İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:12 Sayı: 24 Güz 2013/2 s. 1-11. 6102 SAYILI TTK UYARINCA GEMİ ACENTELERİNİN TABİ OLDUĞU HÜKÜMLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Didem ALGANTÜRK LIGHT Özet Acente kelimesinin kökü Latince agere (yapmak ) dir. İngilizce de agent ve dilimizde ise, acente olarak kullanılmaktadır. 15. yüz yıldan itibaren denizciliğin gelişmesine bağlı olarak ortaya çıkan özellikle gemi acenteliği mesleği, gerek Türkiye'de gerekse tüm dünyada denizcilik sektörünün en önemli meslek faaliyetlerinden biri halini almıştır. Bu önemli faaliyeti meslek edinen gemi acenteleri, bağımsız bir tacirdir ve Yeni Türk Ticaret Kanunun Birinci Kitap Acentelik başlığını taşıyan Yedinci Kısım'da yer alan 102 ilâ 123. madde hükümlerine tabidir. Çalışmamızda bu hükümler nazara alınmak suretiyle gemi acentelerinin tabi olduğu hükümler değerlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: Acente, Gemi Acenteliği EVALUATION OF THE PROVISIONS REGARDING SHIPPING AGENCIES IN ACCORDANCE WITH THE TURKISH COMMERCIAL CODE NO. 6102 Abstract: The Latin root of the word agency is "Agere" which means do. In the English language, this is called agent and in our language we say acente. Due to the development of maritime shipping since the 15th century, the shipping agency has become one of the most important professional activities in the maritime sector. Shipping agents act as independent merchant and, therefore, they are subject to the provisions that are located in New Turkish Commercial Code, First Book, articles 102-123. In our study, these provisions will be evaluated. Key Words: Agency, Shipping Agents Prof. Dr. İstanbul Ticaret Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi.
Didem ALGANTÜRK LIGHT I. GEMİ ACENTESİNİN YETKİLERİ 1. Tanım ve Sözleşme Yapma Yetkisi 6102 sayılı TTK nun 102. maddesinde acente tanımı genel olarak ticari mümessil, ticari vekil, satış memuru veya işletmenin çalışanı gibi işletmeye bağlı bir hukuki konuma sahip olmaksızın, bir sözleşmeye dayanarak, belirli bir yer veya bölge içinde sürekli olarak ticari bir işletmeyi ilgilendiren sözleşmelerde aracılık etmeyi veya bunları o tacir adına yapmayı meslek edinen kimseye denir. Yedinci Kısım da hüküm bulunmayan hallerde aracılık eden acentelere Türk Borçlar Kanununun simsarlık sözleşmesi hükümleri, sözleşme yapan acentelere komisyon hükümleri ve bunlarda da hüküm bulunmayan hallerde vekâlet hükümleri uygulanır. Taşıma, deniz ticareti, sigorta, turizm gibi alanlara ilişkin özel düzenlemeler saklı tutulmuştur. şeklinde düzenlenmektedir. Kanun da yer alan bu tanım kapsamında, gemi acentelerine ilişkin olarak özel bir düzenleme niteliğinde olan ve gemi acentesi tanımına yer verilen Gemi Acenteleri Yönetmeliği 1 üzerinde durulması gereklidir. Yönetmeliği n 4/ 1. maddesinde gemi acenteleri: anlaşma yapmaya yetkilidir, bu anlaşmalarla gemi acentesi gemi sahibi, kaptan, işleten ve gemi kiralayanın nam ve hesabına hareket eder, üçüncü kişi ve kuruluşlara karşı müvekkillerinin haklarını korur, bu çerçevede yaptıkları iş ve işlemlerde kendi kusurları dışında sorumlu tutulamaz. Gemi acentesine ilişkin bir başka tanım ise, Gemi Acentelik Hizmetleri Ücret Tarifesine İlişkin Tebliğ de yer alır. İlgili Tebliğ in 4. maddesi uyarınca gemi acentesi, deniz ve taşıt araçları ile yolcu ve yük taşımalarında gemi sahibi, işleticisi, kiracısı nam ve hesabına üçüncü kişi ve kuruluşlara karşı hak ve menfaatlerini tayin edilen bölge içinde koruyan ve bunun karşılığında ücret alan gerçek ve tüzel kişiler olarak tanımlanır. Yönetmelik te yer alan gemi acentesine ilişkin tanım, 6102 sayılı TTK nun 107. maddesinde yer alan acente tanımından daha kapsamlıdır. Zira, Yönetmelik ile gemi acentesinin sözleşme yapma yetkisinin var olduğu kabul edilmektedir. Oysa, 6102 sayılı TTK madde 107/1 uyarınca asıl olan aracı acentedir ve eğer müvekkil gemi acentesine kendi nam ve hesabına söz- 1 RG. 05.03.2012/28224. 2
2013/2 leşme yapma yetkisini verecekse, gemi acentesine bu yönde özel ve yazılı bir yetki vermesi gereklidir, aksi halde gemi acentesi sözleşme yapmaya yetkili değildir. Yönetmeliğin 4/1. maddesi, 6102 sayılı TTK nun 107 maddesine aykırıdır. Bu durumda, ortaya çıkan bir ihtilafta öncellikli olarak uygulanması gereken hüküm kanun hükmü olmalıdır 2. 6102 sayılı TTK nun da acentenin sözleşme yapma yetkisi özel bir şekle tabi kılınmaktadır ve bu yetkinin yazılı olarak verilmesi sıhhat şartıdır. Bu hüküm emredici niteliktedir. Dolayısıyla bir gemi acentesine bu hükmün dışında, bir başka ifade ile yazılı olmayacak şekilde sözleşme yapma yetkisi verilmiş olması halinde acente bir genel temsilci olarak kabul edilir ve bundan dolayı ortaya çıkacak hukuki ihtilafların çözümünde acentelik ilişkisini düzenleyen 6102 sayılı TTK madde 102-123 hükümleri yerine temsilciliğe ilişkin 6098 sayılı TBK madde 40 vd. hükümlerinin uygulanması gereklidir 3. Ayrıca 6102 sayılı TTK madde 107/2 uyarınca, müvekkilin gemi acentesine verdiği sözleşme yapma yetkisini veren yazılı belgelerin, gemi acentesi tarafından tescil ve ilan edilmesi gereklidir. Bu tescil, 6102 sayılı TTK madde 27 ve devam uyarınca ticaret siciline yapılır ve Türkiye Ticaret Sicil Gazetesi nde ilan edilir. Kendisine sözleşme yapma yetkisi verilen gemi acentesi, Ticaret Sicili Tüzüğü nün madde 34/3 uyarınca, yetki veren bu belgeleri noterde onaylattırarak bir örneğini müvekkilinin ticaret unvanının altına atılmış imza örnekleri ile birlikte sicil memuruna vermesi gerekir. Tescil, gemi acentesinin unvanına ait sayfada yapılır. Gemi acentesinin sözleşme yapma yetkisine ilişkin bu kayıtların ticaret sicilinde tescili, kurucu değil açıklayıcı niteliğe haizdir. Dolayısıyla gemi acentesi tescil ve ilan borcunu yerine getirmese bile, yazılı bir yetkiye dayanarak yaptığı sözleşmeler müvekkilini bağlar. Diğer yandan 6102 sayılı TTK nun 36. maddesi uyarınca, ticaret sicil kayıtları üçüncü kişiler hakkında tescilin Türkiye Ticaret Sicili gazetesinde ilan edildiği, ilanın tamamı aynı nüshada yayımlanmamış ise, son kısmının yayımlandığı günü izleyen iş gününden itibaren hukuki sonuçlarını doğurur. Dolayısıyla ilan ile birlikte üçüncü kişilerin kendilerine karşı sonuç doğurmaya başlayan sicil kayıtlarını bilmediklerine ilişkin iddiaları dinlenmez. Bir gemi acentesinin yetkisiz işlem yapmasının hukuki sonuçları bakımından 6102 sayılı TTK nun 108. maddesi önemli bir düzenlemedir. Bir gemi acentesi yetkisi olmaksızın veya yetki sınırlarını aşarak müvekkili adı- 2 Anayasa nın 124. maddesi uyarınca, yönetmelikler kanunlara ve tüzüklere aykırı olmaz. 3 KAYIHAN, Şaban; Yeni TTK ve TBK Işığında Türk Hukukunda Acentelik Sözleşmesi, Ankara 2011, s. 47. 3
Didem ALGANTÜRK LIGHT na bir sözleşme yaparsa, müvekkili sözleşmenin yapıldığını haber alır almaz sözleşmenin kendisiyle yapıldığı üçüncü kişiye icazet verdiğini bildirmesi gerekir. Müvekkil, sözleşmeye icazet verdiğini bildirmediği takdirde yetkisiz temsil nedeniyle yapılan sözleşmeden dolayı bizzat gemi acentesi sorumlu olacak ve yapılan işlemin sonuçları yetkisiz temsilci olan gemi acentesi açısından geçerli olacaktır. Dolayısıyla, 6102 sayılı TTK nu ile getirilen bu önemli prensip gemi acenteleri ile bu sıfatla sözleşme ilişkisine giren örneğin yakıt, kumanya ve malzeme alan veya geminin onarım veya bakım masraflarını üstlenen üçüncü kişilerin gemi acentelerin yetkisinin sınırlarını araştırması gerekliliği ortadadır. Bu sözleşmelere müvekkil tarafından sonradan icazet verilmez veya sessiz kalınır ise, sözleşmelerden dolayı sadece gemi acentesi kendisi sorumlu olacaktır. Bir başka ifade ile, üçüncü şahısların bu sözleşmelerden dolayı vekaleten hareket edilen donatana, işletene veya kiracıya müracaatı söz konusu olamayacaktır. 6102 sayılı TTK da getirilen bu yeni prensip dolayısıyla, gemi acentelerinin de müvekkilleri ile aralarında ortaya çıkabilecek ihtilafların önlenmesi bakımından müvekkilleri adına yapacakları sözleşmeler hakkında önceden özel ve yazılı bir yetki belgesi alması ve bunları tescil ve ilan ettirmesinin hukuki menfaatlerinin korunması açısından faydalı olacağı kanaatindeyiz. 2. Gemi Acentesinin Diğer Yetkileri 6102 sayılı TTK nun 105. maddesi uyarınca, bir gemi acentesi her türlü ihtar ve protesto gibi hakkı koruyan beyanları müvekkili adına yapmaya ve bunları kabul etmeye yetkilidir. Yine bu sıfatla gerektiğinde müvekkili adına dava açabileceği gibi kendisine karşı da aynı sıfatla dava açılabilir. Yabancı müvekkiller adına gemi acenteliği yapanlar hakkında, gemi acenteliği sözleşmelerine bu hükme aykırı olarak konan şartlar geçersizdir. Getirilen bu yeni prensip ile Türkiye de yabancı müvekkiller adına dava açılması imkanı yaratılarak, kolaylaştırılmıştır. Türkiye de yerleşik müvekkiller bakımından ise, yerleşim yerleri ve iş yerlerinin Türkiye de bulunması nedeni ile müvekkile karşı doğrudan doğruya genel yetkili mahkemelerde dava açılabilmesi her zaman mümkündür. Bu sebeple gemi acenteliği sözleşmesine 6102 sayılı TTK madde 105/2 ye aykırı hükümler konulabilmesi mümkündür. Ancak gemi acentelerine karşı açılabilecek bu davalar sonucunda alınan kararlar 6102 sayılı TTK madde 105/3 uyarınca gemi acentelerine uygulanamayacaktır. 4
2013/2 II. GEMİ ACENTELERİ TÜRLERİ VE ACENTELİK HİZMETLERİ 1. Koruyucu Acente ve Çarterer Acentesi Gemi acenteleri, donatan veya geminin yolculuk veya zaman çarter sözleşmesi tahtında tahsis edilmesi halinde çarterer tarafından atanabilir. Uygulamada, ilki owner s agent donatan acenteleri veya armatör acenteleri, ikincisi ise charter s agent çarterer acenteleri olarak ifade edilir. Donatan acenteleri, yetkili oldukları limanlarda sadece donatan adına ve gemi ile ilgili olmak üzere hizmet verir. Burada acente özellikle donatanın üçüncü şahıslara karşı menfaatlerini korumakla yükümlüdür 4. Örneğin, geminin limana yanaşmasının sağlanması bakımından liman hazırlıklarının yapılması, geminin liman masrafları listesinin hazırlanarak bildirilmesi, gemi adamlarının değişiminin sağlanması gibi. Çarterer acenteleri ise, yetkili oldukları limanlarda ilgili geminin çarter sözleşmesi tahtında gemi ve yük ile ilgili hizmetleri yerine getirir. Bir zaman çarteri sözleşmesinde ise, acente zaman çartererin vekili olarak örneğin liman masraflarının hazırlanması, yakıt ikmalinin sağlanması gibi hizmetleri görür. Uygulamada, zaman çarteri sözleşmesi tahtında tahsis edilen geminin donatanı Gemi Acenteleri Yönetmeliği madde 4/1 uyarınca koruyucu acente sıfatı ile ilgili limanda sadece kendi menfaatlerini korumak amacıyla çoğunlukla başka bir acente tayin eder. Örneğin, gemi adamlarının gemiden ayrılıp ülkelerine dönmesinin sağlanması, sağlık kontrollerinin tamamlanması, yük hasarlarında sörvey atanmasının sağlanması, sigorta şirketlerine gerekli bilgi ve belge akışının temini gibi. Bu durumda, bir gemi için aynı limanda iki gemi acentesi söz konusudur ki, 6102 sayılı TTK uyarınca karşımıza iki önemli mesele çıkmaktadır; - Bunlardan ilki, koruyucu acente tanımına ilişkindir; Gemi Acenteleri Yönetmeliği nin 4/1. maddesinde, bu acentelerin temsil ettiği kişilerin hak ve menfaatlerini birbirlerine karşı koruduğu belirtilerek, bu tür acenteler koruyu acente olarak tanımlanır. 6102 sayılı TTK nun 109/1. maddesinde acentenin müvekkilinin işlerini görme ve menfaatlerini koruma görevi açıkça düzenlenmektedir. Dolayısıyla, Gemi Acenteliği Yönetmeliği nin 4/1. maddesinde koruyucu acente tanımına yer verilmemiş olsa dahi 6102 sayılı TTK nun 109/1 maddesindeki düzenlemeden aynı sonuca varılabilecektir. 4 ILGIN, Sezer, Deniz Hukuku-II (Deniz Özel Hukuku), 2008, s.21-22. 5
Didem ALGANTÜRK LIGHT - İkincisi ise, aynı liman ve aynı gemi için iki acentenin atanmasının 6102 sayılı TTK nun 104. maddesi uyarınca acentenin atandığı bölge ve ticaret dalında inhisar (tekel) hakkını ihlal edip etmediği meselesidir; 6102 sayılı TTK nun 104. maddesi uyarınca, yazılı olarak aksi kararlaştırılmadıkça, müvekkil kural olarak aynı yer ve bölge sınırları içinde aynı ticaret dalı için birden fazla acente tayin edemez. Ancak acentenin inhisar hakkı, acentelik sözleşmesinin içeriğine ilişkindir. Burada özellikle her iki acentenin aynı limanda aynı gemi için hizmet vermiş olmasına rağmen iki farklı acente tayininde bulunan ve atamayı yapan donatan ve çartererin farklı menfaatlerinin korunması nedeniyle acentenin inhisar hakkına etkili olmadığı sonucuna varılabilecektir. 2. Tali Acente Bir acentenin, kendisi de başka bir acente atayabilir. Gemi Acenteleri Yönetmeliği nin 4/1. maddesi uyarınca, bir acentenin kendi nam ve hesabına işlem yapmak üzere verdiği yetki dahilinde faaliyette bulunan acenteye tali acente denir 5. Tali acentelikte, donatan veya çarterer bir acente atamaktadır, bu acente ise başka bir acente atar. Dolayısıyla tali acente ile müvekkil donatan veya çartererin herhangi bir gemi acentelik sözleşmesi bulunmamaktadır. Tali acente, genel acentenin vermiş olduğu yetkiler dahilinde kalarak faaliyet gösterdiğinden acentelik sözleşmesinden doğan talep haklarını da sadece ana acenteye karşı ileri sürebilir. 3. Gemi Acentelik Hizmetleri Gemi acentelik hizmetlerini genel olarak şu şekilde sıralamak mümkündür; - Bulundukları limanda veya bölgede ilgili geminin limana girişinden önce boğaz trafik kontrollerine, liman başkanlıklarına, sahil sağlık, emniyet teşkilatı, gümrük birimlerine geminin özellikleri, yükü, yanaşacağı liman hakkında bilgi verme, - Geminin limana gelmesinden sonra sağlık belgesinin temini, 5 Doktrinde, tali acenteliğin gerçek tali acentelik veya gerçek olmayan tali acentelik şeklinde ortaya çıkabileceği öngörülmektedir. Yönetmelik uyarınca tanımlanan tali acentelik, gerçek tali acentelik kavramına uygundur. Gerçek olmayan tali acentelikte ise, müvekkil hem genel acente ile hem de tali acentelerle acentelik sözleşmesi yapar. Her ne kadar tali acenteler ana acentenin iş yükümünü paylaşsa da doğrudan müvekkil nama ve hesabına hareket etmektedir. Bu nedenle, acentelik sözleşmesinden doğan talep haklarını da doğrudan müvekkile karşı ileri sürebilir. Ayrıntılı bilgi için bkz. KAYIHAN, s. 64-65. 6
2013/2 - Türk limanlarına gelen her türlü gemi ve deniz araçlarının yolcu, yük, bakım/onarım, sörvey, ikmal personel değişikliğinin sağlanması, - Yükleme ve boşaltma için liman başkanlığına başvuruları yaparak, gerekli ücretleri yatırmak, - Kılavuz, römorkör talebinde bulunmak, - Geminin ihtiyacı olan yakıt, kumanya ve yağ ikmalinin sağlanması, - Yük ilgililerine gerekli bildirimlerde bulunarak boşaltma, istif, sayım kontrol, hizmetlerinde görev alacak kişileri temin etme ve hazır bulunmasını sağlamak, - Özel yetki verilmesi halinde olaylar çizelgesi -statement of facts, zaman çizelgesi -time sheet, konişmento- bill of lading gibi belgelerin tanzim edilmesi, - Yükleme ve boşaltma faaliyetlerinin bitiminden sonra geminin liman çıkışında gerekli izin alınması - 6102 sayılı Kanunun 112. maddesi uyarınca, Müvekkiline ait bir paranın gönderilmesi veya teslim edilmesinin zamanında sağlanması. III. GEMİ ACENTELERİNİN HİZMET ÜCRETİ ALACAKLARI Gemi acenteleri, acentelik ilişkisinin devamı süresince vermiş oldukları bu hizmetlere karşılık ücrete hak kazanır. Taraflar ücret miktarını acentelik sözleşmesinde belirleyebilir. Sözleşmede hüküm bulunmadığı hallerde 6102 sayılı TTK nun 115. maddesi uyarınca ücret, gemi acentesinin bulunduğu yerdeki ticari teamüle, teamül de mevcut değilse halin gereğine göre mahkeme tarafından belirlenir. Bu belirlemeyi yapacak görevli mahkeme, o yerdeki asliye ticaret mahkemesi midir? Yoksa, TTK nun Yürürlüğü ve Uygulama Şekli Hakkında Kanun m. 8 uyarınca o yerdeki deniz ticaretine ve deniz sigortalarına ilişkin hukuk davalarına bakmakla görevli asliye ticaret mahkemesi midir? Gemiye ilişkin olarak ödenecek her türlü komisyon, brokaj veya acente ücretleri, 6102 sayılı TTK madde 1352/1 (s) uyarınca deniz alacağı kabul edildiğinden ve madde 1353 uyarınca deniz alacaklarının teminat altına alınması için geminin sadece ihtiyati haczine karar verilebileceği, bu alacaklar için gemi üzerinde ihtiyati tebdir konulması veya başka bir surette geminin seferden menedilmesi istenemeyeceğinin Deniz Ticareti Başlıklı Beşinci Kitap, 8. Kısım Cebri İcraya İlişkin Özel Hükümler de düzenlemiş olması nedeniyle, gemi acentelik ücret alacağına ilişkin davada görevli mahkemenin TTK nun Yürürlüğü ve Uygulama Şekli Hakkında Kanun m. 8 uyarınca o 7
Didem ALGANTÜRK LIGHT yerdeki deniz ticaretine ve deniz sigortalarına ilişkin hukuk davalarına bakmakla görevli asliye ticaret mahkemesinin olması gerektiği kanaatindeyiz. 6102 sayılı TTK 116. maddesi uyarınca bir gemi acentesinin hak kazandığı ücret doğumu tarihinden itibaren en geç üç ay içinde ve herhalde sözleşmenin sona erdiği tarihte ödenmesi gerekir. Gemi acentesinin ücret alacağı yukarıda da belirttiğimiz üzere 6102 sayılı TTK madde 1352/1 (s) uyarınca deniz alacağı kabul edilir ve TTK madde 1353 uyarınca deniz alacaklarının teminat altına alınması için geminin ihtiyati haczine karar verilebilir. Gemi acentesi ücret alacağının esası hakkında dava açılmadan önce Türk Bayraklı Gemiler hakkında ihtiyati haciz kararını vermeye yetkili mahkemeler, 6102 sayılı TTK nun 1354. maddesi uyarınca geminin demir attığı, şamandıraya veya tonoza bağlandığı, yanaştığı veya kızağa alındığı yer mahkemesi ya da bir Türk Gemi Siciline kayıtlı gemilerde sicil yeri mahkemesi, sicile kayıtlı olmayan gemilerde malikin yerleşim yeri mahkemesi ve 941/3 uyarınca Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığınca tutulan özel sicile kayıtlı gemilerde kiracının yerleşim yeri mahkemesidir. Yabancı bayraklı gemiler bakımından ise, 6102 sayılı TTK nun 1355. maddesi uyarınca ihtiyati haciz kararı, sadece geminin demir attığı, şamandıraya veya tonoza bağlandığı, yanaştığı ya da kızağa alındığı yer mahkemesi tarafından verilir. Gemi acentelik sözleşmesine konulmuş bir yetki, tahkim veya esasa uygulanacak hukuka ilişkin bir kaydın varlığı halinde dahi, bir deniz alacağı olarak kabul edilen komisyon, brokaj ve acentelik ücretinin teminin sağlanması bakımından 1354. ve 1355. maddelerde belirtilen söz konusu yetki mahkemeler ihtiyati haciz kararı vermeye yetkilidir. 6102 sayılı TTK nun 1357. maddesi uyarınca, gemi acentesi ücret alacağının esası hakkında Türkiye de dava açıldıktan sonra ihtiyati haciz kararı sadece davayı gören mahkemeden talep edilebilir. Eğer esas hakkında hakem önünde veya yurt dışındaki bir mahkemede dava açılmışsa, kesin hüküm verilinceye kadar 1354. ve 1355. maddelerde belirtilen söz konusu yetkili mahkemelerden ihtiyati haciz kararı talep edilebilir. Gemi Acentelik Hizmetleri Ücret Tarifesine İlişkin Tebliğ 6, gemi acentelik hizmetleri ücretlerinin asgari limitlerini belirlemektedir. Gemi acenteleri acentelik ücretinin yanı sıra komisyon 7, gözetim ücreti 8, primaj ücreti 9 ve 6 RG. 10.03.2008/26812. 7 6102 sayılı TTK m. 113/4 uyarınca acente, müvekkilinin talimatına uygun olarak tahsil ettiği paralar içinde tahsil komisyonu talep etme hakkına sahiptir. 8 Gözetim ücreti, acentelik ve koruyucu acentelik hizmetlerine ek olarak gemi işlemlerinin ilgili kişi, kuruluş ve birimler nezdinde acente tarafından takip edilmesi, yerine getirilmesi, işin hızlandırılması, en kısa süre içinde ve salimen eşyanın tahliyesi ve yüklemenin sağlanması, evrak işlemlerinin yapılması, yükün teslim alınması 8
2013/2 Boğazlardan geçiş yapan gemiler için verilen hizmetlere karşılık örneğin personel değişikliği, transit gemi aksam ve malzeme aktarma veya gemi kaptanına nakit avansın acente tarafından gemiye verilmesinin sağlanmasında ilave ücrete de hak kazanır. 6102 sayılı TTK nun 119. maddesi uyarınca, bir gemi acentesinin müvekkilindeki yukarıda belirttiğimiz bütün alacakları ödeyinceye kadar, acentelik sözleşmesi dolayısıyla alıp da gerek kendi elinde gerek özel bir sebebe dayanarak zilyet olmakta devam eden bir üçüncü kişinin elinde bulunan taşınırlar (yük) ve kıymetli evrak ile herhangi bir eşyayı temsil eden senet aracılığıyla kullanabildiği mallar üzerinde hapis hakkı mevcuttur. Gemi acentesinin hapis hakkını kullanabileceği değerler kanunda sınırlı olarak gösterilmektedir. Bu sebeple, örneğin konişmentonun bir gemi acentesine ciro ve teslim edilmiş olması halinde gemi acentesinin bütün alacakları ödeninceye kadar ilgili konişmento üzerinde hapis hakkı mevcuttur. Aslında bu durumda, bir kıymetli evrak sayılan konişmento üzerinde hapis hakkını kullanan gemi acentesi, gemide bulunan yük üzerinde de hapis hakkını kullanmış olacaktır. Burada önemli bir nokta, gemi acentesi hapis hakkını sadece gemi acentelik sözleşmesinden doğan alacakları için değil müvekkili için yetkisi dahilinde yapmış olduğu diğer sözleşmelerden örneğin acente sıfatı ile akdettiği navlun sözleşmesinden doğan alacakları için de kullanabilecektir 10. Zira, 6102 sayılı TTK nun 119. maddesinde acentenin müvekkilinden doğan bütün alacaklar ifadesi kullanılarak hapis hakkının kapsamını geniş tutulmaktadır. Diğer yandan 6102 sayılı TTK nun 119/son maddesinde, TMK nun 950/2. maddesi 11 saklı tutulduğundan müvekkil ve gemi acentesinin tacir ve teslim edilmesi, eşyadaki eksiklik veya fazlalıkların takibi karşılığı olarak, deniz taşıt ve araçlarının sahibi, kaptanı, işleteni veya kiracısı tarafından ödenen ücrettir. 9 Primaj ücreti, yüklemede gösterilen ihtimama karşılık, navluna ek olarak yük sahibi tarafından ödenir. 10 KAYIHAN, s. 146. 11 4721 sayılı TMK m. 950: Alacaklı, borçluya ait olup onun rızasıyla zilyedi bulunduğu taşınırı veya kıymetli evrakı, borcun muaccel olması ve niteliği itibarıyla bu eşyanın alacak ile bağlantısı bulunması halinde, borç ödeninceye kadar hapsedebilir. Zilyetlik ve alacak ticari ilişkiden doğmuşsa, tacirler arasında bu bağlantı var sayılır. Alacaklı, borçluya ait olmayan taşınırlar üzerinde de zilyetliğin iyiniyetle kazanılmasının korunduğu ölçüde hapis hakkına sahip olur. Madde Gerekçesi: Maddeyle alacaklıya, zilyetliğinde bulunan ve borçluya ait taşınır eşya ve kıymetli evrak üzerinde kanunî bir rehin hakla tanınmaktadır. Bunun için alacaklının bu nesnelere borçlunun rızası ile zilyet olması, borcun muaccel olması, borç ile bu nesneler arasında bir irtibatın olması şartları aranmıştır. Ticari ilişkilerden tacirler arasında doğan alacaklarda bu irtibat karine olarak varsayılmıştır. Son fıkra ile iyiniyetin korunabildiği hâllerde (m. 988 ve 990) alacaklıya borçluya ait olmayan taşınır nesneler üzerinde de hapis hakkı (Rettentionsrecht ) tanınmıştır. Maddeyle hapis hakkı 9
Didem ALGANTÜRK LIGHT olması nedeni ile tacirler arasında bu bağlantının varlığı karine olarak kabul edilir ve netice olarak gemi acentesinin müvekkilinden doğan bütün alacaklarının teminatı için hapis hakkı uygulanabilir 12. Gemi acentesi prensip itibariyle muaccel alacakları bakımından hapis hakkını kullanabilir. Bunun bir istisnası, 6102 sayılı TTK nun 119/3. maddesi uyarınca müvekkilinin aciz halinde bulunması bir başka ifade ile borçlarını ödemeyecek duruma düşmesi halinde, gemi acentesi muaccel olmamış alacakları bakımından da hapis hakkını kullanabilir. Ayrıca 6102 sayılı TTK nun 20. 117. ve 118. maddeleri gereğince bir gemi acentesi yükümlülüklerini yerine getirmek için yaptığı olağanüstü giderlerin ödenmesini talep edebileceği gibi, verdiği avanslar ve olağanüstü giderler için ödeme tarihinden itibaren faize de hak kazanır. Bir gemi acentesinin ücret ve acentelik sözleşmesinden doğan tüm alacaklarını talep etme hakkının tabi olduğu zamanaşımına ilişkin 6102 sayılı TTK da açık bir hüküm yer almamak ile birlikte 6098 sayılı TBK nun 147/5. maddesi uyarınca, acentelik sözleşmelerinden doğan alacaklar beş yıllık zamanaşımına tabidir. Dolayısıyla bir gemi acentesinin, acentelik sözleşmesinde doğan alacakları muaccel olduğu tarihten itibaren beş yılın geçmesiyle zamanaşımına uğrar. IV. GEMİ ACENTELİK SÖZLEŞMELERİNİN SONA ERMESİ Gemi acentelik sözleşmelerinin, belirli süreli veya belirsiz süreli yapılabilmesi mümkündür. Nitekim 6102 sayılı TTK nun 121. maddesi, acentelik sözleşmesinin sona erme sebeplerini bu esasa göre düzenler. Belirsiz süreli yapılmış olan gemi acentelik sözleşmesi, taraflardan her birinin üç ay önceden ihbarda bulunmak şartıyla fesh edebilir. Yapılan ihbar, ileriye etkili olarak sonuç doğuran bir fesih ihbarıdır ve bu ihbarın 6102 sayılı TTK nun 18/3 maddesi uyarınca, noter aracılığıyla, taahhütlü mektupla, telgrafla veya güvenli elektronik imza kullanılarak kayıtlı elektrik posta sistemi yollarından biri ile yapılması zorunludur. İhbarın, belirtilen bu dört yoldan biri ile yapılması sıhhat şartıdır. Aksi halde, yapılan ihbar geçerli sayılmaz ve hukuki sonuç doğurmaz. Diğer yandan gemi acentelik sözleşmesinde belirli bir süre belirlenmiş olsa dahi, haklı sebeplerden dolayı taraflardan her biri sözleşmeyi her zaman fesh ile alacaklıya tanınan hak hapsetme şeklinde ifade olunmuşsa da, alacaklıya tanınan yetki aşağıdaki madde hükmünde de açıklandığı gibi sadece eşyayı vermekten kaçınma değil, teslime bağlı rehin hükümlerine göre rehin konusunu paraya çevrilmesini isteme hakkı da vardır. 12 KAYIHAN, s. 146. 10
2013/2 edebilir. Kanun da hangi hallerin haklı sebep sayılabileceği konusunda açık bir hüküm bulunmamaktadır. Bu sebeple, hakimin haklı sebebin gerçekleşip gerçekleşmediği konusunda somut olaya göre takdir yetkisi bulunmaktadır. Örneğin, gemi acentesinin müvekkili adına tahsil ettiği parayı zamanında ödememesi, gemi acentesinin tabi olduğu mevzuata göre faaliyete başlaması için gerekli yasal izinleri almaması, görevini haklı bir sebep olmaksızın zamanında yerine getirmemesi, gemi acentelik ücretinin ödenmemesi haklı sebep örnekleri olarak değerlendirilebilir. 6102 sayılı TTK nun 121/3 maddesinin 6098 sayılı TBK nun 513. Maddesine yaptığı yollama ile müvekkilin veya gemi acentesinin iflası, ölümü veya ehliyetini kaybetmesi halinde de gemi acentelik sözleşmesinin sona erebilmesi mümkündür 13. Ancak 6098 sayılı TBK nun 513/1 maddesi, bu konuda taraflara sözleşmede aksi düzenleme imkanı vermekte olup, taraflar gemi acentelik sözleşmesinin birinin ölümü, iflas veya ehliyetini kaybetmesi halinde de devam edeceğini kararlaştırabilirler. Son olarak, 6102 sayılı TTK nun 121/3. maddesi uyarınca, haklı bir sebep olmadan veya üç aylık ihbar süresine uymaksızın sözleşmeyi fesheden taraf, başlanmış işlerin tamamlanmaması sebebiyle diğer tarafın uğradığı zararı tazmin etmek zorundadır. Örneğin fesih nedeni ile gemi acentelik ücreti veya yoksun kalınan kazanç nedeniyle uğranılan zararın diğer taraftan talep edilmesi mümkündür. Ayrıca, müvekkilin veya gemi acentesinin ölümü, ehliyetini kaybetmesi veya iflası sebebiyle acentelik sözleşmesinin sona ermesi halinde, işlerin tamamlanması halinde acenteye belirlenecek uygun bir tazminat acenteye veya onun yerine geçenlere verilir. 13 TBK m. 513/1 Sözleşmeden veya işin niteliğinden aksi anlaşılmadıkça sözleşme, vekilin veya vekâlet verenin ölümü, ehliyetini kaybetmesi ya da iflası ile kendiliğinden sona ermiş olur. Bu hüküm, taraflardan birinin tüzel kişi olması durumunda, bu tüzel kişiliğin sona ermesinde de uygulanır. 11