de qehadetinden cince namazlarini burada lulmaktaydr. Ayrrca mtisltman bir devlete boyun eien gayr-r miislimlere ait bir bolge yahut qehir, lesmi aqrdan islam topraklarrnin bir pargasr kabul edilirken, buralann islamileqtirilrnesi daimi bir umut olarak kalmaktaydr. Mehmed, qehre Greklerin, Ermenilerin ve Yahudilerin de yerleqmesine izin vermekle birlikte, -isldnr iqin fethedilen biiytik qehirlere sistematik oiarak uygulanan bir siyaset izleyerek- 'islambol'un rnushiman bir Eogunluga sahip olmasrnr garanti edecek trirden olgiiler ihdas etti'?5. Osmanhla"r Ddza,trncla, bir hristiyan gehrini fethettikten sonra yaprlabilecel< en sembolik iq, l<iliseleri cflmiye qevirmek idi. Ezdn okunan minareler, islam qehrinin aqikar bir semboli.i ve en belirgin vechesi haline geldi. Osmanhlar fetih tanrmlamalarrnda buna, hep islflm'rn zafer sembolii olarak atrfta bulundular. 23 KLtr'an, 2: 30-34. 2I Evliya Qelel.li, Seyah,atndme, I. 76. 25 H. inalcrl< 'istanbul' (not 21 1, 238. H. inalcri<, 'Otlornan Methods of Conquesl', Stu,d,ia Islannicu II (195,1 ),122-9. Balhanlar igin bk. Structure sockile et detelcttytentent czr,lturel des uilles su,d-est elrropeennes et adriatlques (Buchaiinrest 1975); N. Todorov, L& uille bulkaniqu,e aur XV-XIX siecles, dduelopytetnent socioecotront,ityu,e et tlettogrrti'pltklue (Bucha"rest, 1980; ve istanbu,l ri l(.t!il,netio'tl ctrltures bcrlkani,tlues, metliterreneeililes, s/o,ues et orientules.' Actes du colleclue organise par AIESEEI, Bucharest, 1977. Mtisliiman bir niifusa sahip her qehir yahut kasaba, bir Cuma Camiine y6ni bir mescid'e sahip olmak zorundaydr ve Cumalarr burada toplanmak, dini bir vecibe idi. Kanuni Sultan Si.ileyman, Krzrlbaqlarl bastlrabitmek igin bu veclbeyi, koylere kadar yaygmlaqtrrmrqtrr'''. Ndhiye'lerin merkezinde bulunan btiytik cami, sadece dini de- [il, aynr zamanda gehir hayatrnrn difer vechelerini de yansttan bir merkez idi. CAmiyle birlikte inqa edilen medrese'nin dtgtnda, halkrn e$itimi igin (ders-i am) camiye dtizenli dersler konuldu: isldmrn ted,risi, isldm gelenefiinde en defierli dini faaliyetlerden biri kabul edilmekteydi. Namaz igin, ozpllikle Cuma gtinleri, bagqehrin btiytik cdmiine gitmek Sultan '(ve aynr zamanda mtisliiman tebd iqin) dini bir veclbe idi. Sultan burada halk ile konu- Sur ve suistimaller neticesinde ortaya grkan yazth ve sozlu qikayetleri (nk'd) kabul ederdi. Merdsim, Sultanrn, halktntn stkrnttlarrna gcisterdiffi yakrnhk ve alakayr temsil etmekte ve bu tavrr, islarn devtet gelenefinde yclneticinin en onemli fonksiyonu sayllmakta idi. Sultanrn, tebanrn en zayfi olarak yaqlt bir kadtntn elinden bir rik'd'yr kabul edigini resmeden minyattirlerde, ideal yonetici olarak bir Sultan tasviri gizilmiqtir. Cuma namazlnda, diinemin en onde gelen geyhi tarafrndan okunan hutbe, dini olmaktan ote bir fonksiyonu haiz idi. Cenfi,at, Itutbe'de dile getiriien Sultan'la ilgili ovgtilere karqrhk vermek durumundaydt ve bu merasim islam toplumunda Sultanrn h6kimiyetinin halk tarafrndan kabultinti ifade ediyordu. Hakikaten, Sultanrn isminin Cuma hutbelerinde zikredilmesi ve kendi adrna para bastrrrlmasr, herhangi bir ydneticinin islam beldelerindeki ba$rmsrzh$rnr gosteren iki mecbfiri sembol idi. Ote yandan mahkemeler de cimilerde bulunmaktaydr. Bunlar igerisinde en kalabahk olanr, Bi.iyi.ik Qarqr civarrnda, qehrin ana caddesi uzerinde bulunan Vezir-i Azam Mahmud Paga Camiinin avlusundaki mahkeme idi. 26 Osmanlr I(anunnameleri tebbular Mectnuasr, I. 338. (Kuttttttnd,me-i, Cetlid ue lviu,teber,/, Milli 1'e-
250 HALIL INALCIK _ IBRAHIM KALIN ISTANBUL: BiR ISLAM SEHRI t41 ' I slcrmbol' du m.ekd,ntn tanzinil islamrn cltinya gortiqti, isldmrn euir ve yasaklartntn l<endi biittinlrifii igerisincle gozetilecegi bir yer olarak hazrclanan qehrin fiziki ve sosyal goriintimtinu belirlemiqtir". islamrn yayilmasrndaki en temel amag, bir bolgenin siyasi kontroltinti ele geqirmek ve buraya islam hakimiyetinin qiarlarrnr hakim krlmak icli. isidm iddresine boytin eimiq gayr-r mtislimlerin oturdufu bir bolge, halkr islama girmiq oisun veya olmasin, DcLrilbisld.m'vt bir parqasr kabul edilirdi. Bir qehrin guq kullanilarak ahnmasr halinde, islam ftkht, burada yaqayanlarln esir altnmasrna ve binalarrn, islam devletinin mi.ilkiyetine gegmesine cevaz veriyorclu. Bu hdciise 29 Mayrs 1453'te istanbul'da gerqekleqti, otuzbinin uzerinde insan esir ahndt ve qehirden uzakiaqttrtl= clt". Osmanltlarda, bir ev yapmak isteyen kigi, kullandrit arsa karqrh['rnda devlet hazinesine kira odemek zorundadrr. Devletin toprak miilkiyetine iligkin bu prensibi, qehrin Osmanltlar taraftndan yeniden inqasrnda gok onemli bir iqleve sahip olmuqtur. Sultan, sanayi, qargr, askeri kqla ve depolartn yerlerinin beiirlenmesiyle ilgili oiarak kendi diiqilncelerinin tatbikinde serbesttir. Tipik bir islarn-osmanh qehrinin ihdasrnda ve tnekaninrn tanziminde htirdtir. Qogu zaman isiam qehrinin plansrz bir bigimde, kenditi$inden meydana geldifi ve niifusunun yalnrzca <qekilsiz bir yr$rnl olclufu ileri si.iriilmtqtiir". Temelde islilm geleneiini takip etti$i- 27 Bl<2. G. E. von Grunebaum,Islam: Essnys in th.e Nature ancl, Growth of u Cttlttr,ra.L Tratlitioir. (Rou,tledge and I{e,gan Paul, London, 1955) 142; EI-MAvelili, Tesltilti'n-Nozclr..., ed. Ridvan es-seyyid (Beyrut, 1987) 209-213. 28 H. inalcrl<, 'istanrbul' (n. 2L), 224-5. 29 M. E. Bonine, 'The Mor,phogenesis of Iranian Cities', Artnals ol the.tlssosciatio,n,.of American Geogruythers txtx/2 (1979),208-24; Ira Lapidus, Musllnt Cities in the Later Micldle Ages (Harvard University Press 1967), ijzellikle 3. bdltim,'the Urban Society've sf. 185-91; M.E.Bonine,'From Urtrk to Casablanca, Perspectives in the Urban Experience,of the Middle East', Journal ol (lrbatt '[[i:;tort1, 1IIt2, 1.1 1-80. Ottlqa$' Avt'trpastntn itritiyazlt,qehir ve toprlulttl<ll.rr'ryltr,kry,rr"lrttt',tli'ylpirn ^seltir tirliltqiler'i, islilnr tar'ihinde isktnri <]ene]rilecek ltir qelril diizenlernesi oln-radr$rnt ve islatn gehillelincle basunstz ya da,6zeri< lonclriar yani zanaathirr dernel<lerinin bulunmadr$rnr sciylemektedirlet"; bkz. A. ni bildifiimiz Osmanli pratipi, bu kanaate meydan okumaktadtr. istanbul'un $ehir yapisr, Osmanhlann istanbul'dan once kurduklarr yahut yeniden tanzim ettikleri difer qehirlerde olduiu gibi, Sultanrn kontrolundeki geleneksel bir tanzim (organizasyon) biqimine bagh kalmrqttr"'. H. Mourani ve S. M. Stern edittirli.igiinde yayrnlanan Th.e Islatnic City (Oxford, 1970); C. Brown, ed., From llladina to ll[etropolis (Darwin, Princeton, 1973); R. B. Serjeant, ed., The Islarriic City (Paris, 1980); H. A. Miskimin ve A' L. Udovitch,'A Tale of Two Cities', The Meclieucrl City (editijrler; D. Herlihy ve A. L. Udovitch, Yale Unlversity Press, New Haren, London, 1977)'de (sf. 1'1-1'- te) $u ifade var: 'Miisliiman fatihler... ortagag-ortadoiusundaki gehir rre l<asabalarr tanrrnlarken <islami>> srfatrnrn kullanirnrnr en aztndan ktsmi olarak haklr giisteren pekgok gehir rnga ettiler. Bkz. ijzellihle, (Jrbanisnt irr isla'nt (Tokyo, 1989,5 cilt); aynca bu ma,kalenin sonundaki E,k f ve II'ye bkz. Bo5 alanlalrn dtizenlenmesiyle ilgili olarak 'Levelsof Space Awareness in the Traditional Islarnic City', l?yisfics xiiv (1976), 354-66'ya ba]xnttz. 30 Bkz. M. inalcrk 'istanbul' (dipnot 27\,226-48. Osman Nuri Ergin, Osrrranlr gehirciliffi kon'usunda bir iinciidiir, n[ecelle-i tjmur-t, Belerliyye (ist., 1922), C. I, itlem, T[irkiye'de $ehircilijin Tarihi inkiqult (ist., 1936). Anadolu'daki Tiill< qehrrciligi hakkrnda bkz.!-aruk Stimer, Eski Tiirklerite $ehircilik (ist., 1984); IJSur Tanyeli, Anadolu T[ink Kentinde Fiziksel Yaptnm Evrim Siirec'i (11-15 yy) (ist., 198?); Tuncer Bay,kara, Konycr, (Ankara, 1985); Tarih iqbda Anl:,ara (Serrriner notlan, Ankara, 1984); Emel Esin, The Genesis of the Turkish Mosqrre and Madrasa Complex', Pt'oceeclings of the Twenty-Seuenty Internationsl Congress ol Orientalists (Napoli, 1967); (Annali dell'isttiuto orientale cli Napoli, 1972), XXII, 1.15-23. Osnianh gehircili$i igin mahkeine kayrtlartyla iigili 5rs;'11-llar esastrr: hkz, Tiirkologischer Atrreiger; Cengiz Orhonlrt, Osntctnh, imparatorluju'nda $eh"ircllik ue [Jlaqun, Ttirk Turih,inde rte Kiiltiiriinde Tokat, Symposinnr, 2-6 Temmuz 1986 (Ankara, 1987). Osmanhlarrn gehii'lerle ilgili cltigtinceleriyle ilgili olarak temel binalar ve komplekslerin planlannr da gdstelen, onaltrncr yizyila ail rinemli bir kaynak Nasuhtt's-Siloht, (Matrakct), Beyau,r, Menaeil-i Sefer-i lralkeyn-i St+ltan Siileyman IIan, ed. M. G. Yurdaydrn. (Tiirk Tarih l(urunru, Ankara, 1967 ) ; ilhan Te,keli, 'Ou institutionalized External Relations of Cities in the Ottornan Elnpire: A Settlernent Models Approach', Etu,- des Balkanirlues (Sofia, 1972),II, 49-72; Z. Vesela-PRenosilova, 'Quelques r"er-nilrques sur I'evolution de l'organisation urbaine en Empire ottoman', Arclilc Orienttrltti (Prague, 197.1), 200-224, O. t. Barkan, 'Ttirkiye $ehirlelinin Te5ekl<iil ve inki5af Tarihi Bakrmrndan imarei Siteterinin Kuruluq ve igleyig Tarztna ait Aragtrrmalar' iktisat Fttkiiltesi Mecntuasr (ist., 1963), XXIII, 239-298. Osmanlr vakrflarrnca 'yaratrlan' qehir ijrnekler irlin lrl<2. O. L. Barkan, 'Vaktflar ve Terrrlil<ler'i: I. islila Dtvit'ler'inin I(olonizatcil Tiirl< Devr'igk:ri, Vttlttllur Dergisi (Anl<artr, II, 355); krg. E. Pauty, 'Vllie spontanees et villes cr6es en Islantl, Attnales cle I'Institut cl'elutles Orientules IX (1951); I(. Liebe-Ilarlor.t,
252 HALIL INALCIK - IBRAHIU XEIrN Bir isl6m qehrinin herhangi bir plandan yoksun olduiu gortiqi.ini.iu hakikaten terkedilmesi gerekir. Dini vakrflarrn kuruculan, qehirdeki dinl ve ticari merkezlerin ana krsrmlannr inqa ederierken, geleneksel bir planr uyguladrlar. Kokeni ne olursa olsun -Hellen, iran veya Orta Asya- bu tip merkezlerin inqasrnda belli bir plan tipi tatbik edildi. Ote yand.an qehrin meskfin boigelerinde herhangi bir planrn bulunmadrfr do$rudur ve bunu, aqaffrda ele aiaca$rmru bazr islami kavramlarla izah etmek miimktindtir. Sultan daha 1453'te, Osmanhlann kusursuz bir qehir iqin zorunlu gcirdti$ii bazr yaprlann inqasrnr emretmigtir'. Bunlar arastnda ozellikle Altrn Kapr Roma gehrini qevreleyen surlarrn igerisinde bir kale, tepe i.izerinde bir saray ve defferli emtia ticaretinin yaprldrsr merkezi bir bedestdn ile btiytik bir garqr vardl,r,. Sultanrn giicrini.in sembolii olan sur ve hazine binasr, qehrin en miistahkem mevki idi ve buradaki krqla iqgat yahut halk ayaklanmasr trininden olaylarda qehri savunacak nihai giiq durumundaydr. (Topkapr sarayrnm inqasrnr miiteakip terkediiecek olan) saray, burayr qehir iqinde mi.intahkem bir qehir haline getiren surlarla gevriliydi. Sultanrn sarayr, Allah'rn kulian iizerindeki tasarrufunun imanttn, yani sultanin gahsrnda tecelli etti$i yan-kutsal bir yer olarak tazim gormekteydi. Bir hadiste soytendiffi gibi:,,imam, kendi milleti iqerisincle Allah'rn sadrk vekili, O'nun kullar rizerindeki himavesinin delili ve iilkedeki temsilcisidir.l Beitriige eur sosieulen untl taistscltut'tlichen, Lage Bursas ant, Anlang des 16. Zahrhunderfs (Hamburg, 1970); S. Faroqhi, Towns and To,wnsmen of Ottoman Anatoliu: trade, crafts anil food, production i,n, an u,rban setting, 11g0-7i60 (Cambridge U. P. Cam,bridge, 1984); idem, Men ol Modest Sttbstance, House,. Owners anil Howse Property im Seuenteenth Century A,nkara and Kayseri (Cambridge U. P. Cambridge, 1987). 31 Bkz. H. Inalcrk, 'istanbui' (ctipnot 2LJ 226-9. 32) Bkz. H. inalcrk,'the Hubof the City: The Bedestan of lstanbul', -hrtentational Jou'ntctl ol I'rvltislt Stu.dfes (Madison, 1980) 311-58; ve,bu yazrnrn sonrtnclir lrulunarl Flk II. 33 Tttrsun Beg, Tlte llistory <tf L[ehned the Cctttcnwor, ed. H. inalctl< ve R, Murphey (Bibliotheca rslarnica, Minneapolis and chicago, LgzS), Metin: b2b. IsTANBUL : BiR IsLAM $EHRI 253 II. Mehmed fetih giinii, istanbul'u baqqehir yaptt['inl Su stjzleriyle aqrkladt: tr$u andan itibaren istanbul benim taht'tmdlrr)""' Baqqehre tatugdh yahut d.dru's-sclltanat denmekteydi (saltq,nat siyasi hakimiyet anlamtna getir ve Peygamber halefinin rnanevi-siyasl otoritesi olan hitafet'ten farkhdrr). Boytece ba$$ehtt sclltanat sahibinin ikdmet ettigi yer sayrlmaktaydr. ReAya, saray kaprsrnrn ydini Babu's-sd,'ade'nitt dtqtnda yaqar ve d.olayrsryla saray kaprsr, yoneticinin otoritesini yansltlrdl'rr. Gdkleri veya evreni temsilen uzeri altrn bir kubbe ile orttilen tahta otlrrmuq vaziyetteki bu yapl, sultantn $elkr biiyiik bir merasim iie kabul ettiffi yerdir. Tahtrn bulundufri yer, devletin yarl kutsal merkezidir ve tiim imparatorluk bu merkez etraflnda doner. Osmanltntn, Sultanrn otoritesiyie ilgili teminolojisi, btt kavrama istinat ediyordu. Devlet Bab-t r{ll, qehir de Ddr-t Saadet ldi. Sultan'rn $ahstna olan yakrnhk elde edilecek otorite ve rnevkilerin de derecesini belirliyordu; mesela sarayrn ig oflanlarlt' imparatorluiun en yiiksek rnevkilerine nazmet oian kiqilerdi's. Baqqehirdeki devlet memurlart, her bir srnrf igerisinde en yuksek rtitbeyi tetnsii ediyordu; ornefl'in istanbul kadrst, tmparatorluffun en krdemli kadrst idi. Hiilasa Osmanhnln sahip oldu['u cliinya gori.iqti, ilahi takdir ve tasclifie mazhar olmuq iktidar anlay$lyla birlikte, Osmanh imparatorluiu'nun hiyerarqik ve merkezi yaplslnln zuhuruna imkan tanrdt. Likin basit bir mistik teori desil bu. Evliyd, eelebi onyedinci yiizyrhn ortalannda vilayetlerdeki giivenlik ve refahrn. Dqr4 Saad,et'e olan uzakhklanna gore belirlendifini soylemekteydi. Osmanh-isiim qehrinin bu temel 'siyasi' unsurlarrnln dl$rnda, bed.estan-gary da dahil olmak i.izere qehrin ana kesirnleti uakfiinr,d,ret sisteminin tahtrnda vi.icud bulmuqtur' 34 H. inalcrk, The Ottoman, Entpire: the Classtcal Age 1300-7600 ter. N' Itzkowitz ve C. Itnber (A.D. Caratzas: New Rochelle, yeniden basr'm 1989)' 76 ve 89-100. * Ig Oglanr : Bu tabir Osmanhda saray lrizmetine altntp devletin geeitli makamlapna namzet olarak yetiqtirilen gengler iqin kullanrlmakta'ydt. Uygulama yrldrgm Beyazrt zamanrnda baqla,mrg ve daha sonra bir kanun ile resrnile tirilmiqtir. (Qev.) 35 lbid., 76-88.
254 HALIL INALCIK - IBRAHITTI XAr,rN Vah{-imaret Sistemi rstanbul ve Bursa gibi biiytik vilayeilerde qehir tek bir mer'- kezin desil, her biri clini yaprlarrn (cami, med.rese, ddriilaceze v.s.) bir parqast olarak iirqa edilen bir ttalnf tarafrncian desteklenen farkh mevkilerdeki merkezlerin etrafrnda geligmekteydi. istanbul'da sultan veya vezirler tarafrndan yaptrrrlan bu bip bir merkezin etrafrnda yeni bolge\er (ndhiye) oluqmakta ve her bir nahiye, istanbui kadrsrnrn atadrii kadrnrn selahiyetinde bulunmaktaydr. Bir mrisltiman cemaatinin din ve e['itim aianlarrndaki en tetrrel manevi ihtiyaglarrnr karqrlayan ve hatta ('Cartilaceze imareti veva mutfasr sayesinde) su ve yiyecek tedarik eden kulliyeler, zamanla tam bir ndhiye halini aian birer yerleqim merkezine donuqmekteydi. Mrisltiman istanbul, bu sistem sayesinde xv'nci yizyt- Itn ikinci yarrsrnda, Avrupa'nln en biiyrik qehri oldu. vcr,ktflctr, qehirde tuccarlara ve esnafa kiraranan dtikkanlardan, krrsal bolgelerde de koylerclen ve tarlarardan gelen paralar sayesinde, bu tip kulliyelerin idamesi igin, qehre diizenli ve muazzarn bir para akiqrnrn gergekleqmesini sailamaktaydr. Mesela Fatih'in yaptrrdr$r Fatih krilliyesi yrihk 1.5 milyon akge ya tla otuzbin altrn gelile sahipti ve gelirin taksimatr qciyieydi',,'. Maaqlar iqin DAnilacezenin yiyecek gicleri iqin Hastane masraflan igin Tamirat iqleri iqin 869.280 akge 46t.4L7 akge?2.000 akqe 18.522 akge Qegitii yerierdeki personelin toplam saylsl sbs idi. Her gtin en az 1i17 kigiye, gunde iki dgiin yemek verilmekteydi. caminin yeri ve yaplml konusnnda, hiyerarqik srra one qrkmaktaydr. Herkesin saygr gosterdigi bir kural gereii sultanrnkinden daha biiyrik veya daha ihtiqamh bir cami yaptrrmak yasaktr. ikinci en buyrik cami, Baq vezir veya difer vezirler tarafrndan yaptrrrlrrdr. vilayetlerde ise sancak beyi, ii merkezinde btiviik 36 H. inalcrk, 'istan,bul' (dipnot 2I), 2Zg. ISTANBUL: BiR islam SEHRI 255 bir cami yaptrrmak zorundaydr. Kllgiik ijzel camilerin (mescid) yeri ve yaptml iqin yerel kadrntn onayr yeterliyken, bu tiir briyiik camiler iqin sultanrn yazit izni gerekmekteydi. CAmi iqin gehrin miitebariz bir yeri yahut qarqr tilriinden ka- Iabahk bir merkezi tercih edilircti -yani oiqf ya estetik idi ya da fonksiyonel. AsrI yapl, safflam maddeler (qo$uniukla taq ve demir ve bronz triru metaller) kullanllarak yaprlmak zorundaydt. Biiytil< cami, med.rese, kiitiiphdne, hastane, dartilaceze, tekke, mektep ve abdesthaneden miitegekkil bir kiilliyenin ana yapisrydt. Vakftn ktrrucusu iqin genellikle bir tiirbe yaptrrlhrdr. Sasede sultanlar ve vezirler bu tiir imaretteri ya da biiyiik kiilliyeleri yaptrrabilmekteydiler. iqte bu yaptlar, istanbul'un yeniden - inqi siirecinde yeni nihiyelerin teqekktilii igin bir qeqit altyapr hizmeti gordtiler. Fatih Sultan Mehmed 1459'da vezirlerine; surlarla qevrili yerlere btt tip ktilliyelerin yaprlmasrnr emretti'". Bu kiilliyeler, miiteakip bol- : gelerin qekirdeii haline geldi. Osmanlt istanbul'unun yaqadrfr yeniden - inqi surecinin, astl itibariyle islamdaki uahl ve imaref l<urumlarlna clayanmrg 01du- [u soylenebilir. Bu tip ktilliyelerin ingdsr bazen ozel bir bolgenin iskantnr takip etmiqtir. Bazr bolgeler, ekonomik gartlarrn bir sonucu olarak ortaya qrktr. Daha ktiqtik boyutlardakr mesci'tler, o top- Iulufl'un onde gelen simalart, qofunlukla da tiiccarlar ve zanaalkdrlar tarafrndan yaptrrrldr. Bir nahiye de ismini, bolge mescidini yaptrran kiqiden almtqttr. Aqaffrdaki liste, istanbui mahallelerinin cflmileri yapbrran kiqilere gore doktimiinij ver.mektedir (onyedinci ytizyrhn ortalarr) " Listede cami yaptrranlartn yiizde 65'inin ydnetici stntfa mensup olduffu gortiliiyor: 37 38 ibid. ibid., 231.
HALTL 1NAICTX - IBRAHITTT XI.ITN Ulema Tiiccarlar ve bankerler Ehl-i Zanaat Saray ASalan Beyler Pagalar Kapr-Kulu erleri r<bi.irokratlarr (Ehl-i kalem) Mimarlar Di$erleri 46 32 28 1B 16 L4 t2 8 6 39 Toplam 279 su sistemi, ambar', mezbaha v.s. gibi briytik qehirrerin ihtiyag gdsterdiei birimler, caminin bir parqasr olarak sultan tarafrndan yaptrrrlrrdr. $ehrin su sistemini -su kemerlerinin, arklarrn ve sebillerin- ingasr, camiye ait uahllqrtn bir pargasr gibiydi. onalttncr ytizyrlda intra muros (surlann iqerisindeki) istanbul nrifusunun 250.000'e nlaqrnasryla birlikte, osmanhlar qehrin su sistemini yeni kemerler ekleyerek geligtirdiler ve qehir iginde bir da[rttm sistemi kurdular. Daha iince, tamirat iqlerini ytinitmek iqin su yolculart adrnda btiyiik bir birim zaten tesis olunmuqtu. gehrin su ihtiyacrnr kargriamayl, ijnemli bir dini gorev addeden Kanuni sultan suleyman, bu sistemi, Mekke, Medine ve Kudtis de dahil, imparatorluiun tiim biiytik gehirrerine yaydr. Bu qehirler son donemlere kadar osmanhlarrn kurduf'u bu su sistemine ba['- h kaldrlar. cflmi yahut camiye benzer kompleks dini yaprlar, gehir halkrnrn buluqma yeriydi. Halk buralara sadece dini, ve kazai iqlerini gcirmek igin degil, aynr zamanda ticaret yapmak, efilenmek ve eqi dostu giirmek igin de toplanrrdr. Meseld Evliya Qelebi, Beyant cami etrafmrn di.ikkdlarla ve rrabaglarrn altrnda oturan ve ahgveriq yapan binlerce insanlar qevrili olduiunu sciyler,]e. 39 Sellah.atndnte, L44. ISTANBUL: BIR ISLAM $EHRI Bed,estun ve Kapah Qargr, Aya-Sofya (Hagia Sophia) cimii uukllna ait yerler olarak yaptrpldr*". I{iralar, caminin ve differ vakrf tiirii yerlerin idamesi iqin kullanrlacaktr. Boylece uaktf s\stemi sayesinde gehrin geligtirilmesine yonelik her ti.ir qaba, Mtisliiman cemaatinin iyilifii iqin yaprlmrq faaliyetler olal'ak yorumlanmaktaydr. Eski Bizans loncalannrn yerine kurulan bedestanlar, Lacitle' re hizmet veren hanlar ve gargtlar (str.k), bir Ttirk-islAm planrna gore yaprldrnl. Edirne-Kapr'dan Aya-Sofya'ya kadar uzanan ve Divan-Yolu denen btiytik cadde, Bizans'ta oldufu gibi, qehre Edirne-Kapt'dan giren kervanlartn karqtlandrfr biiyiik pazat ve giimrtik de dahil olmak iizere, onemli ttim kamu binalarrnln yer aldt- $r ana devlet yoluydu. Bu ana yol Halig limanrna paraleldi ve caddeler, kervanlartn ticaret merkezini limana bailamaktaydt. Liman, Galata ve (Asya'dan gelen kervanlarln son duraffr) Uskiidar arasrndaki tiggen, gehrin iktisidi hayatrntn merkezi hflline geldi ve hela da oyledir. Buradan Pazar'a LrzanTart yollar, gehrin biiy{ik pazaryerine deniz yoluyla ulaqtrnlan mallarrn naklini sa[- iamaktaydr. Qarqrlartn altyaprsrndan, pazar yerlerinden, depolardan ve diikkdnlardan oluqan bu sistem, Suitan ya da ytiksek rutbeli kiqiler taraftndan dini vakrflara gelir kaynafr sa$lamak igin oluqturuldu, fakat goriintirdeki amaq dine hizmet idi. Bu diinya, miisltimanlartn inanctnda, buradan sonraki ebedi hayat ile noktalanan geqici bir duraktan ibarettir. $ehrin ana i$levleri, dinin resmen kabul edildi[inin veya sarayln, tamamlaytct ktstmlarr ve uzantrlart olarak gori.ilmekteydi. Zanaatkdrlar uaktl banilerinin kurdurdufu garqrlarda oturuldu. Her bir zanaatkdr, Sultantn saraytna atanan ustanrn kontrohi altrndaydr; ttim kuyumcular kuyumcubagtntn, ttim hekimler hekimbagzntn, tiim terziler terzibagtntn, tiim mimatlat Saray mimarrntn v.s. Bu baqlann her biri kendi mesleklerindeki kiqilere ruhsat verir ve talimatndmeler yayrnlardr. Fakat hizmetleri sadece sarayla srnrrh defitdi ve islam cemaatini de kapsamaktaydl. Saraym ve $ehrin ihtiyaglarmdan sorumlu olan memur baqr, gehirerninl idi ve bii10 H. Inalcrk, 'The Hub of the City: in. Ottoman Social' and" Economic History 41 Bkz. H. inalcr,k, 'istanbttl', 227. 257 The Bedes,tan o,f Is,tanbul', Stud,ies (Variorum Reprints: London, 1985). isl,dm, Tetkikl'eri Dergisi F, 77
258 HALIL inalcik - ibrahi]\{ KALIN rinci gcirevi, pazar erzakrndan tamirata kadar saraytn iytiyacr olan geyleri tedarik etmekti. $ ehrin Y erlegim Bdliimii Yukanda qehrin yerlegim bolgelerinin herhangi bir planh dilzenlemeden yoksun oldufunu soyledik. Bu durumu islam dininin ve kulttrtinrin bazr temel inang ve kavramlanyla aqrklayabiliriz. $eriatrn kutsal ilkeleri heldl ve harunt, insanlarrn toplum iqindeki ttim faaliyetlerini kuqatrr, bu durum gehir hayatrnda daha da belirginclir. istam hukuku sadece dini, sosyal iligki ve davranrqlarla de$il, aynr zamanda insanlarin iaqesi, iskanr ve gevreleriyle ilgili konulan da ihtiva eder. Gayr-r mrislimler igki ve domuz eti yasafrndan dolayr bu maddeieri Mrislrimanlara kesinlikle satamaz ve drikkanlannr mtisltiman mahallelerinde agamazlardr. Meyhaneler sadece Haliq'in ote taraftndaki Galata'da bulunur ve burasr mrishimanlar tarafrndan bir giinah yeri olarak goriiliirdti. Bir islam qehrinin pek qok ozelliffini agrklayan mahrem]ik, islam'da dini bir ilkedir. isiam'rn iki ana kaynasr Kur'an ve Hadis, konuyla ilgili olarak mufassai bir teori oluqturmastna ragmen, Osmanhnrn mahkeme kayrtlan, teorinin islflm qehrinde fiilen nasrl uygulandr['ina dair geniq bilgiler vermektedir. Mahremlik, ailevi ve dini hayatr kugattrfir gibi Osmanh -ya da daha genel bir ifddeyle islam- qehrinin, isk6,n ve ticaret bolgeleri diye ikiye aynlmasrnr da agrkiamaktadrr. Ticaret bolgesinde dini kimlik giinlrik havata mridahale etmez; mtislimler ve gayr-l miislimler birbirine karrqmrqtir; sadece yiyecek maddesi satan diikk6,nlar ayrrdrr. Yerleqim bolgeterinde halk, kurallara ba$hdrr; kendi dinlerinin ibadetlerini kendi toplumlannda ve ayrt veya r<cizelr mahallelerinde yerine getirirler. Kural gereii her dini cemaat, yerleqim boigesinde kendine ait ozel bir yere ve mezarh$a sahiptir. Mahalleler, bir mescid, kilise veya sinagofun etrafrnda geliqir'. Yunanhlara, Ermenilere veya Yahudilere ait ozel yerler vardrr. Mtisliiman mahallelerinin gayr-r mrislimlerinkinden aynlmasrna hususi bir ozen gosterilir. $eriat, gayr-l mtisiimlerin kendi ISTANBUL: BiR islam SEHRI 259 dinlerine alt ibadetlerini, musltimanlarrn duyup gorebilecekleri yerlerde yapmalannr yasaklar. Bununla biriikte mtisliimanlar kendi ibaretlerini agrktan agrfia yapmak igin ozel bir gayret gostermekteydiler ki, bu da islamr propaganda etmenin en etkili yoluydu. islamrn ozel hayat ve mahremlik konusunda bazl qartlan vardrr. Aile ve ev kutsaldrr; ihldti, kimi zaman devlet otoriteleri tarafrndan iqlenmesine raimen btiyiik bir gunahttr ve mtitecavize karqr hukuki bir mrieyyidenin uygulanmastnr gerektirebiiir. Evde, kiqinin ailesinin yaqadrir yere harim denir ve burasr dokunulmaz kabul edilir; geriat yabancrlartn, evin',bu krsmrna girmesini yasaklar*2. islamrn, haremin kutsalh$ryla ilgili ilkelerini Yrazarr itibara almad.an, yerel mimarinin ve sokaklartn Osmanh ya da islflm gehrine verdif'i ozel bigimleri aqrklayamaylz. Osmanh binalart ve sokak bigimleri, islam hukukunun kural ve diizenlemelerine srkr stkrya bafltydt'''. Buralartn kontrolii, qehrin kadrsryla birlikte sermimdr (baqmim?n), gehir-emini ve su-yolu na?lr? gibi memurlara aitti. ihtilaflar, nizamnamelere uygun olarak kadr ve son tahlilde qeriat htiktimleri taraftndan hatledilirdi. Kural gerefii gayr-r mtislimler miisltimanlartn ibadet yerlerinin yanrn.a inqaat yapamaz ve evlerini dokuz zird'dan (6.82 metre), yani bir miisltimanln evinden daha fazla yiikseltemezlerdi. Mamafih bu kural, binalann tistiindeki bu tip tiim <ryiiksekliklerinr yapimrnr kapstyordu. istanbul mahkeme kayrtlannda, bir komgunun yukandan bakildr$rnda evinin iq ktsmrnrn goriilmemesi iqin yiiksek bir yer yaptrrdr$rna dair pek gok olay anlatiltr. lwahallelerin meskfin krsrmlart, miisltimanlarln ve diier dini cemaatlerin kendi ozel hayatlannr kendi bolgelerinde yaqadrklart alanlardr. Devlet memurlart buralara araslra giderlerdi. Mahalle'- nin seqtifi ve kadrnm onayladrf'r lce'thudu ve imd,m, cemaatrn kamu iqlerinden sorumluydu ve vergilerin toplanmasl ve asayigin 42 Bir /radis qtiyle der: 'Her toprafrn (sahibinden bag'kastna) yasak olan bir l<rsnri vardtr' Bkz. M. Harnidullah, IVuslim Conduct of State (Ke$'mir Bazar, 4. baskr, 1.961). 92. 43 Osmanhnrn, istanbul'daki evlerin yaprmryla ilgili diizenle,meleri igitr bkz. Osman Nuri Ergin, Mecelle-i (Jmrtr't, Belecl,i.ye (istanbul, 1922), 1059'72. A. Marcus 'Privacy in Eighteenth-Century Aleppo', rjmes, 18 (1986), 165-83.
260 HALIL INALCIK _ IBRAHIM KALIN istaneur,: BiR islam $EHRr 26t sag'lanmasr gibi konularda devlet ile topiuluk arasrnda bir aractydt. $ehrin ntifusu dini ve toplumsal agrdan ozerk diye tasnif edilen gruplardan ibaretti. Devlet, gehrin tamamrnr etkileyen yangln gibi olaylarrn drqrnda yerlegim bolgelerine talimatnameler gdndermeyi higbir vakit uygun bir iq olarak gormemigtir" Toplumsal ve iktisadi hayata miidahale edilmemesi bir grup miisliiman hukukqu, ozellikle de imam Ebu Yusuf (o.?98) taraftndan qiddetle savunulmugtur. Ebu Yusuf. Kitabu'L-Harac'rn alftncr boliimtinde bir kaq hadis zikrederek pazar fiyatlarrnrn insan aklt tarafindan desil Allah tarafrndan belirlendifl'ine htikmetti". Hz. Peygamber miidahaleye, halkrn pazar fiyatlannrn artrqrndan rahatsrz olmasr halinde cevaz vermiqti. Ebu Yusuf, fiyatlann iniq ve gtktqrnrn tek sebebinin bolluk veya yokluk olmadrirnr diiqiiniiyordu. Burada birkez daha islam'rn toplumsal diizenlemeler karqrsrndaki ana tavnnr goniyoruz. Bu tip durumlarda beqeri mi.idahalenin, ilahi amaca kargt iqlenmiq bir fiil oldufuna inanrlmaktaydr. Plansrz mrisltiman mezarhffryia, muntazam bir plana gore yaprlan hristiyan mezarhffr araslndaki farkr da bu gekilde agrklayabiliriz. Mrishimanlara gore, mezarhk alanrna serpigtirilen mezarlar (kabirler), oliiniin definden sonraki kuk giin igerisinde mel(tike tarafrndan ziyaret edilip sorguya gekildifi cite dtinya igin bir gegiq yeriydi. Kabir, ydnetici srnrfrn iiyeleri igin yaprldrfrnda bile en dindar olanlar, kabrin kubbesinin gd$e do$ru aqrk brrakrlmasinl vasiyet ederlerdi. Mezarhkta her $ey Allah'rn iradesine birakrlmak durumundavdr. $EHIR TOPLULUGUNUN BAGIMSIZ BiR TEMSiLCiSi OLARAK KADI Her qehir ve kasaba, isldmr ve qeriatr temsil eden bir kadrnrn idaresi altrnda kurulurdu. istanbul'dan su veya gehir duvarlarry- 44 Bkz. M. N. Srddrki, 'Muslim Econo'mic Thinking: A Survey of Contemporary Litera,ture', Stnclies in Islamic Ecottomics, ed. Hurqid Ah,med (Glasgow, 1981 ),249,263. Kargr. D, Gimaret, 'Les theologiens musul:mans devant la hausse des pri>6',.iesho XXII/3 (1979) 330-7. ia ayrtian rig semt (bildd-r sela,se) Galata, Usktidar ve Haslar (Eyiip de denir) baffrmsrz kadrlarrn idaresinde ayrl bir kaza yetkisine sahip olmasrna ragmen istanbul intra murcls, en ytiksek rtitbeye sahip bir kadrnrn selflhiyetindeydi. Genei bir kural olarak bir kadrnrn kazasr (yetki alanr), qehrin etraftndaki kciy ve mahallelerin yannlra ndhiyeleri de igermekte; merkez nd,hiye clvardaki yaylalan, koyleri ve iktisadi aqrdan kasabanrn ijnemli bir krsmrnr oluqturan ve iaqe temini ve ham madde (pamuk, yun ve hassaten deri) iqin hayati bir oneme sahip difer toprak parqalarrnr kapsamaktaydr. Burada bir qehir toplulufiu olarak{rniisliiman qehir aqtsrndan, kadrnrn ve meclis-i ger"in roli.i iizerinde duracafrm. Kadr, di['er herhangi bir memur gibi Suitan tarafrndan atanmasrna ra$men btr atama, isla.rn cemaatinin imsmz olarak Sultan'rn seldlhiyetindeydi. Bu yiizden kadr, kendi ozel kazasrndaki gehir toplulu$unun baqkanr olarak, tum ternsili yetkilere sahipti. Sultanrn huzuruna doirudan dofruya qrkabilen kadi, bolgenin askeri ve idari yoneticilerine kryasla ozerkti. Hatta qeriat ve islam cemaati sijz konusu oldufiunda Sultan'a kargr bile bir qeqit dzerkli$e sahipti. $eriatt uygulama yetkisi onu ddeta bairmsrz ve ozerk ktlmaktaydt, gtinkii kadrnrn bu alandaki karar ve fiillerine hiq kimse kanqamazdt. Arasrra dini otoritelerin gortiqii ahnirdr, fakat kadt, htikiimlerinde bunlarla srnrrh defildi. Kadrnin hi.ikmune itiraz edilmesi halinde Bdb-r Ali, kadidan sadece olayr yeniden de$erlendirmesini veya bir baqka kadrya havale etmesini isteyebilir veya olay, kadzaslcer'in idaresindeki daha ytiksek bir malrkeme tarafrndan incelenirdi. Kadrnrn qeriatrn uygulayrcrsr olarak kazandt$t ba$tmstz stati.i, islam cemaatinin varhfmr, yabancl (13. ytizyrl iran'rnda Mofollann, 19. ytizyrl Kuzey Afrikasr'nda Avrupahlarm) tahakkrimti altrnda siirdtirebilmesine imkan sa$lamrq ve kadt bu tip durumlarda, geriatrn ve dolayrsryla isldm cemaatinin tek ve gerqek temsilcisi olarak briytik bir yetki ve ozerkliie sahip olmuqtur. Bilindiii iizere islam toplumunda qeriat, mtisltimanlarrn hayatrnr sadece kigisel meselelerde defil, toplumsal yaqamtn pek qok alanrnda kugatan ve belirleyen nihai otoritedir. Bu yrizden islam topluluklarr kolonyal giiglerin idari meselelerle ilgili kanunlarr laiklegtirme qabalanna karqr qiddetli bir tepki gostermiqtir ki, on-
262 HALiL inaicrr - IBRAHIM KALIN dokuzuncu ytizyrlda Kuzey Afrika'da goriilen direniq hareketleri bunun tipik bir ornefidir. Mamafih Kadr'nln yerel qehir toplulu- [u ve siyasi hayattaki ve hatta son derece merkezi bir yapr arzeden Osmanh imparatorlufu'ndaki tiderlik roli.inii fazla abartmamak gerekir. Yerel ulemanrn onderlifindeki qehir eqrafr, kadtntn mahkemesinde toplanrr ve Sultan'a vergilerin dtiqiirtilmesi veya zorba bir memurun ihracr gibi konularla ilgili taleblerini iletirlerdi. Kadr genellikle mahzar denilen bir belge hazvlar ve imzalardrni. Ashnda bu tip toplantrlarda kadrnrn divanr, qehir toplulufunun ileri gelenlerini kapsayacak kadar geniqlemekteydi. Bu durum, onsekizinci yiizyrl Osmanh gehirlerinde ortaya qrkan d'yd,n rejiminde gordiif'tirntiz gibi, eqrafrn kadrnrn arkasrndaki gergek gtiq olduiu donemlerde de boyleydi. Uretimin standartlara gore yaprimaslnr ve vurgunculufiun onlenmesini garanti altrna almak da kadmwt hisbe"'yetkisi dahilinde bulunan dini gorevlerinden biriydi. Hisbe vazifesiyle gorevii olan memur, yani mzthtesib, gehir kadrsrnrn nezaretinde her zaman pazarda, gorevi baqrnda bulunurdu. lvluhtesibin qehir topiulu$unun dtizenini sa$lama iqlevi, ulema tarafrndan, mtiminlerin <rherkesin iyi bildifi qeyleri (el-ma'- ruf ) izlemelerinir ve <rherkesin kotii bildigi qeyleri terketmelerinil emreden Kur'an ayetlerindenn? qrkarrlmrgtrr. Toplum iqerisinde iyinin ingasrna ve kcittinun imhasma matuf tiim ahldki-sosyal fiiller, fakihler tarafrndan bu Kur'ani ilkeye dayandrnlmaktaydr. Bu yiizden mulftesiblz gorevi, Greko-Romen pazarlarrnda oldufu gibi basit bir pazar denetleyiciiifini aqryorduns. Kurumsal kokeni ne olursa olsun, hisbe isl6m'da dini bir vecibedir. Osmanhlarda muhtesib, kadr tarafrndan teklif edilir, Sultanrn verdiffi ve muhtesibin yetki ve sorlrmluluklarrnrn tarife edildi$i bir berat ile atanrrdr. 45 Bzk. H. fnalctl<, '$ikayet Hakkr: Arz-t Hal ve Arz-r 'Itlahzarlar', The Journal of Ottoman Studies VII-VIII (1988) 33-5.1. 46 liisbe J<urallarrnrn Osmanlt imparatorlusu'ndaki tatbiki iqin,bkz. Osrnan Nuri Ergin, ll[ecelle-,i Umfi,t'-u, Belediye 3O2-470; 'Hisbe' El2, III, 485-90.,17 Kttr'an 3:10-1. 110. 11.-1. l8 B. R. ffoster 'Agoranotnos trnd Muhtesil-r', JESHO XIII/Z (19?0), 128* l--i, iizellikle 141. ISTANBUL: BiR ISLAM SEHRI?63 Muhtesib, qehirdeki musliimanlann qeriatin emirlerine uytnalarrndan ve islami bir hayat yagamalarmdan sorumluydu. $eriattn tantmladrfr toplum ahidkryla ilgiti olaylar da, kadryla birlikte muhtesibin sorumluluk alanrna girmekteydi. f/isbe dini bir vecibe oldupundan, muhtesibin de frkrh bilgisine sahip dindar bir kiqi olmasi gerekiyordu. Osmanh sultanlan her btiytik gehre bir multesib atar ve hisbe nizamnameleri ildn ederdi. Bununla birlikte Osmanhlarda muh,tesib, ilk donemlerde (mesela Abbasilerde) oldufu gibi yerleqim bdlgelerinde defil, sadece ticaret alanlartnda gorevli idi. Muhtesibin asrl iqi pazaryerinde hilekarhflr onlemek, hisbe (ihtisdb) kurallanni uygplamak ve agtklanan fiyat listelerine uyulmasrnr safl'lamaktr. En cinemli gorevlerinden biri, pazardaki asrhk ve uzunluk olqrilerinin do$ruluiunu kontrol etmekti. Muhtesibin yetki alanrnrn bu qekilde pazaryeriyle smrrlandrrrlmasr, kiqinin mahreminin dokunulmazh$rnrn en onemli kural kabul edilmig ve ahliki gozetimin mahalle topluluffuna ve irnamrna brrakrlmrq olmasr gerqefiyte agrklanabilir. $er'i ve Sultani kanunla ilgili her konuda hiikiim verebilme yetkisine sahip oian kadryla birlikte muhtesip, gehir hayatrnin ve ozellikle de iktisadi faaliyetlerinin kontrol edilrnesinde hig gi.iphesiz merkezi bv rol oynamrqtrr. DiSer btiyi.ik qehirlerde oldusu gibi Osmanh istanbul'unda da iki memur, gehir-kethu,dast ve qeh-bender, gehrin nezdretini bir olguye kadar idareleri altrnda bulundurmaktaydrlar. Askeriyye ve ilmiyyeden sonra olmalarrna ra$men, aydn ve egrd,f arasrnda sayrlirlardr. $ehirketudast ve geh-bender, diier memurlarrn tersine redgd srnrfrna dahil idiler. $ehir kethudasr loncalari, qeh-bender tuccarlart temsil eder ve her ikisi de goreve, ilgili kiqilerin teklifi ve kadrnrn tescili ile baqiardr. Dofrudan, qehirle ilgili meselelerde onemli bir iqlev gciren bu iki memur, cjzellikle hakemliklerine ba,gvurulan herhangi bir ihtilafta, ilgili kesimlerin scizcrileri olarak kadrnrn meclisinde qehir niifusunu temsil ederlerdi. Devletin qrkarlarrnrn sciz konusu olmadr$r yerlerde, ne devlet yetkililerine ne de kadr bunlann segimine karrgrrdr ve kadrnrn tescili bir formaliteden ibaretti; kadr bu tip durumlarda seqimi belgeleyen bir noter vazifesi gormekteydi. Aynt $ey qehirdeki esnaf loncalarrnrn seqirni iqin de geqerliydi. Mahkeme kayrtlan rizerine yaprlan son ara$-
26.1 HALIL INALCIK - IBRAHIM KALIN trrmalar" neticesinde oprenebildi['imiz qehir hayatrnrn bu genel yaplsl, Osmanh ya da isidm qehrinde bir geqit qehir iizerklifinin bulundu$unn soylememize imkdn sailamaktadrr. $ehirdeki qeqitii <alanlarar bakrldrfrnda, Osmanh qehrinde gok belirgin olan bir manevi-isldmi boyuttan ya da tralanrdan sozedilebilir. Biz yukarrda bu yonri ele aldrk. Tabi qehirde tanrmr saray ve baqqehirdeki sabit (hazari) orduyla imparatorluk kurumiarrndan veya uokfilardan veya tacirlerden ve herhangi bir qehirliden bahsetmemize gore defiqen bir <varolugsal alanr da bulunmaktaydr. SONUQ Ozetlersek, Osmanli qehri isldm qeriatr ideaiine dayanan ve bu ideali yansrtan belidi bir fiziki ve sosyal organizasyona sahipti. $ehrin bir tarafta bedestd,n, ana Qarqr, diikkdnlar ve kervansalaylar ile ticari-srnai bir bolgeye, differ taraftan da yerel cami'u etraftnda Lanzim edilen ntuhalle topluluklanyla bir yerlegim bolgesine ayrrlmasr tamamen Isldmi kavramlara dayanmaktaydr. Ticaret bolgesindeki bin6larrn planh bir qekilde yaprlmasrndau sult&n 522" da 5renstrici kesim sorumluydu ve bu diizenleme, dini kuruluqlara hizmet gayesiyle yaprlmaktaydr. Yerlegim bolgesi, her btri nzahalle cemaati arasrndan seqilen bir imanz veya lcethtria'ntn idaresinde ozerk bir topluluk olarak drizenlerlert?n&- hallelerden oluqmaktaydr. IWcLll,alle'nin oluqumunda nesil defil, djn merkezi rolti iistlenmekteydi. Kadr, gerektiiinde cemaatle itgili bir karar vermek igin maltalle imumlarznt veya qehir kethudalarrnr meciisine ga$rnrdr. Bu tip rizerk birliklerin bir toplamr gibi gciriinmesine rasmen, sehrin asrl biriisini saglayan ttim vatandaqlarrn mriqtereken kullandr$'r ticari-srnai merkez ve siyasi ve islami-adli kurumlardrr. Sonuncu unsuru temsil eden l<adr, sadece qehir toplulufuyla dev-,,19 l3eni.m llelgeler (lliirh 'I'alih T(ulur.rru, Ankall, cilt X, 1981 ; cilt XI, 1987 ) iqelisindeki IJtu'sa nrrrhi<enre l<ayr,tlalryla ilgili yayrnuna bakrnrz. 50 Bkz, E. Wilth, 'Die orientalische Stadt'. Saeculunt 26 (L975), 75-94. ISTANBUL: Bin islam SEHR1 let arasrnda bir aracr olarak desil, aynr zamanda Eehirle ilgili ttim meseleleri gozetleyen bir otorite olarak hayati bir iqleve sahiptir. Kadr, fiiliyatta gogu zaman yerel islfi,m cemaatinin temsilcisi olarak hareket etmiq ve topluluffun genel qrkarlannl savunma mesuliyetini kendi i.izerine almrgtrr. Osmanh veya islami qehir toplulu$u kadrnrn idaresinde ortak (communal) bir kimlik ve birlife ulaqmrqtrr. Dini hayrr kuruluqlannr gelir getirici ticari yaprlaria besleyen uaktl sistemi, tipik bir Osmanh-islAm qehir yaplslnrn oluqturulmasrnda ana iqlevi gormiiqttir.,.',- $ehre temel fiziki-topografik ozelliklerini veren uakf-imaret sistemi, esasen bir dindarhk faaliyetiydi ve qehri, kiqinin tam bir isldml hayat yagayabilmesini sa$ayacak qekilde diizenlemeyi amaghyordu. $ehrin en gozde yerlerine yaprlan bu dini kiilliyeler gehre ait nahiyelerin geliqmesine hrz kazandrrdr. Mamafih kazalann kurulmasr ve geliqmesi $ansa brrakrldr. EK I: 'islam $EHRI' Bu yazrda islam inancrnin ve kriltrininiin bir Osmanh qehri olan istanbul'un topo$rafik ozellikleri ve sosyal yaplsl aqrsrndan taqrcl$r onemi orjinal kaynaklara dayanarak eie aidrk, Bu hig qtiphesiz differ belirleyici faktorlerin -co$rafik yapr, Roma-Bizans gelene['i ve ozellikle tarihi qartlar- drqarda brrakrlmasr anlarnrna gelmez. islam qehrinin planrnda goriilen iq merkeziyle yerleqim brilgesi arasmdaki ayrrmln daha derin sosyo-politik kokleri vardrr. $ehri dtizenleyen ve btitun toplumu ilehl bir amaq adrna kontrol etmeye gahqan mutlak giiq sahibi yoneticilerle iktisadi faaliyetlerle srnrrb red,ya arasrnda gizli bir gekiqme vardr. Gerginlik fiyatiar ve iskanla ilgili meselelerde griniltirdt; gergekte ise trim sosyal ve iktisadl faaliyetler, salt politik-dini unsurlarrn drgrndaki faktorler tarafrndan belirlenmekteydi. Yonetici brirokrasisi aqlsrndan, qehirdeki kaqrnrlmaz dernofrafik ve iktisadi de['igimlerin sebeb oldupu ihlallere karqr dtizeni sa[1amak igin bitip trikenmez
IIALIL INALCIK _ igrehim KALIN ISTANBUL: BiR ISLAM SEHRI 'zb7 bir mi.icadeie vardr. Osmanir devletinin problemleri qtlzmek iqin gosterdigi qaba, Osmanh arqivlerinde kayttltdtr. Mamafih islam hukukunun, miisli.imanlartn yanrsrra gayr-i muslimlere, yani ztmtnilere de uygulanabiien iktisfldi iliqkilerle ilgili kanunlann drgrnda, muslumaniarrn dini ve ozel hayatlartnt kapsayan kurallar vaz etti$i de unutulmamaltdrr. Birinci kategorideki kurallar, farkh dinlere mensup insanlartn birarada bulunup gairqtrfr ticari-srnai bir aianr, ikinci kategorideki kurallar ise dini agrdan tecrit edilmig bir yerleqim bolgesini gerektirmekteydi. Son donemde qrkan yayrnlarda, antropologlar ve tarihqiler, 'isla,m qehrinin' plansrz ozellikleri iizerinde durmaya devam ettiler'. Clifford Geertz '(islami) qehrin gdrtintimrintin difier qehir manzaralarr gibi yalnrzca mtitenevvi defil, ayni zamanda parga parqa ve dasrnrk' oldufunu ileri stirer'. Ira Lapidus 'gegirdikleri sosyal siireqlerden dolayr islam qehirlerinin muayyen bir kiilture ait olmadrirnr' soyler'. Fakat son gtinlerde bazt antropolog ve co$rafyacrlar, qehir gonintimrine iliqkin iki boyutlu driqtincelerini iigiincti bir boyutun, yani evrimsel gegmiqin ortaya qtkartlmastyia cleiigtirdiler ve herhangi bir kasaba veya qehir tizerine yapttklan alan qahgmalanna dayanarak genel hiikumler vermenin ne kadar tehlikeli oldufiunu anladriar: Ornek olarak D. F. Eickelman'ln, bir Fas kasabasiyia ilgili antropolojik bir araqttrmaya dayanarak yaptr$i genellemelere baktntz'. islam qehrinin genelde planh bir yaptya sahip oimadr$r, hala ileri stiriilmektedirn. Gergekte caddelerin birbirlerini kesecek kav-,gaklar biqiminde yaptimast, mtisli.irnan yoneticilerin kurdu['u tipik 1 IJMES, cilt 21, IIT, 292. 2 'The Evolu,tion of Musiim Uttban Soctety', Cctvqteratiue Stu,d,ies 'r.n,sociology uttd History XV (1978),.18. 3 'Is there an fslamic City?'IJMES V (1974),274-94. Andre Raymond, Arlfsarr,s et Commercants sn Cabe au, XVIII eme siecle (Instltut Frangais de Damas, t973-74, il<i cilt) ve The Great Arob Cities tn the 16th-18tlt Century tln Irttrodttction (Ner,v York U. P. 1984)'da eski itibartnt yitirmiq oryantalis,t gelenegi izleyerek, isl6,m qeirirlerinin oluqumunu ve evritnini agrklayan bir iigiincti boyutrr ilei'i siir"rnektedir'. I M. Itl. llrininc, "l.ht Srrct't:d Direcl.ion and Cit,y Structut'e: A Preliminlry Ana.lysis 'of fsianric Cities of Morocco', 26 Nisan 1988'de Chicago Universitesi'nde The Geography ancl Environrnent Wor"kshop'a sunulan tebli$. gehirlerin ticari krsrmlarinda uygulanmayan bir qey de$ildi. Sadece yerlegim bolgeleri buraiarda oturan mrisli.irnaniann ozel giriqimleriyle geligmekteydi. Fakat aynt modeli pek qok ortagafi Avrupa qehrinde de gdrmekteyiz. TicAret, ve yonetim igin di.izenlentniq planir bir qehir merkezi ve zamanla bu merkez etraftnda geliqen plansrz bir mahalleler yr[r.nr'. istdmi sosyal kurumlari aqirr derecede idealize eden gortiq iie -bu tip yaklaqimlar igin Studies'itt Islamic Economics'e (1980)'' bakrlabilir- istami ilkelerin belirleyici roliini.i biitflnriyle gormezlikten gelen tavrr -tirnek olarak C. Geertz, Islanz Obseruecl (1968)'e' baktnrz- arasrnda artrk bir ortayol butryamrz gerekiyor. Kaostan bagka bir qey olmayan tarihi islam gehirlerine bakmayr birakrp cemaat-cdmi ve pazar teorisine veya saray merkezli teorilere dayandtfimrz miiddetge yanhq yorum ve anlayrgiar artinaya devam edecektir. M. Bonine hakh olarak r,ortadoeu toplumlanndaki qehir yaprslna iliqkin anlayrqrmrzda biiytik boqluklar bulundufunu ve ozel bilgi eksiklifinin krsmen kaynak yetersizlifinden ileri geldi$iniir soyliiyors. Bizce bu, Bonine'nin, islam gehirlerindeki kadr sicillerinin oluqturdufu geniq kiilliyatrn varhirndan haberdal olmadrirnr giisteriyor. Unutulmamahdrr ki, islamrn sosyal tarihi ve kurumlarr, qeriatrn emirleri ve kadrnln ve milt'ti'nin isla.m qehrinde oynadrfr rol referans ahnmadan agrklanamaz. $ehir tarihqisi artrk kadr sicillerinin ortaya grkanlmasr ve kullanrmr iie isldmrn sosyal tarihi ve ozellikle qehir kurumlan ve hayatr tizerine geniq bir birinci ei kaynafl'a sahiptir. Onbeqinci yuzyrl ortalarrndan yirminci ytzytla kadar ki Osmanh mahkeme kayitlarr, bugrin Tiran'- dan Kudtis'e kadar geqitli qehir arqivlerinde dairnrk bir bigimde bulunan ve sayrsl binlerce cilde ulaqan -saclece istanbul'da gb?0 adet sicil defteri vardtr-n mrtazzam bir kolleksivon olusturmakta- 5 Cenovahlartn Akdeniz'i doiu krytlarrnda hurdugu kasa'balar igin,bkz. M. Balard, La Romanie Genoise (Genoa, 1978), I, 179-354; ve H. inalcrk'ot,totnan Galata', basktda. 6 Hurgid Ahmed, ed., Studies itt Islantic Economics (Cidde, 1980).? C. Geertz, Islom Obseruecl (University of Chicago press, 1968), 56-62. 8 M. Bonine, Sacrecl Dilcc,tion irntl City St.nrctrrre (yukarrda 4, nrilrr dipnot), I Bl<2. H. Inalclk, 'The Ruznamce Registers...' Turcica XK (1988), 252.
268 HALIL INALCIK _ IENAHIM KALIN drr. Bu kaynaffr oryantalistlerin 'basitgi, katr' ofretileri olmadan (M. Bonine gcire Uruk'tan Kazablanka'ya kadar s. 169) gozmek ve do$ru bir gekilde yorumlamak, islflm gehri araqttrmalan iqin mi,imktin de$ildir. Antropologlar ve coirafyactlar'manayt' ancak islflm qehirlerinin mahkeme kayrtlarr rizerine yapacaklarr <talan gal6malarl))nclan sonra keqfedecekler. Antropologlar ve co$rafyactlann qosu zaman gcirmezlikten getdifi baqarrh qahqmalar da yok defil tabi. Burada R. Jennings, A. Marcus, A. Cohen'in qaltqmalartnt zikretmekle yetinelim". 10 Makaleler igin bkz. Tiirkologischer Anzeiger I'XII (1974-86)'
isteneul UNIVENSITNSI NONSIYAT FAKUT-,INSI YAYINLARI PUBLICATIONS OF THE F'ACULTY OF LETTERS, ISTANBUL UNIVERSITY isffim TBTKiruunl DERGisi (REVIEW OF ISLAMIC STUDIES) Kurucusu : Ortl. Prof.Dr.Z.Y. Togan Mtidi.ir - Editor Prof. Dr. Mahmut KAYA furof.dr. nihad m. Q.etin?lattr6 Sayut CILD-VOLUMD:IX EDEBIYAT F-AxU'T,TESI BASIUNVI istanbul _ 1995