8 g fstanbul'un lncisi: Bedesten

Transkript

1 8 g fstanbul'un lncisi: Bedesten HALIL INALCIK Fatih Sultan Mehmet Han, Istanbul'u fethettifinde kendisinden tince tanzim edilmiq hayat tarzrna miidahelede bulunmamrgtrr.l Yalnrz fizik yaplsr balumrndan gehrin isldmi bir dzellik gristermesi gerekliydi, ki isldm cernaati qeriat icaplannca yaqayabilsin. Yani gehir islami yaprlarla bezenrnek zorundaydr. iqte qehr-i istanbullda 'hayatrn merkezi' olmak tizere rnescidi ile kdmil ilk qehir merkezi briylece oluqturulmuqtur. Bu niiveye bitiqik olarak da dini farizelerin yerine getirilmesine hizmeten hayrr kurumlan tesis olunmugtur. Bunl'ar imaretlerle hastanelerdir, ki birincisi yoksullann ve yolculann yedirildifi aqevleridir. Dini mahiyetli (Rrzd-i Bari'ye hizrnet amacr tagryan) bu kunrmlan finanse etmek igin de valnf denilen birtakrm gelir getirici kururnlar ihdas olunmugtur. Yalmz bu kurun-rlardan islam cemaatinin sosyal ve ekonomik taleplenne de karqrhk vermesi beklenrnekteydi.2 $ehrin sosyal yaprsr, geleneksel Orta Doio devlet ve toplum anlayrgr paralelinde sabit bir oluqumu arzetmektedir: $e- 119

2 hir nufusu tig ana gruptan rntiteqekkildir; saray efradr denilen iist tabaka yani asker ve ulema, bolgesel ve uluslararasr ticaretle meqgul olan tacirun (tticcar srnrfi), ve sanatkdr (esnafl srnrfi. iki ve rig.numarah sosyal tabakalar reaya adrnr almaktaydr yani vergi veren, tiretici srnrf. Ancak bu iki srnrf birbirinden farkhdrr; yalnrzca iktisadi faaliyet bakrmrndan da degil, aynr zamanda hukuki statri bakrmrndan... Esnaf hisbe adr verilen pazar qeriati'ne tabi idi. Devlbt, hammadde akrqrnr, tiretimin etkinlifini kontrol ediyor ve fryatlan belirliyordu!... Tacirun brnrfi (tr.iccarlar) hisbeden muaf olduklan gtbi, kendi ihtiyarlarlnca servet terakumtinde bulunmaya da tegvik olunmaktaydrlar. Bunlar kendi aralannda iki gruptular: Kaid (veya kain) yani yerleqik ve seffar yani gezgtn. IEte bedesten kain/kaid tacir srnrfintn iqyerlerinin bulundufl-u merkezdir. Bedesten yakrnrnda daima seffar tiiccann konakladrgr hanlar4<ervansaraylar bulunurdu.s Yine Bedesten yakrmnda hanutlar yani d{ikkdnlar, esnaf ve sanatkann imalat mahalleri yer almaktadrr, ki her sanatkdr grubu kendi sokaflnda iq grirmektedir!... Britrin bu sahnenin toplu adr ise garqrdrr, sttk da denilirdi! iete bu iki anahtar grup her Osmanh kentinin ve genel olarak islam yasayrqlnrn sosyal ve ekonomik karakterinin temel taqrdrr.4 SanatkArlann hammadde ihtiyacrna cevap olmak iizere kesimhaneler, debbaihaneler, yafi grkarma tezgahlan, boyahaneler vb. ticari faaliyet odaklan; halkrn ihtiyaelanna cevap vermek tizere de un, mejrva, sebze, tuz, bal, bahk, yag, komrir, at ve ktile satan kepenler (yahut kebbanlar) yani toptancrhklar ihdas olunmustu.5 Basilica'nln Devaml Bir 'kaleigil bcilge demek olan Basilika (diger adr ile Kayzeryun)'nrn devamr niteliiindeki Bedesten (ki Araplar, Dofo Anadolulular ve iranhlar Bezzazrstan ya da Kayseriyye derler) kentin ticaret bcilgesinin merkezi yaprsrdrr.g imdi, bedes' ten uluslararasr ticarete kaptsr aqrlan bir yapr oldugundan ancak en btiyrik, en dnemli qehirlerde bulunmaktadrr. Osmanh L20 qehir taramalannda Bedesten daima qehrin en tinemli yaprlan arasrnda dn srralardadrr. Briyrik seyyah Evliya Qelebi de seyahatnarne'sinde. Osmanh kentlerini bedestenliler/bedestensizler ajnnmrna tabi tutmuqtur...7 Kural olarak Bedesten'li kent bir uluslararasr ticaret merkezidir. Bu srnrftan qehirler, genellikle yofun nrifusa sahiptirler ve niifusunun bir bohimri yonetici srnrfin varhkhlap ile daha gok ithalatet olan zengin tuccarlardrr ki nadide mallann ticareti ile iqtigal etmektedirler. Bir onemsiz beldede bir anda bedesten zuhur etrniqse, bunun anlamr o beldenin geliqme yolunda onti.ndeki engellerin kalktrgrdrr. Bedesten'in geliqiyle birlikte o belde zengin ve korunma arayan tticcarlan gekerek bir ticaret merkezi konumuna gelecektir.s Esasen Eoiunlukla bir beldede Bedesten ihdasr Padiqah ferrnanr, Vezir h.it."ti gtbi yollarla mumkun olmaktadrr. Gaye ise aynrdrr: ticaret... Bedesten-i $ahane (istanbul Bed.esteni) Bazen de bedesten baganh tiiccarlann emnisrsf iginde ticaret yapabilecekleri bir yer talep etmesi ile ihdas olunmuqtur. Kaide olarak Bedesten, hayrr yolunda (sebilullah) ele ahnan iqler igin gelir kaynagr yaratmak rizere kurulur. istanbul Bedesteni ve onu gevreleyen Earsl, Sultan'rn fermamyla qehrin ekonomik hayatrna Eekil vermek ve fetih srrasrndaki tahribatr dtizeltmek, qehri onarmak gayeleriyle kurulmugtur.g Bir Bedesten'in belirgin tie tane ekonomik iqlevi vardrr: 1- Bedesten ithal mah, Eok deierli emvalin, cizellikle kumaqlann, emniyet ieinde saklandrgr (depolandrfl) ve ticaretinin yaprldrs (satrqa sunuldufu) yerdrr;2- Burada, yerleeik tacirler (kain) ticari fa- - liyetlerini yiirtitmekte ve srnrrlar citesi ticaret igin kervanlalnr yola hazrrlamaktadrrlar, 3- Bedesten kiqilerin qahsi mal varhklannln (altrn, grimriq, mricevherat devlet teminatr altrnda saklandrgr kasalann bulundugu banka idi. ' Burada bir emanetqi de bulunmaktaydr. Kayrp mallar burada belli bir mtddet saklanmakta, o srire zarfinda arayan olmadrfir takdirde beytiilmal'e aktanlmaktadrr. Emanet srnrfindaki diier mallar yetim mah (mal uzerinde tasarrufta buluna- 12t

3 bilecefi grinii beklenen yetimlerin qahsi'mal varhfl) ile qehir sakinlerinin krymetli vesaikidir. Krsacasr, Bedesten pek gok bal<rmdan gi.intimtiz borsasrmn, giintimriz bankasrrun iqlevlerini yerine getirmektedir! (Bu nedenle de lursrzlann en sevdig, yet olmuqtur!)10 Bedesten ve Loncalar Bedesten, herqeyden dnce krymetli kumaq ticareti ile iqtigal eden tticcarlann (bez zazlartn, yani bezzaziye ve bezzazistan adlan ile amlan ticareti yapanlann) loncasrnrn merkeziydi, karargahrydr. Bedesten tacirlerinin elinde, imtiyazlannl teminat altrna alan bir Sultan fermanr ile bir de Kadr htikmti bulunmaktaydr. Ve tabii onlar bu tekeli krskanqhkla koruyorlardr. MeselA 1609 yrhnda Bedesten'de ticareti yaprlan bazr mallann (rtriyat, guzel koku) Galata'da attdrlarda satrldrsnr haber alan Bedesten tacirleri hemen Sultan'a qikayette bulunmuqlardrr.ll Bezzazlann tekeli ise 16. ytizyrl ortalanna kadar srirmiiq, o tarihte devlet aksine ferman qrkmadrkga Bedesten drqrnda da bez (kumas) satrqr yaprlabilecesne. karar vermiqtir.l2 Bedesten ve Mimari. Qok iyi korunmuq bir depolama tesisi ve kubbelerle stislti bir ticaret merkezi olma ozelliklerine ldyrluyla sahip bigimde inqa olunan bedesten, Osmanh mimari tarihinde gok 6zel bir yer tutar.13 Hiq qtiphesiz, projelendirilme bakrmrndan Orta DoSu'nun diier pek gok geleneksel ve saflam yaprsrna da benzer.l4 Gtintlmtize kadar ayakta kalabilmig en eski bedestenler * Orhan Gazive II. Bayeztt Han'rn Bursa'da14. ytizyrlda yaptrrmrg olduklan bedest. nlerdir.ls Osmanh bedesteni tipik olarak kare ya da ekseriye..rnde oldugu g:ibi dikdtirtgen qeklinde, kahn duvarh, kurqun kaph kubbeleri olan, tagtan, gere$nce btihimlere aynlmrq bir yaprdrr. $ehrin ticari bolgesinde bir kale gibi ytikselir, kuleleriyle gehre tepeden bakar, uzaktan hemen tanrnrr. Iqrk, Bedesten'e duvarlannln tepe btiliimiinde yer r22 alan minik pencerelerden girer. Genellikle ddrt y6nde grriqi yani d0rt ayrr kaprsr vardrr, yani garqrdan qehre d6rt ana cadde Erkar. igeride, Bedesten taq duvarlarla her birinin tepesinde bir kubbe bulunan kare bigiminde bciltimlere aynlrnrqtrr. Bu bciliimlerin sayrsr ddrt ile yirmidir. Drqanda ise Bedesten duvarlarrna dayah drikkanlar vardrr. Qarqrlara, yani esnafin ieyerlerine gelince, bunlar da Bedesten'den grkan caddelerin her iki yanrna dizili olurlar. Bu kompleks drqrnda da kare ya da dikdcirtgen bigimde ilave drikkanlann inqa edildigi olurdu.16 ilk istanbul Bedesteni Fatih Sultan Mehmet Han, istanbul Bedesteni'nin inqasrna 1456 yrhnda karar vermiqtir. ingaat 14G0-61 I&q'rnda biter. Kntovulos (Fatih'in gaidaqr) Bedesten'i qriyle anlatryor: "pek genig, pek grizel bir gar$r burasr. saray'rn (Eski, Tauri Meydanr'ndaki Saray) yakrnrnda bulunur. Drqtan gok giiglii duvarlarla korunan bu grizelim garqr, igten siitunlarla son derece gtizel, son derece yiiksek btjltimlere aynlmlqtrr."l? Bizans devrinde, imparatorluk Yolu (Mese) tizerinde Forum Constantini (Konstantin Meydanr) yakrnrnda bulunan bu brilgede, krymetli mallann satrldrfl Basilika (Kaleigi) vardr.ra Ancak herhalde Bedesten ve Biiytik QarEr (Kapah Qarqr) Bizans yerlegim alanrnrn batrsrna dtiqmektedir. Gerek Bedesten'in gerekse Kapahqarqr'nrn,!'atih'in emriyle inqa edildigine Eiiphe yoktur; bunu hem vakrf sicilleri hem de Bizans tarihqisi Kritovulos'un scjzleri teyid etmektedir. ASrnca, Istanbul Bedesteni mimari rizellikleriyle osmanh Bedestenler tarihinin zirvesinde bir yaprdrr; 14b3'ten dnce yaprlan bedestenleri de bilrnekte, tanrmaktayrz. 19 istanbul'un ilk bedesteni qeqitli isimlerle anrlagelmiqtir. Fatih'in vak:rf sicillerinde Yeni Kumaqgrlar Qarqrsr (Dar el- Bezzaziyet el-cedide) veya krsaca Kumaqgrlar Qarqrsr (Bezzaziyye, Bezzazistan) diye gegmektedir. Daha sonraki bir tarihte Eski Bedesten diye, ig Bedesten veya Kuyumcular Qarqrsr (Cevahir Bedesteni) diye aruldrfrnr gormekteyiz 123

4 1520 tarihli Ayasofya Vakfi Sicili'ne gcire pamuklu tuccar- Ian (krbaqqrlar) igin Istanbul'da ikinci bir Bedesten inqa edilmiqtir. Bu ikinci Bedesten, Eski Bedesten'in doffusunda bulunmaktadrr ve altmrq ig dukkan ile yirmi dt$ dukkandan oluqrnaktadrr. Daha sonra bunun yerine yirmi kubbeli ipekli kumaq (sandal) pazan kurulmugtur.. $imdi mtizayede salonu olarak kullanrlan Sandal Bedesteni, Imparatorluiun en geniq, en biiyiik Bedesteni idi. Eski Bedesten'e ise dokunulmamrq, bu Bedesten kuyumculan, Irrirkgtileri, kumaqgrlan ve silah satrcrlan ile yaqamrqtrr.2o Bedesten ve onu qevreleyen Qarqr konusunda en giivenilir ve en eski kaynaklar Vakrf senetleri ile Vakrf sicilleridir tarihli, ArapEa yazrlmrq bir Vakrf senedine gdre Bedesten'de 124 sandrkh (sabit, daimi) diikkan vardrr, drqrnda da Eeqitli mesleklerden esnafrn iggal ettigi 72 yer mevcuttur.2l Sicilde, diikkanlann srnrflandrnlmasr qu Eekildedir: Stk el-gazzazin (ipekqiler qargrsr), kavukgular gar$rst (suk el-kellanisin, tekkeciler), bit pazan, ayakkabrcrlar gargrsr (kavaflar, suk el-heffafin), semerciler garqrsl (suk el-sarrdcin) ve hallaqlar Eargrsl (suk el-halldcin) tarihinde vakrf iradtnrn toplanmasr vesilesiyle tanzim edilen "mufassal" sicile gdre ise Bedesten'de 126 ig dukkan, qevre garqrlarda ise 782 diikkdn vardrr, yani toplam 908 diikkan tarihli sonraki bir sicile gore ise Bedesten'de 1516 yanglnrndan 6nc e \26 daimi (sandrk yani btllmeli) diikkan ile 15 koee dtikkanr vardrr; yangrndan sonraki tanzimde ise 140 daimi dtikkdn ile 28 kciee drikkdnr gcirrilmektedir.23 Fatih'in ihdas ettigi vakrflann listesini veren 19 Temmuz 1496 tarihli bir sicilden qunlan okumaktayrz: "Osmanh Pa-i Taht'r istanbul'da merhum Mahmut Pa- Ea'nrn imaret'i ya}enrnda Qalara!'a Camii mrntrkasrnda yer alan Bezzaztyye'de 128 daimi dtikkan ile onlara bitiqik dukkanlar yer almaktadrr. Kumaq tacirlerinin fesgilerin, terzilerin ve diierlerinin iqgal ettigi civar iqyerlerinin sajnsr ise top- Iam 849'dur." Bu bilgileri aga$daki qekrlde semalagtrrabiliriz: SiCiL I5l6 yangmr^rdan ewel sonra Bedesten 124 san. 126 san.' 128 san. 126 san. 140 san. Qarqr,) 15 kdge 28 ktiqe Yak Bedesten ve Yangrn Eski Bedesten ve Briyrik Qarqr (Kapahgarqr) tarihte pek Eok kez yanrp ktil ohnuqtur. 17 Recep 922'de (16 Aglstos 1516) Bedesten ile gevresindeki 1000 tirikkan yanmrqtrr; bunun 1520 tarihli Sicil'de kaydedildigini g6rmekt eyrzlzs Igyeri sahiplerinin gogu bu olay nedeniyle iflas etmiqtir. Bedesten'i ve Bitpazarr'nr yiyip bitiren difer yangrnlar: 25 Nisan 1546,19 Nisan 1588, 20 Kasrm 1652,4 Arahk 1701 ve 27 Nisan 1750 yangnlandrr. 1701'deki btiyuk yangrndatt ronia Bedesten yeniden inqa edilmietir ve 1843'te Ingiliz gezglrr Charles White'rn giirdrigu bedesten binasr yeni binadrr. E.H. Ayverdi'ye gtire, 18. yuzyrldaki bu restorasyonda 15. yizyrl yaprsrnrn temel ciielerine (duvar, kubbe, kapr) dokunulmamrgtrr. Clarles White'rn gcirdtigti duvarlar, kubbeler ve kaprlar ilk yaprnrn unsurlandrr yuzyrl Bedesteni'nin en iyi tasvirlerinden birini Dernschwam yaprnrqtrt.2t Dernschwam'a gtire istanbul'da iki Bedesten, her ttirlu mticevheratrn ve nadide kurnaqrn, ipeklerin satrldrgr iki tane yuksek pencereli, stitunlara oturtulmug kubbeleri olan taq yapr vardrr. Duvarlara yaslanrnrq ahqap tezgahlann (geniqligi iki kanq, yriksekligi birbuguk kanq) brrlundufiu bu yaprlarda, duvar kenarlannda altrn srrrnah renkli kumaqlarla kapir, igi pahah ipeklilerle dolu sandrklar bulunmaktadrr. Ahqap tezgahlar da hah kaphdrr:; altrn srrmah kadife minderlerle stislenmiqtir. Bazt tuccarlar tezgahlanna ek yaptrfl, bunlann ilstune de hah serdigi iein, tiq kiqi tezgahlann arasrndaki kori dorl arda yanyana ytirtiyememektedir. 125

5 Bedestenlerde ticaret yapanlann milliyeti kanqrktrr: Turklerin yanrnda Rumlar, Ermeniler ve diier milletler (Yahudiler, Acemler, Awupahlar) vardrr. Bunlar birbirleriyle pek ahbaptrrlar, birbirleriyle muhabbetleri yerindedir; birlikte yemekte igmektedirler, aralanndan su srzmamaktadrr. Ne de olsa sosyal statiileri onlan aym itiban paylaerr krlmrgtrr!... it<i Bedesten istanbul'un en grizide mahalleri "addolunmaktadr. Eski Bedesten'de yer talebi arttrkga kiralar da aqagldaki tabloda yrllar itibariyle gosterildigi gibi artmaktadrr: mayan emvdli Hazine'ye irat kaydedenler) iqgal etmektedirler. Bir dtikkan Beyttilmal Emini'nin (Hazine Memuru) yazrhanesidir, bdyle bir yazrhane de Kazasker KassAm'rna a;rnlmrqtrr (vergi memuru). Uqtincfl bir diikkanda da Ayasofya Vakfi.'mn gelir fazlahgr muhafaza edilmektedir ve 1520 Sicillerinden ri[rendigimize gcire, gayrimris- Iimlerin Eski Bedestende dagrhmr qu qekildedir: Yahudi Ermeni Rum Avmpah Toplam Daimi Di.ikkdn Krigeci (ieportacr) Toplam Yrlhk Kira B Bugrin hava parasl dedir''miz miktar, yani dtikkdn devir komisyonu 5000 kuruqtu (35bd altrn).28 Ancak 1840'larda Bedesten, istanbul'un ticari hayatrndaki merkezi yerini kaybediyor, Avrupa'dan ithal mallann merkezi Pera (Beyoilu) revaq kazanryordu. O tarihlerde istanbul'da olan White'a gcire, aynr srralarda Bedesten'de hig gayrimiislim tacir kalmamrqtrr. Sandal (ipek) Bedesteni'nde hava paralan da 30,000 kuruqtan 15,000 kuruqa inmiqtir.2e Eski Bed.esten Tacirleri Bedesten'de ticaret hayatr ve Bedesten tacirleri hakkrnda aynntrh bilginin ahnabilecefl bir baqka kaynak da Cabi'ye Has Sicil'dir. Cabi, Bedesten'in vergl nlemurudur. iqte Cabi'nin 1520 yrh Sicil'ine grire Mtisltimanlar o grinkti 168 drikkanrn 123'tnti iqgal etmektedirler. DrikkAnlardan 34'tinri gayrimrislimler ellerinde bulundurmaktadrrlar, 5 kdqe (iqporta) tezgdhr ve bir sandrk (daimi drikkan yeri) de boqtur. iqporta mahallerinden ikisini B eytrilmalciler (sahipsiz, variss Lz, ar arr- L26 Yahudilerin sayrsrndaki artrqrn nedeni L492'den sonra Ispanya'dan, Portekiz ve italya'dan Hrristiyan taassubunun tesiri altrnda gdqe zorlanan Eok sayrda Yahudi'nin Istanbul'a gelmiq olmasrdrr. Tabii bu iki saym arasrnda gayrimtislim sayrsr iki katrna grkmrqsa da mrisltiman tacirler ekseriyeti korumuqlardrr. Mr.isltiman tacirlerin sosyal ktiken itibariyle srnrflandrnlmasrnl tam yapamayacafiz; zira gofi-unlukla isimlerin yanrnda higbir srfat belirtilmemiqtir tarihli sicilde 123 mtisltiman dtikkdn sahibinden srfatr belirtilen 57 kiqinin dashmr qu qekildedir: A. bey ulema asker/kaprkulu segkin aile qocufru/qelebi B. amivqiftqi miitevelli zabft,almuhtesib C. hoca (tacir) kethiide zenaatkdr D. Atap

6 Acern TOPLAM Gijrtildugri Sbi, Eski Bedesten ahalisinden vasfedilen 27'si seekin zumredendir. 6 Bey ve 6 din bilgininden baqka biri top-' Eu biri piyade (yayabaql) 2 kaprkulu (subay) vardrr Sicilinde bite kaprkullannrn (solak ve mehter) Bedesten'de iqyeri sahibi olarak listelendig'ini gdruyoruz Sicili 13 Eelebi'yi de listeye almrq olup, gelebiler segkin aile Eocuklandrr. 3 Di Anlaqrldrgr kadairyla, mtisltiman diikkan sahiplerinin buyrik bir yuzdesi segkinlerdendir (zengin-btirokrat). Bu arada belirteliin: Bali Bey ile Sinan Bey adh iki qahsrn ikiqer dukkanr vardrr. Bir mesele de mtitekaid (emekli) olmadrklan takdirde bu kigilerin dtikkanlannrn baqrnda olamayacaklandrr, yani dukkanlannda iqqi gahqtrrmrq olmalarlnrn gere$dir. Genellikle kdlelerin bu qekilde qahqtrnldrklannr biliyoruz. Bu tur iqyerlerinin bdlgeler-arasr ticarete ytineldikleri de bize ulaqan malumattandrr.3o Amil, vergi veren gifteilziraatqidir, mtitevelli vakrf yiineticisidir, muhtesib de qarer-pazar amiri yani giinumuz tabiriyle zabrtadrr. Amiller ve miitevelliler de pargalanrm bcilgeler arasr ticarete yatrran birinci srnrf tticcarlardrr. Hoca adrnr alan profesyonel (tek igi yaptrh iq olan) tacirler segkin amatorlerin hemen artriasrnda sayrca ikinci strada yer almaktadrrlar. Hocalar, emrinde hiir adam ve kijle EahEtrran tiiccarlardrr.3l Fetih'le birlikte Edirne'den, Bursa'dan, Ankara'dan kopup gelen bu btiyuk tiiccarlar kurduklan vakrflar ve mahallelerle Osmanh istanbul'unun ticari hayatrna qekil vermielerdir.32 Eski Bedesten'in 7 mensubu meslekten zanaatkardrr: bunlarrn 3'ti sahaf (kitapqr), f i saatgi, f i gilingir, f i marangoz, 7'i de terzidir. DlikkAn sahiplerinden biri kadrndrr: Gtilnar Bacr. Daha sonraki sicillerde de Bedesten'in zanaatkdr ve tacir listesinde kadrn isimlerine rastlamaktayn, ozellikle de kadrn kcile tica- 12B retinde... Yabancrlardan birinin Efrenc Coromi (Jerom) ismiyle anrldrffinr gtiriiyoruz, herhalde italyandrr (efrenc, italyan demektir). Yabancr mtshiman tticcarlardan Arap ya da Acem diye bahsedilmektedir. o qaida $am'h ve Halep'li tacirlerle, iran'h ipek tticcarlannln osmanh ticaret hayatrnda gok dnemli bir yer tuttuklannr biliyoruz.s3 Bazr isimler: Muhibbiddin, Abdulkadir, Ali, Yusuf, Abdulfadl, Kadr ibrahim (Araplar); Hvace Kasrm, Zeyneddin, Gilan'h Mahmut bin Havace $emseddin (Acemler). Fetih'ten sonra osmanhlar yabancrlann istanbul'da yerleqimini heyecanla teqvik etmiqlerdir!... Eski Bedesten'in Organizasyon ve Yiinetimi Bedesten, imparatorluk Vakrf Ycinetimi'nin genel denetim kapsamrndaydr. Ancak, burada ticaret yapanlar bir Lonca kurmuqlardr ve Evliya Qelebiye grire (1638) Bedesten bir ytinetim kuruluna da sahipti. Bu kurulda "qeyhler yani kahyalar, nakibler (mtifettiq muavini), duacrlar ve bir de kethride bulunmaktaydr".s4 300 tane tellalden bahseden Qelebi, "200 tellal de drganda vardrr" diyor. Hamallann drqanda bulundu$unn sciyler. Bizce Evliya Qelebi'nin rakamlan abartmacadr; zira 1496 Valuf senetlerinde gece bekgilerinin sa)nsl sadece 4'trir.35 Gerek tellallerin gerekse gece muhafizlanmn yaptrgr iq tinemli oldugundan bunlar Sultan'rn izniyle (ber'at) iqe ahnrr:, vazife ifalan mrilki amirlerin srkr denetiminden gegerdi. Diier Eahqanlardan ise kefil istenirdi... Charles White'dan intikal eden aynntrh qemaya giire Bedesten'den direkt sorumlu sekiz kiqi vardrr: Bir $"yh (KAh5'a;, bir Naliib (mtifettiq muavini) ve altr amir: "KAhya qok az bir maaqla gahqrr, daha gok bahqiq alrr, mesela usfil gigneyenlerden (ihlel) ahnan ceza ona ticret olarak verilir, keza Bedesten'in adrna gcilge driqtirecek maddeler satmaya kalkanlardan ahnan ceza da onun gelirleri arasrndadrr. Nakib garsrya intizam veren qahrstrr ve lonca mensuplarr tar29

7 rafind.an seqilir. Qarqr esnafinrn qlkarlalln korumakla gtirevli nakib ve kahya, maliann fabrika grkrq ve piyasa intikal fryatlannr belirlerler."36 KAhya, saray gdrevlilerine karqr Qarsl esnafrnrn hal ve hareketinden dolayr sorumlu idi; esnafin Sultan'rn emirlerine' tam riayetini safilamakla gdrevliydi.s? Haklan gifirrendiginde ise esnaf hemen yakrndaki Mahmut Paga camii'nde bulunan Kadr,ya giderdi. Kadr da meseleyi sultan'a aksettirir, harekete gegmeden 6nce onun emirlerini beklerdi'38 Bedesten her gun sabahrn erken saatlerinde aqrlrr dfileye kadar (Ramazan'da ikindiye kadar) agrk kalrrdr. Bekqiler, eza' nr okuduktan sonra ofile vakti qarqlyl dolaerr, iqeride kimsenin kalmadrgrndan emin olunca kapryt kapatrrlardr... SatrElara gelince, usfilen satrcr tellah qagrnr ve istedigi fryatr sciyler, bir m1nada Borsa Tablosuna yazdrrrnrq olurdu' yalmz mafu da tellala verir; dolagtrnp satmasrnr isterdi! "Tel- Iallann yarlsl mallan igerde aqrk arttrrma (muzayede) yolu ile sattyorlar, di$er yansl da aynr amagla bitiqik reyonlan (hemen drqandaki qarqrlan) doiaqryorlardr!"39 Bedesten'e muhafaza edilmek uzere mal verildiginde bir envanrer yaprlrr, ernanetgi mah teslim alrrdr. Mal sahibi mahnr geri alrrken ytiksek olmayan bir ticret ijderdi- Bazan mal geri ahnm az, o zalltan da Bedesten'in mah olurdu' 1843'te yayrn- Ianan ferrnanla emalletten ahnmayan, enlanette kalarr emvalin Beyttilmal'e devri emredilmiqtir.a0 Kapahqargr ve AYasofya Vakfr Eski Bedesten'den qrkan dort caddenin her iki yantnda ve bu caddeiere paralel yollarda kargrhklt srralar halinde dtrkkanlar yer almaktaydr.al Bu diikkanlann sayrsr 1489'da 782 iken, 1496'da saytsl 849'a, 1520'de 1011'e yukselmietir. Bu diikkdnlaln kirasrndan elde edilen gelir ise 1489'da 15,395 akge (altrn lira) iken 1520'de 34,153 akge olmuqtur' Kapalgarqr, Bedesten'in bir uzanttsr olarak planlatr.mrgtrr. Buradaki dtikkirrliirclirn elde edilen gelir, Ayasofya Vakfi'na kaldr- ['rndan, dukkanlannr dofrudan denetieyicisi rnutevellidir Sicili'ne gcire dtikkdnlann da$hmr Ek'te giirtildtigti grbidir. Bu listede sayrsr 74 glbi olan kdqe tezgdhlan (iqporta) ayn gosterilmemiq, duz hesap yaprlmrgtrr. Dikkat edilmesi gereken bir husus imalatgrlar srrasrnrn kargrsrndaki srrada yer alan dukkanlarrn o imalaterlara ait oldugu, onlartn satrg yerleri oldugudur. Bir baqka husus ise bazt tacirlerin birden fazla dukkanr bulunduiudur. Bazr dukkanlar da ortaklar tarafindan Eahgtrnlmaktaydr... Evliya Qelebi'ye gdre L7. ynzyrlda Bedesten'e baih pazar yerinde Eu esnaflrk kollarl mevcuttu: Quhactlar (Avrupa mah ytinlu satanlar), Satenciler (Qogu Yahudi), Debaciler (brokarcrlar), Kadifeciler, Yastrkqriar, ipek Dokumactlan (dareyiciler), Hilatgrlar (ipekli elbise satanlar), Kuqakgrlar (atkr, gal ve kuqak satanlar), eletqeciler, peqtemalcrlar, kemhacrlar, dimici- Ier, bezciler (pamuklu satanlar), buiasr dokumactlart, kumaq tacirleri (bezzazan), hahcrlar, abactlar (kegeciler), kebeciler (kaba yiin dokumalar satanlar), sof ihramcrlar (moherciler, keqi tiiytinden kumaq satanlar), sofqular (kegi ttiyti satanlar), Silah Pazan (silah ve askeri eeyalar satanlar), Bitpazart (elden driqne egya satrcrlart), Awet Pazart (kadrn eqyalan satanlar) ve meydancrlar (aracrlar). Hemen Bedesten qrkrernda kuyumculan, alttn ve gtirniiq elyaf uretenler (srrmacl ve kilepdenciler), bufasrcrlar (ince panruklu kumaq tticcarlarr), gazzazlar (ipekgiler), takkeciler ve sahaflar (kitapqrlar) bulunmaktaydr.a2 Resmi geeitlerde hepsi Eski Bedesten Loncasl'na bafih bu gruplar ayn ayn gegmekteydiler. Fatih'in Vakrf sicilinde Bedesten'in uzanttsr olarak gortilmekle birlikte Bitpazan, ayn hriviyetini hep korumuqtur 'h yrllarda Bitpazan'nr anlatrrken Charles White bu pazarda kullanrlmrq kuma$ ve elbiselerin satrldrs.nt, satanlartn da emekli yeniqerilerle saray mristahdemleri olduiunu kaydediyor (daha qok bahgrvanlar). Bitpazan tiiccan zengin tuccardrr; pahah elbiseler, ktirk ve kuqaklar satmakta, mal karerhfl c/r, 70 lle % 20 arasrnda faizle para verrnekte, tefecilikle ugraqmaktadrrlar. 131

8 Bitpazart'ntn kendi Kethtida'sr ya da Kdhya'sr vardrr, kendi tellallarr vardrr. Yine White'rn bir gdzlemine gdre, mallarrnr Bitpazarl'nln hemen yanrnda satanlar saytca pazar esnafindan daha kalabahktrlar... Eski Bedesten ve Biiyuk Qargr (Kapahqarqr) etrafinda baqka cjnemli ticari merkezlerin ve binalarln olduiu da unutulmamahdrr. Bunlann do$usunda Mahmutpaqa DtikkAnlan adr verilen 220 adet dlikkan vardr; bu dukkanlara yandan ve arkadan bitiqen dtikkinlarla birlikte bu sayr 265'e ulaqmaktadrr. Guneyde Suleyman Paqa Odalan adr verilen Kervansaray (Otel) vardrr ki halk diline yerleqmiq adr Esir Pazart'drr. Batrda da Bodrum Kervansalayr, At Pazan ve OkEu Pazan yer almaktadrr. Atla, atqrhkla ilgtli meslekler umulaca$ tizere Osmanh gahqma hayatrnrn baq kciqesindedir. Fatih Sultan Mehmet, Fatih Camii'ni ve Istanbul'un ticari merkezi olmak tizere de Sultan Pazan'nt yaptrrmazdan tjnce at pazarr ve ilgrli iqyerleri Eski Bedesten'in batrstnda bulunmaktaydr yrlrnda Sultan Pazart yaktntna 110 dlikkanhk Saraghane inea edilince, F atih SaraQhane Esnaf Locasr'na efier yaprm], nalcthk, vs... ile ilgrli tekel olma hakkrnr vermiqtir yrhna ait Ticaret Sicili'nde Saraqhane'de 146 eierci vardtr ki hepsi miis- Ir)man, bir krsmr da yenigelidi;.aa Kapahgarqr ile ilgrii en son bilgrleri Osman Ergin'de bulmaklaytz.4s 1940'larda metrekarelik Buyuk Qarqr'da dtikkan vardrr. Hanlarda imalathane olarak kullanrlan odaiar bu sayrya eklenecek olursa, sayt 4000'e ulaqrr. Qarqr civannda ise baqlangrgta 21 Han vardrr, bunlann 6'srnr deprem yrkmrqtrr. Hanlann qo$u QarEr'ntn caddeleri iizerinde ve onun ayrrlmaz parqalan grbidirler.a6 Pazar iqinde bee kiiguk cami, bir okul, yedi gegme, bir kuyu, bir dere, bir de kurnah meydan qeemesi vardtr. Buyuk Qarqr 18 kaprdan drean aqrlrr, bir diier deyimle Eargrya 18 kaprdan giriq vardrr. International Journal of Turhish Studies, I, Qev: Selahattin Ayaz 1. osmanh-rincesi qehir tarzr konusunda bkz. J. sauvaget "Esquisse d,uno Ifistoire de la ville de Daruas, Reuues d,es Etud,es Islantiques 8 (1934): ve Encydopaedia of Islam, Baghdad., Bukhara, Bursu, Hulub, istanbul maddeleri 2. Osmanh qehircilifii konusunda bilgi iein bkz. Osman Ergin, "Tiirk $ehirlerinde imaret Sistemi". 3. Halil inalcrk "Capital Formation in The Ottoman Empire", The Journal of Econontic History 24 {.g1g): gz Istahli, ibn Havkel, Makdisi, ibn-i Balhi, idrisi, yakut, Ebu,l-Fide ve Ibn Batuta gibi miisliirnan coffrafyacr gezginlel Isldm kentlerinin Orta Asya'dan Fas'a alzedildifi bu temel sosyal yaplya iqarette bulunmaktalar. Osmanh donemi konusunda bkz. Evliye Qelebi, Seyalmtnanre, 10 c. (istanbul, ). 5. Halil Inalcrk, "Bnrso", Belleten 24 (1g60): Bedesten, bedesten ya da bezistan^trirkge'de Bezzasistan kelimesinin krsalmre, airza-uymus Eekilleridir. Kayseriyye konusunda bkz. Lapidus,.Mus- Iint. Cities", s Yunan (Grek) ve Roma kriltiinindeki Basilica, Bedes_ tenle aynr iglevi gdrmektedir: mahfuz qargr alanr. 7. Seyohotname, c.iii, s. s83. Bedestenli Eehirler (Avrupa) : Edirne, Selanik, serez, Yeniqehir, sofya, Belglad, Budin, saraybosna, Usktip, Filibe. Asya: Bayburt, Bolu, Ankara. 8. I{rbns f'ethedildi[inde Lelkoqalr taciller Saray'dan Ayasofya meydanr'nclaki bir kilisenin Bedesten'e dciniiettiriilmesini talep ettiler. (BaEvekAlet Arqivi, Milhintme, 23: 109, lb Receb g81). Ankara'da da Mahmut paqa Bedesteni vardr ve tiltik ahq-veriqi ile unluydri. 9. Encyclopoedio of Islant, Istanbul, s Galata Bedesteni konusunda bkz. A.'Refik, "16, Astrtla istanbul Hayati', istanbul, 1935, s Evliya Qelebi iznik'te de Bedesten bulunrnamasrna t'aimen canlt bil ticaret hayatrnrn surdtigrinti sdyltiyor,(seyahatnante, c. II, s. 8). Bedesten'in Kasa fbnksiyonu konusunda bkz. Q. ulugay, "17. Asu.- da Saruhanda Eghiyaltk". 11. A. Relik, " 71. Asr-L Llicri.'de Istanbul Hoyati',Istanbul, 1g31. Dok. No. g Niqancr CelAlzade'ye atiedilen bir kanunnameye gdre Bedesten yapan birileri diger insanlarr orada ticarete zorlayamaz. (Kanunnanle, Ankaia D, 2. Tarih Cofrafya Faki.iltesi, ismail Saip). 13. osmanh mimarisi aqrsrndan Bedesten konusunda bkz. A. s. Ulgen,,,Ankara'da Mahntut Paqa Bedesteni ue Bitigi[ind.eki Han,'. Kervansaray ise tamamen farklr, dor't k6qeli, genig avlusu agrk ve havuzlu ve Eeqmeli bir yaprdrr' E. H. Ayverdi, "osntanh Minnrisincle Fatih Deuri". 14. Not 6 gibi- Ayrrca bkz. R. Janin, "Constorttinople Byzantine: Deuelctpntant Urbain et Repertoire Topographique". paris, L964, s. 1b?_ Kepeci, "Burse Hanlart". orhan Bedesteni, Kadr kayrtlann da,,bezzazistan-r Atik" olalak geqniektedir. Bey Hanr (Emir l{an) bitiqigindeki bu yer., 133

9 Hr,ldavendigAr'rn Euha I' Defferi'nde Han-r Bezzaziy e diye geqmektedir. 16. Kapalrgarqr (Grand Bazaar') yerlegim planr iqin bkz. Charles White,'Three Years in Constantinople", Vol. IiI (Londra, 1845) s. 1, istanbul $ehir Rehbei'i, isl6nt'ansihlopedisi c.ii, s.440. I7.I{istor'1' of'melt.med The Conquerot', gev. T. Riggs (Princeton, 1954). 18. Janin, Constantittopel Byzctrttine, s. 97, 99, 157' 1g. Ayver.di, (1) Osntunlt. Iv[inarisinde Fatih Deuri, t2) Osntanh Ivlitnarisinirr ilk Deuri. 20. Kapalrqar.ir (lstiyuk Pazar') mrntrkastnda sadece 2 Bedesten rraldt. Evliya Qelebi'1,e got'e (Se.1,o)tetnanre, c. 1) Eski Bcdesten'i de Yeni Bedesten'i de yaptryan II. tr{ehrnecl (Fafih)'dir o1'sa 1520 Vakrf' Senedi'ne gdle Yeni IJcdesten henuz oltada yoktur'. Qelebi "Yeni Bedesten'dc altrrr-gumriq satrlntnz., ipckliler'. kry.rnetli kurlaqliit' srrtrltt" diy'ot'. Yer-ri Bedestett'e Sandal Bedesteni. Flski'sine dc Cevher llcclesteni dcnrnesinin ticdeni de herhtrlde br-rdur. 1905'te Iladt id'de yayrmlanan \/ioge tlc Turquia (Tiil'kiye Seyahatinr. Cristobal de Villadn)Bezistan'da zrlttn ve gtimtiq yirntstra alttn r.e giirnti; iqlerncli ipcklilelin de satrldrgrnr ve bir dukkanda Nladrit'in },ledina l)cl Cornpo nreydanrndaki dtikkanlaltn tarnanrrndaki kadar allrn bulunduglrnu )'azrvor'. Ba;kaca Kaynaklar'(1) A. Retlk, "Istanbul IIo)'att, ," (2) J. Sandelson,"TrQL'els, r" (Iondt'a, 1931), s Osnran l}'gin. "F'cttih inrorcti Valtl'i),csi" (lstanbul, 1945). \\rhite bahsi geqen eserinde "topr':rk alfrna inen bir dtn'at'a vtrslnnntt;, yani diilerne alhna gizlerrurri; sirglunr, atepe-dirl,anrklr sandrklal'drln" "bahseder ts. 1?4). E. Qelebi de dcrriir'l<lprlr nrahzcnlerc het'akqanr nritllat'ttr kilitlendigini yazar'. Delnschrvrim ise ccviz sirndrklaldan bahsedi-vot. Tapcbuch Eitter ltei.sc Nar'l Kott.:! ct ttt i ttoltcl. s lla;i'ekr,ilut Ar';ii'i, Istanbul (t\laliy'e'den 1[tidcn'er', No- 19t. 23. Istanbul Bclcdil'c Ki.rtiiphrtncsi, \1. Cevdet, No. 06i. 24. b-cttih lvleltntail li \tctltli.t'clcrr tankara, 19ilSl. 25. Yangrn tarihini RIistt:rn Pa;o 'l'rtrilri'nde titnt olut'ak lttrltrtl'rkta5'rz. Istanbul Universitesi Kuttipharresi. El I'aznralan 167 a. 26. Fatih. Dct'ri trlitrrnrisi, s l)c.r'nschu'anl, crg'c'. (Not 21). 28. Se-t,a/rcr tnettta, c. 1, s White, age, c.ll, s. 252, 257. tnot 16). 30. inalcrk, Not 3, s. 115, ve 19. I'tizyrllirlda Bedesten tacir'lerinin telkibi degiqmemi.g ancak Runrlur ve Et'nreniler geli;en Avt'upa ticaretine kopli.i ol nru qlardr r'. 31. Not 3, s. 115, Encl'c,lopaeclia ol'islarn, c. I\/. "lstirnbul", s I{alil inalcrk, "Comrnelce of'the Levant", Journol o/'the Et:ortrtttt.i.c Antl Social Histol,of tlrc Oriertl 3 no,2 (19601, Sc;,o/ratttenta, c. 1, s. tj11, \\tiite'a gole Bcdesten'de 12 tellal ilc 6 bekgi vat'dn'. 13el<gilel giindtiz 134 kaprlarda gece de gar$r qevresinde ndbet beklemektedirler. 36. White, c, If, s A. Refik, "istanbul Hayatt", , s A. Refik, "16. Astrda Istanbul Hd,yatl", (istanbul, 1g3b), s White, c. 1, s Simsarlarrn faaliyetlerine kayrt getiren nizamnameler konusunda bkz. A. Refik, "76. Asrda istanbul Hayatt', s White, oge, c.1, s. 175, Ergin, "Bedesten", bdlme (sandrk) sayrsrnr 800 olarak belirliyor. 41. O. N. Ergin, ia, c.iii, "Qarqr". 42. Seyahe,tnanlq c.1, s Fatih. Mehntet II Vahfiyeleri (Ankar.a, 1938), s.? Qagatay uluqay, *Istanbul Saraqhanesl", Tarih Dergisi 3 no, b/6 (1951-b2), s Ergin, ia, c. III, "Qalqr". (Elgin istanbul Betediyesi istatistik Dairesi Mridiiruydri). 46. Kuzey iran Eehirlerinde benzer dtizenlemeler hususunda bkz. Abdulali Kerenk, "Asdr-t Bestani-i Azerbeycdn", c. I (Tahran, H. 13b1), s. 14-bl. EK MISIR'IN RE$ID $EHRINDE BiR BEDESTBN ixgnsrna DArR padi$ah FERMANT Iqbu FermAn Vezir AIi Paqa'nrn Reqid'de bir Bezzazistan yaptrrmaslna dairdir ve dahi bdyle bir Ferman irade olunmaslndan murad odur ki Vezirim Ali Paqa*, Allah ytksek mevkiini muhafaza buyursun, bize Mrsrr'da iken o belderiin tacirunu ile varhkh erkanlnln huzurda toplanarak her akeam evlerine giderken mallarrnr gahnlr korkusuyla evlerine taqryrp sabah dahi tekrar pazar yerine getirmek gailesinden az6,de olalar diye orada, Reqid denen yerde, bir Bedesten inqasrndan yana arzu istida olundugunu bildirmigtir! Amn iizre Yezrr PaEa dahi o yerde nrristahkem bir Bedesten inga ettirmiq, Reqid ahalisi de gelip Kadr'dan ol Bedesten'de her trirlu kumaetn, itriyatrn ve ilacrn ahnrp-satrlabilir oimasrnr isteyince, telldllar goreve baqlamrqlardrr. Kadr hrikmri katrma ulaqtrrrhp benden teyiden bir ferman istenir olmuqtur. iqte anln tizerine ben, Sultan Stileyman Han dahi bu Ferman'r yazdrnp 6lqtisriyle her trirlti kumaqrn, itriyat ve ilacrn Ali Paqa'nrn yap- 135

10 trrdrfl Bezzazistan'da ahnrp satrhr olmasrnr irade buyuruyordm! TellAller de iqlerini gtirstinler, kimse mani olmasrn! Btrylece biline! *I(AYNAK: ingiliz Ulusal Miizesi (British Museum, OR 9503, fol, 42). MS, Mtrnqaat I. Stileyman ( ) dewinde iki Ali Paga vardr, her ikisi de Mrsrr Valiligi yapmrqtrr. Semil Ali Paqa 1552'de, Hadim Ali Paqa 1559'da Mrsrr Valisi olmuqtur. Bkz. M. Srireyya, Sicitl-i Osmant, III (istanbul 1895), s

11 ixtisar ve DII\ HaztrI&Yan MUSTAEA OZF.L lz YAYIN( )lllk: 106 ilriro, vetoplum KiraPlrgr; 8 lsranbul, 199? 2. Baskr ISRN: s75'355'118'5 dirgi, igdrlzert: lz YaYrncrhk kopak' Hamdi AkYol baskr, kapak bcskrsr' cih; Eratnat, 506 7l 25 mcrkczctcndi mh' gayhanc sk' all,ayrak irs rncrkezi l/l I topkapr/istanbul tcl: (0212) tto fhx: (0212) 617 t497 i