. Modern Uygurca ile ilgili

Türk Dilleri Araştı~maları 1992: 155-170. Modern Uygurca ile ilgili Açıklamalı Bir- Kaynakça Kurtuluş. Öztopçu (Los 'Angeles) Uygurlar'ın büyük çogunıuğu Doğu Türkistan olarak bilinen Çin Halk Cumhuriyeti'ninŞincang-Uygur Özerk Bölgesi'nde (Uygurcası Şincan'g-Uygur' ~ptonom Rayonü, nisbeten küçük bir böiümü ise Sovyetl~r Birliği'nde yaşamaktadır. Resmi kaynaklara göre 1988'de Çin'de6'İnilyon, SSCB'deise '250.000 Uygur bulunmak- ',tadır. 19., yüzyılın sonu vae 20.' yüzyılın başında Doğu Türkistan' da yapılfiı1 bilimsel kazı ve araştırmaların., sonucunda ortaya çıkan ve gerek Türk, gerekse bazı diğer kültürler için paha biçilmez değere sahip, olan yazma ve benzeri yaaigarlar pekçok bilim adamınındikkatini bu bölgeye yöneltmişti. 'Bu ilgi özellikle' 20. yüzyılın ilk yarısında artan bir şekilde, devam etti.' Genellikle Uygurca veya Eski Uygurca adıyla anılan ve yaklaşık 8.-10. yüzyıllar arasında yazılı ürünlerini bırakan bu tarihi Türk dili üzerinde şimdiye kadar yüzlerce yayın' yapıldı ve konu gerek Türkiye'de gerek$e Türkiye dışındaki Türkoloji'nin,güçlü old~ğü diğer ülkelerde gereğince tanıtıldı. Aynı bölgede halen' yaşamakta olan bu Türk topluluğu 1921' de kendileri için,,uygti'r -adını kullanmayı kabul etti. Bilimsel yayınlarda genellikle,modern Uygurca veya Yeni Uygurca adlarıyla bilinen bu Türk dili ile ilgili araştırmalar Batı'da oldukça erken başladı. Çoğunluğunu İsveçli, İngiliz ve Almanlarınoluşturduğu' ' ve p,o}itik ajan,,misyoner, araştırmacı gibi görevlerle Doğu, Türkistan'a gelen bu kişiler_ bölgede 'kaldıkları süre içinqe Uygurca'yı öğrendiler ve daha sonra konuyla' ilgili yayınlar yaptılar. İlk yayınların 1850'lerde başladığını düşünürsek bu, konud.aki,ataştırmahirın ne kadar, eskiye dayandığını daha iyi anlamış oluruz., Özellikle 1950 yıllarına kadar bu canlı ilgi devam etti. Daha sonra Çin'deki politik değişikliklerin de etkisiyle Uygurca konusundaki araştırma ve yayınlarda bir duraklama

156 KURTULUŞ ÖZTOPÇU görüldü. 1980'lerde Çin'in Doğu Türkistan'ın bazı bölgelerini turizme açması ve ilişkilerinde Amerika ile bir yumuşamaya gitmesi ile Uygur dili, tarihi, kültürü, ekonomisi ve politikası konularında olağanüstü bir araştırma ve yayın dönemi başlamış oldu. Dünyanın politik yapılanmasındaki değişiklikleri de göz önüne alarak bu ilginin canlılığını koruyacağını ileri sürmek herhalde yanlış olmaz. Maalesef Türkiye'de Modern Uygurca son zamanlara kadar pek tanınmıyordu. Saadet çağatay dışında 1980'lere kadar konuyla bilimselolarak pek ilgilenen olmamıştı~ 1983 yılında Doğu Türkistan'ın Sesi adlı derginin yayın hayatına başlaması ve daha sonra da Doğu Türkistan Vakfı'nın kurulması Doğu Türkistan'ın ve Uygurların tanıtılmasında büyük roloynadı. Yine hemen hemen aynı dönemlerde Doğu Türkistan'dan Türkiye'ye göçmen olarak gelen bazı bilim adamlarının bilimsel araştırma yazıları da yayımlanmaya başladı. Daha önce belirttiğimiz nedenlerle bu araştırmaların Türkiye içinde de artan bir ilgiyle sürecegını umuyoruz. İşte hazırladığımız Uygurca kaynakçası konuyla ilgileneceklere az da olsa bir kolaylık sağlamak ve ulaşılması güç' bazı araştırmalar hakkında bilgi vermek amacını taşımaktadır. Kaynakçanın birinci bölümü Çin'de yapılan yayınlara ayrılmıştır. Çin'de özellikle son on yıl içinde Uygur dili ve edebiyatıyla ilgili pekçok Uygurca ve Çince makale yayımlanmıştır, bunlar sayılarının çokluğu veelde edilmelerindeki güçlük dolayısıyla buraya alınmamıştır, makalelerin ileride ayrı bir kaynakça halinde verileceğini umuyoruz. Buraya sadece kitaplar dahil edilmiştir. İkinci bölümde ise Çin dışındaki ülkelerde yapılan yayınlar yer almaktadır. Her iki bölümde de önemli görülen araştırmalarla ilgili ek bilgi verilmiş ve bu suretle okuyucu yayının niteliği hakkında daha fazla aydınlatılmaya çalışılmıştır. 1. Çin'de Yapılan Uygurca'yla ilgili Yayınlar: Alte Ştihr Turki. 7lm Nahv va Sarf. Kaşgar, 1935. İngliş Lingvafonning Darslariga fngliş-turkj Lugat. Kaşgar, 1934. Kitab tlm İmla. Kaşgar, 1929. * Doğu Türkistan'da basılan ilk kitaplardan biri. Baqi, A. Hazirqi Zam.an Uygur Tili. Pekin, 1983. * Doğu

MODERN UYGURCA İLE İLGİLİ AÇIKLAMALI BİR KAYNAKÇA 157 Türkistan'da yazılmış Uygurca gramerlerin en yeni ve en. iyilerinden. Ses Bilgisi, leksikoloji, yapıbilgisi ve cümle yapısı bölümlerinden oluşuyor. Gopuri, G. Uy gur Şiviliri SözZügi. Pekin, 1986. * Doğu. Türkistan'daki Uygur ağızlarında bulunan ve çoğunluğu edebi dile geçmemiş olan kelimeleri içeren çok yararlı bir sözlük. Hazirqi Zaman Uygur Tilining İmZa Qaidisi. Urumçi, 1985. * Aynı yıl yayımlanan Uygur Tilining İmZa Lugiti ile birlikte Modern Uygurca'nın i mla kurallarını ortaya koymak için yazılan bir kitap. Hazirqi Zaman Uygur Adabiy Tilining İnıZa Lugiti. Urumçi, 1985. * Yukarıda da belirtildiği gibi edebi Uygurca'nın standartlaşması amacını güden bir anlayışın ürünü olan kitap bir imla kılavuzu niteliğinde. Uygur yazı dili tarihinin nispeten kısa olması, Uygurcanın çok geniş bir alana yayılmış birbirinden uzak topluluklar tarafından konuşulması ve bu nedenle ağız farklılıklarının büyük olması, şimdiye kadar yazı dilının standartlaştırılması ıçin yeteri kadar çaba gösterilmemesi ve alfabenin birkaç kere değiştirilmesi gibi değişik nedenler yüzünden 1985 öncesinde Uygur yazı dilinde farklı imla uygulamaları bulunuyordu. Sözü geçen bu iki kitap bu farklılıkları düzeltmek ve imlada standartlaşmayı sağlamak için Uygur İçtimai Fenler Akademisi Dil Tetkikat Enstitüsü ve Uygur Dil-Yazı Hizmeti Komitesi tarafından hazırlanmış. Gerçi bu yeni imla kuralarının da yeterli olmadığını hatta bazı açılardan daha önceki imlanın daha iyi olduğunu ileri sürenler vardır. İnıZa Lugiti pekçok kelime için yeni yazım şekli ileri sürmektedir. Yabancı dillerden alınan, özellikle Farsça ve Arapça kelimelerde, kelimelerin konuşma dilindeki telaffuzu yerine bu dillerin asli imlasına uyma gayreti göze çarpmaktadır. İmla kılavuzlarının yayımından sonra basılan pekçok kitapta yeni yazım kurallarına uyulmadığı görülmektedir. Bundan da yeni yazım kurallarının yaygınlaşmasının zaman alacağı anlaşılmaktadır. Hamdulla, R. Uygur Tili İstilistikisidin Sawat. Urumçi, 1981. Hanzuça-Uygurça Lugat. Urumçi, 1974. * Oldukça geniş kapsamlı Çince-Uygurca sözlük. Çince kelimeler hem Çince karakterlerle, hem de Pin-yin denilen Latin çevriyazısı ile, Uy

158 KURTULUŞ ÖZTOPÇU gurca kelimeler ise yalnız latin harfleriyle verilmiş. Hanzuça-'Uy gurça Ormançiliq Lugiti. Pekin, 1984. * Çince Uygurca ormancıiık terimleri sözıügü. Hanzuça-,Uygurça Pan-Tahnika Lugiti, Yeza 19i1ik maşiniliri qismi. Urumçi, 1983.. * Çince-Uygurca bilim teknik sözlüğü. Hanzuça-Uygurça Qisqiça Lugat. Urumçi, 1976. * Çince':'Uygurca küçük sözlük. '.. Hanzuça-UygurçaTuraqliq' İbariltir Lugiti.Pekin 1979. * Çince Uygurca deyimler sözlüğü. İnglizça-Uygurça Lugat. Urumçi, 1986. * Yaklaşık 7200 İngilizce kelimeyi kapsay~n önenıli bir sözlii:k. Musa, A.._A.hmat, T. - Yolboldi, N. Hazirqi Zaman Uygur Tili (Ali Maktaplar Üçün Darslik).Urumçi (?), 1985. Nasrulla. Hazirqi Zaman Uygur Tili. Urumçi, 198ı. * Dogu Türkistan'da yazılmış ikinci önemli Uygurca grameri. Üniversitede ders. kitabı olarak okutulan kitapuygurca'nın sesbilgisi, yapıbilgisi ve cümle yapısını kapsıyor. Şahidi, B. Uygurça-Hanzuça-Rusça Lugat. Pekin,_1953. * Uygurca'nın Çin'de, yayımlanan ilk önemli sözıügü.' O' zaman Çin'de yayımlanan kitaplar Batı'ya pek gelme'digi için Çin dışında pek fazla bir kullanım alanı bulamamıştır. Türki Tillar Tatkikati (1). Pekin, 1982. Türki Tillar Tatkikati (2). Pekin, 1983. Türki Tillar Tatkikati (3). Urum çi 1984. * Uygur dili ile ilgil} bilimsel yazıların toplu yayımı. Bu ve bundan önceki iki cilt bu konuda son yıllarda Dogu Türkistan'da. yapılan ve gittikçe artan Uygurca araştırmalarının ürünleridir.. Uygur Tili Grammatikisi. 3 cilt, Urumçi, 1976. Uygur Tilidin Asas. 2 cilt. Urumçi, 1983. Uygur TilidinSavat. Urumçi, 1979 (?). Uygurça-Hanzuça Lugiit. Urumçi, 1982. ' * 30.0ÖO'den fazla Uygurca madde başını içeren sözlükte Uygurca kelim~ler için Latin harfleri kullanılmış. Uygurça İmla Sözıügi. Urumçi, 1976. Zunun, M. - Rahman, A. Uygurl!alq Egiz Adibiyatining Asasliri. Ayrıca Urumçi, 198ı. bu yakınlarda Hazirqi Zaman Uygur Tilining Tiilapput Lugiti(Modern Uygurca'nın Telaffuz Sözlüğü) ve birkaç ciltten oluşacak geniş kapsamiı Uygur Til in ing İzahliq Lugiti (Uygur

MODERN UYGURCA İLE ILGILI AÇIKLAMALI BIR KAYNAKÇA 159 ca'nın Açıklamalı Sözlü~ü) adlı eserin ı. cildinin basılmış olduğunu duyduk, fakat pu kitaplar elimize geçmedi~i için burada gösteremiyoruz. II. Diger Ülkelerde Yapılan -Uygurca'~la ilgili Yayı'nlar: Abduııayev~ S. "Polipredikativnye' predloj.eniya s Pordlejasçnoy zavisimoy çast'yu v uygurskom yazıke", Uygur Tili Boyiçti Takşürüşıar.' Alma-Ata, 1988. S.' 103-113.,. Aganina, L;A. Uyglirskie dialektı Kazahskoy SSR~Moskova:, 1954.,Alptekin, E~, Uygu; Türkleri. İstanbul 1978. * Uygurların tarihi, edebiyatı, kültürü, sanatı ve ekonomisi. ile ilgilibilgileri içermekte. ', Aratan, Ekrem U. Kcişgar Agzından Derlemeler. Ankara" 1965. * Kitap, Do~u Türkistan'dan Türkiye'ye göçmen,olar:ık gelenler arasında derlenmiş halk edebiyatı' ürünleri ile bu metinlerde geçen kelimeleri içeren bir sözlükten oluşuyor. Asanaliyev,U. L9bnor Tilining Grammatikalık Oçerki.,Frunze, H)64., Aşurov,,K. 'Yen:gi Uygur Adtibiy Tilining Termin İcatçiliq Asasliri. Taşkent, 1937. Bang,' W. "Zur Geschichte der Gutturale im Osttürkischen", SBAW (1915) 26,8-277. Baskakov, N.A~ "Uzlovıe voprosı uygurskoy ortografii",,' Pro'sveşçenie Nasional'nostey (Mayıs-Haziran 1935) No: 3, s; 27-35. Baskakov, N.A. - Nasilov, V.M. Uygursko-russkii slovar'. Moskova, 1939. * Yaklaşık 12 000 madde başını i-çeren bu sözlü~ün sonunda ayrıca Uygurca'nın kısa bir grameri' de bulunmaktadır. Uygurca kelimeler Latin alfabesiyle verilmiştir. Baskakov, N.A. "Uygurskiyvokaliz'm", İssledovaniya po sravnitel'noy grammatike tyurkskih yazıkov I. Moskova, '~955. s. 116-121. Bell'er-Han'n, İ. "Günümüzün' Do~u Türkistan'ında Dil ve Kültür" Dogu Türkistanın Sesi 4, No: 1 (Eylül-1987) 12-20. 'Berezin, İ. N. Turetskaya Hrestomatiya. Kazan,' 1,867. Aksu bölgesinden derlenmiş metinlere 22-27. sayfalar arasında yer verilmiş., Borovkov, A. K. Uçebnik Uygurskogo Yazıka. Leningrad, 1935. Camaldinov, O. "Uygur Tilida Qoşma RavişlarningYasilişi"

160 KURTULUŞ ÖZTOPÇU Uygur Tili Boyiça Ttikşürüşltir. Alma-ata, 1965. s. 137-144. Camaldinov, O.' "Hazirqi Zaman Uygur Tilidiki Arap va İran Tilliridin Qobul qilingan Ravişlar Haqqida" Uygur Tili Royiçti Tiikşürüşltir. Alma-Ata, 1988. s. 135-140. çağatay, S. "Uygur Dilinin Grameri" (Tanıtma) DTCFD 2(1944). * V. M. Nasilov'un Grammatika Uygurskogo Yazıka adlı eserinin çağatay, S. "Doğu Türkçesinden Dil Örnekleri" (Tanıtma) DTCFD 7(1950) ve 11(1953)..* G. Jarring'in Materials to the Knowledge of Eastren Turki adlı 4 ciltlik eserinin tanıtılması yapılmış. Bu arada eserin bazı bölümleri üzerinde ayrıntılı olarak durularak bazı düzeltmeler de yapılmış. çağatay, S. "Sarı Uygurların Dili", TDAYB (1961). çağatay, S. Türk Lehçeleri Örnekleri II. Ankara, 1972. s. 52-69. Daha önce değişik yerlerde yayımlanmış Uygurca metinler, gramer açıklamaları ve bir sözlükle birlikte verilmiş. Ekström, P. "A Note on the Jarring Collection of Eastern Turki and other Oriental Manuseripts iri Lund University Library", Turcica et Orientalia, Studies in Honour of Gunnar J arring on his Eightieth Birthday 12 Oetober 1987. İstanbul 1987. * Gunnar Jarring'in Doğu Türkistan'da bulunduğu sırada satın alarak İsveç'e getirdiği ve halen Lund Üniversitesi Kütüphanesinde bulunan ve çoğunluğu 19. yy. sonu ile 20. yy.'ın başlarına ait Uygurca yazmalarla ilgili genel bir yayın. Emiloglu, A. T. "Changes in the Uighur Script during the Past 50 Years" Central Asiatic Journal 17 (1973) 128-129. Ansari, L.-Başir, Z.-Hudayqul, İ. Uygur Al Adabiyatidin Biyt, Nahşa Qoşaqla, Maqal, Tepişnıaq,Çöçtiklti. Moskova, 1925. Grenard, M. F. "Spedmens de la litterature moderne du Turkestan chinois", Journale Asiatique 13 (1899) Hahn, R. F. "Modern Uigh ur Language Research in China: Four RecentContributions Examined" Central Asiatic Journal 30 (1986) 35-53. * 1980'den sonra Çin'de yayımlanan Uygurca ile ilgili dört makale özetlenmiş ve bunlar üzerinde görüş ve yorumlar ileri sürülmüş. Hahn, R. F. "An Annotated Sample of Ili Turki" Acta Orientalia Academiae Scientiarunı Hungaricae 44 (1990). Hahn, R. F. Spoken Uyghur. Seattle: University of Washington Press, 1991. * Uygurca'yla ilgili İngilizce kitapların en yenj

MODERN UYGURCA İLE İLGıLİ AÇIKLAMALI BIR KA YNAKÇA 161 si. Üç bölümden oluşmakta. Birinci bölümde Uygurca sesler (ünlü. ve ünsüzler ve onların alofonları) ve ses değişmeleri verilmiş. İngilizce konuşanlara Uygurca öğretmek için hazırlanmış bir ders kitabı niteliğindeki ikinci bölümde 15 ders bulunmakta. Her dersbelli bir konuyla ilgili bir konuşmayı, bu konuşmada geçen kelimeleri içeren bir sözlük bölümünü, konuşmanın İngilizce çevirisini, dil ve kültürle ilgili notları ve ek bir kelime listesini içermekte. Üçüncü bölümde ise Uygurca-İngilizce, İngilizce-'Uygurca sözlük (kitapta geçen kelimelerden oluşan) ve Uygurca'da kullanılan çekim ekleri örneklerle birlikte verilmış. Hartınann, M. "Ein türkischer Text aus Kasgar", Keleti Szemle 5 (1904) 21-35, 161-184 j 330-343, 2. Kısım: Keleti Szemle 6 (1905) 26-65. Hartmann, M. "Die Geschichte von den Vierzig Leibern (Cilten) i: Ein türkischer Text.aus Jarkend", MSOS 8 (1905) 25-38. Hazirqi Zaman Uygur Tili. 2. Qisim: Morfologiya va Sintaksis. Alma-Ata, 1966. * 1955 yılında aynı adla yayınlanan ve Uygurca gramerinin sesbilgisi ve leksikoloji bölümlerini içeren lo cildin devamı.mahiyetind eki bu kitap Uygurca'nın yapıbilgisi ve cümle yapısını kapsamakta. He~ert J. R. The Morphotactics of Uighur. Georgetown Universitesi'nde hazırlanan basılmamış mastır tezi, 1956. * Uygurca sesbilgisi ile ilgili küçük bir çalışma. Hamrayav, M.-İmirov, C. Uygur Adabiyati. IX Sinip üçü n Darislik. BaşinçiNaşri. Alma-Ata, 1977. Hoppe, T. Xinjiang~Provisional Bibliography II. Wiesbaden, 1987. * Doğu Türkistan'da yaşayanuygur, Kazak ve diğer azınlıklarla ilgili en ayrıntılı kaynakça. İliyev, E. - Sadvakasov, G. UygurTilining 1mla Lugiti.. Alma-Ata, 1963. İsmailov., t.a. "Uygur Tilig a Rus Tilidin Kirip Özaşkan Sözlarning Fonetikiliq ve Morfologiyaliq Özgirişliri Haqqida", Voprosı Kazahskogo i Uygurskogo Yazıkoznaniya. Alma-Ata, 1963. İsmailov, İ. A. "Zamatki o Russkih Leksiçeskih Zamistvovaniyah v Sovremennom Uygurskom Yazıke" Uy gur Til i Boyiça Takşürüşıar. Alma-ata, 1965. s. 104-9. Jarring, G. Stufi:ien zu einer osttürkischen Lautlehre. Lund, 1933. *

162 KURTULUŞ ÖZTOPÇU Jarring'in doktora tezi olarak hazırladığı bu eser Uygurca'nın sesbilgisi ile ilgili ilk bilimsel ve ayrıntılı. araştırma. Bazı yazma eserlerden alınmış metinler de eserin. sonuna eklenmiş. Jarring, G. The Contest of the Fruits. An Eastren Turki Allegory. Lund, 1936. J arring, G. Materials to the Knowledge of Eastren Turki. 1-4, Lund, 1946-51. *G. Jarring'in 1935 yılında Hindistan'ın Srinagar kentinde Uygurlardan derlediği malzeme. Kaşgar,.Taşmalık, Kuça ve Guma gibi şehirlerden kervanla Srinagar'a gelen kişilerden derlenen bu malzeme daha çok halk edebiyatı ürünlerini içeriyor. Metinlerin İngilizce tercümeleri de verilmiş. Jarring, G. Wörteverzeichnis zu G. Raqettes Ausgabe von Ttiji bilti Zohra. Lund, 1967. * Daha önce İsveçli misyoner 've dilci Raqquette'in yayımladığı Ttiji bilti Zohra adlı eserin Almanca bir sözlüğü. Jarring, G. An Eastern Turki-English Dialect Dictionary. Lund, 1974. * J arring'in daha önce 4 cilt halinde yayımlamış olduğu 'Materials to the Knowledge of Eastern Turki adlı kitaplardaki metinlerde geçen Uygurca kelimelerin İngilizce bir sözlüğü. Eserde verilen kelimeler sözlü dile dayandığı için ağız ve etimoloji araştırmacıları için de çok önemli bir kaynak. Jarring, G. Literary Texts from Kashgar Edited and Translated with Notes and Glossary. Lund: CWK Gleerup, 1980. * 20. yy. başlarında Doğu Türkistan'da kopya edilmiş Qisasü'l-Enbiya, Rahatü'l-Kulüb gibi bazı eserlerden yapılmış seçmeler ve İngilizce çevirileri. Jarring, G. "Some Notes on Eastren Turki (New Uighur) Munazara Literature", Scripta Minora (1980-81) 1-27. Jarring, G. "The New Romanized Alphabet for Uighur and Kazakh and Some Observations on the Uighur Dialect of Kashgat", Central Asiatic Journal 25 (1981) 230-245. Jarring, G. "Uyghur Literature", Encyclopedia of World Literature in the 20th Century. 4. Cilt, s. 520. New York, 1984. Jarring, G. "The Moen Collection of Eastern Turki (New Uighur). Proverbs and Popular Sayings", Scripta Minora (1984) 1~76. * Kaşgar ve Yenihisar şehirlerinde bulunan İsveçli misyoner S. Moen'ün derlediği 2~8 atasözü ve deyim İngilizce çevirileri.ile

MODERN UYGURCA ILE İLGILI AÇIKLAMALI BIR KAYNAKÇA 163. birlikte verilmiş. Eserin sonuna bir de sözlük eklenmiş. Kaşgarlı, S.M. "Uygur Türkçesinde Kelime Türetme Usulleri Hakkında" Türk Dünyası Araştırmaları 45 (1986) 25-36.. Katanov, N. "Gadaniya u Jiteley VostoçnogoTurke5tana", Zapiski' Vostoçnago Otdeleniya Russk. Arheol. Obşçestva 8 (1894) 105-112. :Katanov, N."O Nakazanii Leniviç bogomol'sev u tatar (tyurkov) Kitayskogo Turkestana", Izvestiya Obşçestva Areheologii, IstorU i Etnografii 12:6 (1895) 578-593. Katanov,N."Mancursko-Kitayskiy Li na Nateçii Tyurkov Kitayskogo Turkestana", Zapiski Vostoçnago Otdeleniya Russk. Arheol. Obşçestva 14 (1902) 31-75. Kaydarov, A. T. Parnıye Slova v Sovremennom Uyg~rskom Yazıke. Alma-Ata, 1958: Kaydarov, A. T. "Uygur Tilşunasligining 4.0 Jil Dawamidiki Taraqqiyati" Nauko Sovyetskogo Kazahstana (1960) 635-646. Kaydarov, A. [T.] - Sadvaqasov, G. - Talipov, T. Hazirqi,Zaman Uy gur Tili. 1. Qisim: Laksika va Fonetika. Alma-Ata, 1963. Kaydarov, A. [T.] "Uygurskiy LiteraturnıyYazık i Voptosı Razrabotki Nauçnıh Printsipov Terminotvopçestva" Uygur Til i Boyiça Takşürüşıar. Alma-ata, 1965. s. 5-59.. Kaydarov, A. T. Razvitie Sovremennogo Uygurskogo Literaturnogo Yazıka. Alma-ata, 1969. Kaydarov, A. T. "Uygurskii (Novouygurskii) Yazik", Yaziki!Varodov SSSR: Tyurkskie Yaziki. 2. Cilt. Moskova, 1966. s. 363-386. * Uygurca'nın grameriyle ilgili oldukça genel bir ma. kale. Rusça. Kunos, i. "Adalekok a J arkendi (keletaziai) törögseg ismeretebez", Keleti Szemle 6 (1905) 284-351. Yarkent bölgesinden derlenmiş atasözleri ve çevirileri. Kurban, 1. "Ça!ldaş Uygur Türkçesi" TürkDünyası Araştırmaları 45 (1986) 45-55. Kurban, 1. "Yeni Uygur Türkçesi Grameri" Türk Kültürü Araştırmalan 26 (1988) 243-266. Le Coq, A. V. Spriehwörter und Lieder aus der Gegend von Turfan. Leipzig-Berlin, 1911. * Yazarın 1900'lerin başında arkeolojik kazılar yapmak için gitti!li Turfan bölgesinde yaptıg-i atasözü ve halk türküleri derlemesi. Le Coq, A. V. Volkskundliehes aus Ost-Turkistan. Berlin, 1916. Le Coq, A. V. Eine' Liste osttürkiseher Pflanzennamen. Baessler

164 KURTULUŞ ÖZTOPÇU Archiv. VI. Leipzig-Berlin, 1922. Le Coq, 'A. V. "Osttürkische Gedichte und Erzahlungen", Keleti Szemle 6 (1925) 78-118. Le Coq, A. V. Von Land und Leuten in Ost-Turkistan. Leipzig, 1928. Le Coq, A. V. - Schmitt, E. "Ein chinesisch-türkischer Erlass aus Tuyoq in Turkestan", Asia Majör 2 (1925). Leinone, L. R. A Handbook of the East Turki Language. Washington, 1956. * Amerikan Milli Savunma Ajansı için hazırlanmış olan 331 sayfalık bu kitap Uygurca'nın İngilizce'deki en ayrıntılı grameridir. Kolayca elde edilemedigi için geniş bir kullan'imalanına sahip olamamıştır. Lindblad, V. M. Neutralization in Uyghur. Washington Üniversitesinde hazırlanmış, basılmamış Mastır tezi, 1990. Linin, A. K. "K Voprosam Formal'nogo Izuçeniya Poezii Tureçkih Narodov", İzvestiya Vost. Fakul'teta Azerb. Gos. Univ. 2(1928), Malov, S.E. "Otçet o putesestvii k uyguram'i salaram", İzvestiya' Russ. Komiteta dlya İzuçeniya Sredney i VostoçrioyAzii (1912) No: 11, s. 94-99. Malov, S. E. "Otçet o vtorom putesestviik uyguram", İzvestiya Russ. Komiteta dlya İzuçeniya Sredney i Vostoçnoy Azii (1914) No: 3, s. 85-88. Malov, S. E. "İzuçenie jivıç tureçkih nareçü Zapadnogo Ki taya", Vostoçnui Zapiski 1 (1927) 163-172. Malov, S. E. "Harakteristika jiteley Vostoçnogo Turkestana", Dokladı Akademii Nauk,SSSR-B (1928) 131-136. Malov, S. E. "Materialı po Uygurskim nareçiyam Sincyana", Sergeyu Fedoroviçu Ofdenburgu, Sbornik Statey. Leningrad, 1934. s.307-322. Malov, S. E. UygurskU Yazık. Hamiyskoe Nareçie. Moskova Leningrad, 1954. * 1914'te Hami (Kumu}) bölgesinde derlenmiş Uygur Halk Edebiyatı ürünleri, Rusça çevirileri ve sözıügü. Malov, S. E. Lobnorskiy Yazık. Frunze, 1956. Malov, S. E. Uygurskie Nareçiya Sincyana. Moskova, 1961. Meliyev, K. M. İmena Deystviya v Sovremennom Uygurskogo Yazıka. Moskova, 1964. Menges, K. H. "Volkskundliche Texte aus Ost-Türkistan aus dem Nachlass von N. Th. Katanov", SBA W (1933) 1173-1293. * K. H.

MODERN UYGURCA ILE ILGIL1 AÇIKLAMALI BIR KA YNAKÇA 165 ' Menges'in bu eserinde Katanov'un 1890-92 yıllarında Dog-u Türkistan'da derledigi halk edebiyatı ve antropolojik öneme sahip metinler ile onların Almanca çevirileri ve sözlügü bulunmaktadır. Menges, K. H. Glossar zu den volkskundlichen Te.xten aus 'Ost Türkistan II. Wiesbaden, 1955. * Yukarıda adı geçen makaledeki Uygurca kelimeleri içeren sözlük. Morgenstierne, G. "Gleanings from Turki Dialects", Studia Septentrionalia (Festskrift til Konrad Nielsen), Oslo, 945, s. 138-148. Muginov, A. M. Opisanie Uygurskih Rukopisey' İnstituta Narodov Azii. Moskova, 1962. Musazayev, i. "Hazirqi Zaman Uygur Tilidiki Modal Sözlar" Uygur Tili Boyiçd Tdkşürüşltir. Alma-ata, 1965. s. 159-165. Nacip, E. [Nadzhip, E, N.J Modern Uigur. Moskova, 1971. * Yazarın 1960 yılında çıkan Sovremen:ııy Uygurskiy Yazık adlı 'eserinin İngilizce çevirisi. Eserin bölümleri şunlar: Uygurca'nın kelime hazinesi, sesbilgisi, yapıbilgisi ve cümle yapısı. Nacip, E. [Necip, E.J Uygur Tili. Moskova, 1954. * Sovyetler Birligi'nde ders kitabı olarak kullanılmak üzere hazırlanmış bu kitapta yazı h eserlerden derlenmiş metinler Arap alfabesiyle verilmiş ve sonuna bir Rusça sözlük eklenmiş. Nacip, E. N. Sovremennıy Uygurskiy Yazık. Moskova, 1960. Nacip, E. N. Uygursko-Russkii Slovar'. Moskova, 1968. * Uygurca'nın şimdiye kadar yayımlanm~ş en kapsamlı sözıügü. Uygurca kelimeler Arap ve Kiril alfabeleriyle verilmiş. Kelimeler Sovyetler Birligi'nde konuşulan Uygurca imlaya göre verilmiş. 33.000 kelimeyi içeriyor. N acip, E. N. "Tyurkoyazıçnıe Rukopisi v Pekine" Narodı Azii ) Afriki (1965) 133-138. Nasilov, V. M. Grammatika Uygurskogo Yazıka. Moskova, 1940. Nasilov, V. M. "Tipologiçeskie çertı uygurskogo yazıka", Trudı Moskovskogo İnstituta Vostokovedeniya. 3 Kısım (1946). Novgorodskiy, V. İ. Kitayskie Elementı v Uygurskom Yazıke. Moskova, 1951. * Uygurca'daki Çince unsurlar. Pantusov, N. N. Voyna Musul'man Protiv Kitaysev. 1. Kısım: Kazan, 1880, 2. Kısım: Kazan, 1881. Pantusov, N. N. Tarançskiya Pesni. Sen Petersburg, 1890. Pantusov, N. N. Materialı k izuçeniyu Nareçiya Tarançey.

166 KURTULUŞ ÖZTOPÇU İliyskago Okruga. 9 cilt. Kazan, 1897-1907. Pantusov, N. N. "Novıya Pesnİ Usekskih Tarançey", İzvestiya Obşçestva AreheologU İstorii i Etnografii 22 (1907) 303~314. Pantusov, N. N. "Obrazsı Tarançskoy Narodnoy Literaturı", İzvesUya Obşçestva Areheologii İstorii i Etnografii 25 (1909) 61-166. Pantusov, N. N. "Skazki Tarançey. Poslovitsi i Pogovorki Tarançey", İzvestiya Obşçestva Areheologit İstorU i Etnografii 25 (1909). Poppe, N.. "Remarks on the Salar Language", Harvard Journal of Asiatic Studies 16 (1953) 438-477. Pritsak, 0, ~'Das neuuigurische" Philologiae Tureicae Fundamenta. 1. Wiesbaden, 1959. s. 525.,.563. * Uygurca'nın kısa fakat çok yararlı bilimsel bir incelemesi. 1959 öncesi kaynakların ayrıntılı bir dökümü de bulunmakta. Öztopçu, K. "Modern Uighur Proverbs:.A Comparative Study" Journal of Turkish Studies 13 (1989) 123-128, * Modern Uygur atasözleri üzerine artzamanlı ve eşzamanh bir karşılaştırma. çalışması. Radloff, W. Proben der Volkslitteratur der nördliehen türkischen SUimme, 6. Cilt. Sen Petersburg, 1886. * Radloffun bu ünlü eserinin altın Cl ~i1dinde Tarançı Uygurlarından derlenmiş metinler verilmekte. Ramsey, S. R. The Languq,ges of China. Princeton, 1987. * Çinde konuşulan bütün dilleri inceleyen bu eserin 179-194. sayfalarındaki bölüm Çin'de konuşulan Türk dillerine ayrılmış. Rahimov, T. R. Russko-Uygurskii Slovar'. Moskova, 1956.* Yaklaşık 30.000 m'adde başından oluşan sözlükte Uygurca kelimeler hem Arap, hem de Kiril harfleriyleverilmiş. Rahimov, T. R. Kitayskie Elementı v Sovremennom Uygurskom Yazıke. Moskova, 1970. * Modern Uygurca'daki Çince kelimeleri veren önemli bir sözıük. Raquette, G. "The Eastern-Turkestan Dialect of Yarkand and Kashgar", Journal de la Soeiete Finno-ougrienne 16 (1909) 1-53. Raquette, G."EasternTurki Grammar" Mitteilungen des Seminars für Orientalisehe Spraehen 1. Kısım: (1912) 111-183,' 2. Kısım: (1913) 113-211, 3. Kısım: (1914) 170-232. * Uzun yıllar Do~ Türkistan'da misyoner ve doktor olarak yaşayan İsveçli Raquette'nin Uygurca üzerine yazdığı bu üç makaledşn ilk

MODERN UYGURCA ILE ILGILI AÇIKLAMALI BIR KA YNAKÇA 167 ikisi gramere, üçüncüsii de Uygurca-İngilizce sözlüg-e ayrılmış. Gramer dersler halinde hazırlanmış ayrıca örnek metinlere de yerverilmiştin Raquette, G. English-Turki Dnçtionary based on the Dialects of Kashgar and Yarkand. Lund, 1927. * Yazarın daha önce yayımlanan Uygurca'yla ilgili makalelerinin bir,devamı. olan bu sözlük yaklaşık 3500 İngilizce kelimenin karşılıg-ı olarak verilmiş 13 000 Uygurca kelimeyi içermektedir. Raquette, G. Ttiji bilti Zohra. Eine osttürkische Variante der Sage von Tahir und Zohra. Lund-Leipzig, 1930. * Tahir ile Zühre hikayesinin Uygurca versiyonu. Reichl, K. Marchenaus Sinkiang, Überlieferungen der Turkvölker Chinas. Köln, 1986. Ross, E. D. "Polyglot List of Birds - Turki, Manchu and Chinese" Memoirs of the Asiatic Society of Bengal 2 (1907) 253-340. * Uygurca 360 tane kuş adı Mançuca ve Çince karşılıkları ile birlikte verilmiş. Ross, E. D. Dialogues in the Eastern Turki Dialect Subject of Interest to Travellers. Londra: The Royal Asiatic Society, 1934. * Kaşgarlı birmolladan derlenmiş gündelik konular ve avcılıkla ilgili sekiz konuşma. Konuşmalar Arap alfabesi ve çevriyazıyla verilmiş ve İngilizceye çevrilmiştir. Kitabın so-. nunda 100 kelimelik bir sözlük vardır. Rossi, E. "Nota sul Turco di Jarkand, Turkestan Orientale", Rivista Degli Studi Orientali (1934) No: 1, s. 76-96, No: 2-3, s.172-198. Sadvakasov, G. SZovoobrazovaniye İmen Susçestuitel'nıh u Sav re. mennom Uygurskom Yazıke. Alma-Ata, 1956. Sadvakasov, G. "Fargana Vadisi Uygurlirining Tili Haqqida Bazi Bir Malumatlar" Uygur Tili Boyiçti Ttikşürüşltir. Alma Ata, 1965. s. 60-93. Sadvakasov,' G. [Sedvaqasov, G.] Uygur Mtibiy Tilining ImZa Qaydiliri. Alma-Ata, 1961. Sadvakasov, G. [Sedvaqasov, G.] "TürkmanstanUygurliri va Ularning Tili Haqqida", İzuestiya AN KazSSR (1967) 72-87. Sadvakasov, G. Yazık Uygurov Ferganskoy Doliny. 1, Alma-Ata, 1970; 2, Alma-Ata, 1976. * Özbekistan'ın Fergana vadisinde yaşayan Uygurların dilleri ile ilgili kapsamlı bir çalışma. Sadvakasov, G. "O Nekotorıh Osobennostyah Kornevoy Morfemı v Uygurskom Yazıke" Uygur Tili Boyiçti Ttikşürüşltir. Alma-Ata,

168 KURTULUŞ ÖZTQPÇU 1988. s. 61-68. Sayfulin, Ç. G. Uygur İmlasining AsasUri. Alma-Ata, 1957. Scharlipp, W-E. "Zur Orthographie und Morfologie chinesischer Lehnwörter in der neuuigurischen Schriftsprache von Sinkiang" Materialia Turcica 5 (1979) 115-121. Scharlipp, W-E. Auxiliarfunktionen von Rauptverben nach Konverb in neuuigurischen Schriftsprache von Sinkiang. Berlin, 1984. * çıq-, tur- gibi fillerin yazı dilinde çeşitli ekler alarak gerundium olarak kullanılması incelenmiş. Eserin sonunda birkaç metin ile küçük bir sözlük de var. Sehriefl, K. "Bemerkungen zur Sprache von Kasgar und Jarkend", Keleti $zemle 14 (1913) 178-189, 15 (1914) 277-303. Sematov, i. "Addiy Cümlida Söz Tartivi" Uygur Til i Boyiçti Ttikşürüşıar. Alma-Ata, 1965. s. 145-158. Semyatova, G. İ. "K Vopros.u o FonomorfologiçeskumOsvoenii Russko-İnternasional'nıh Terminov-Prilagatel'nıh v Uygurskom Yazıke" Uygur Tili Boyiçti Ttikşürüşltir. Alma-ata, 1988. $. 56-61. Shaw, R. B. A Sketch of the Turki Language as Spoken in Eastern Turkestan (Kashgar and Yarkand) Together with a Collection of Extracts 1. Lahore, 1875, II. Kısım: Journal of the Asiatic Society of Bengal 46 (1880) 242-368. * 19.yy.'ın ikinciyarısında Kaşgar ve Yarkent'te konuşulan Uygurca'nın grameri. Uygurca'yla ilgili ilk nispeten bilimsel çalışma. Uygurca-İngilizce sözlük de eklenmiş. Bu sözlük de Modern. Uygurca'nın ilk sözlüğü olması açı sından önemli. Şakircanov, S. Uygur Haliq Addbiyati. Alma-Ata, 1936. Şamiyeva, A, Ahmatov; İ. Uygur Tili Grammatikisi. i Qisinı: Foneti- ka ham Morfologiya. Alma-Ata, 1955. * Uygur gramerinin sesbilgisi ve yapıbilgisi bölümlerini içeren bu eser ortaokul ders kitabı olarak hazırlanmış. Shimin, G. "Die Turksprachen ehinas und Ihre Erforschung" Materialia Turcica 12 (1988) 22-39. * Çin'de son yıllarda yapılan Uygurca ve diğer Türkdil ve lehçeleriyle ilgili çalışmalar bibliyografik olarak verilmiş. Talipov, T. '~Uygur Şivilirining Adabiy Tal~ppuzga Nisbatan Umumiy tl arakteristikisi", İzvestiya AN Kaz SSR(1950) 59-69. Talipov, T. Uygur Tili Fonetikisiga Dair Qisqiçti Malumat. Alma

MODERN UYGURCA İLE İLGİLİ AÇIKLAMALI BİR KA YNAKÇA 169 Ata, 19(58. Talipov, T. "Uygur Tilidiki Tavuşlarning Orun Almişişiga (Metateza) Ait Materiallar" Uygur Til i Boyiça Takşürüşıar. Alma-ata, 1965. s. 180-191. Talipov, T. Razvitie Fonetiçeskoy Strukturı Uygurskogo Yazıka. Alma-Ata, 1972. Tarasenko, P. F. Primıkaniye v Uygurskom Yazıke. Moskova, 1950. Tenişev, E. R. "O Dialektah Uygurskogo Yazıka Sin'tsyana", Tyurkologiçeskiye İssledovaniy.a. Moskova, 1963. s. 136-151. Tenişev, E. R. Uygurskiye Tekstı. Moskova, 1984. Trofimov, M, İ. Fonetiçeskie Prosessı v Sloge v Sovremennom Uygurskom Yazıke. Alma-Ata, 1978. Tromifov, M. İ. "Problema Udarnosti Bezudarnosti Slujebnıh Slov i Uygurskie Çastisı" Uygur Tili Boyiçti Takşürüıt:;liir. Alma-Ata, 1988. s. 122-130. Turdiyeva, K. "Hazirqi Zaman Uygur Adabiy Tilidiki Tirkalmilar ve Ularni Klassifikatsiyalişka Ait Materialler" Uygur Tili Boyiçii Tiikşürüşliir. Alma-ata, 1965. s. 166-179. Uy ğur Aı Adiibiyati Parçiliri. Taşkent, 1930. Uygur Aı A.diibiyati. Taşkent, 1934. Uygur Aı Adabiyati. Alma-Ata, 1949. Uygur Hiilq Çöçiikliri. Moskova, 1951. Uygurskaya Narodnaya Slovesnost. Alma-Ata, 1949. * Daha önce Pantusov tarafından yayımlanmış Uygur halk edebiyatı örneklerinin yeni basımı. Uygursko-Russkii Slovar'. Alma-Ata, 1961. Uygur Tili Boyiçii Tiikşürüşliir. Alma-Ata, 1965. * Uygurca ile ilgili bilimsel yazıları içeriyor. Kitaptaki makaleler ayrıca tek tek bu kaynakçada gösterilmiştir. Uygur Tili Boyiç~ Takşürüşltir. Alma-Ata, 1988. Whitaker, H. Eastern Turki (As Spoken in Turkistan). Grammar, Turki-English Vocabulary, English-Turki Vocabulary. Chaubattia, 1909. Wingate, R. O. "Children's Stories from Chinese Turkestan", Bulletin of the School of Oriental and African Studies 5 (1930) 809-822. Winters, C. A. "Chinese Language Policyand the Muslim Minorities of Xinjiang", Asian Profile 10 (Ekim 1982) 413-419.

170 KURTULUŞ ÖZTOPÇU. * Çin'in DoA'u Türkistan'daki Müslüman azınlıklarla ilg,ili dil politikasını anlatan kısa bir makale. Yudahin, K. K. Hrestomatiya po Uygurskomu Yazıku; Moskova, 1948.. Yudahin, K. K. "Uygursko-Uzbekskiye Yazıkoviye Svyazi", Izb. AN Kaz.SSR. 1950. Zhao, X. R.-Hahn, R. F. "The Ili Turk People and Their Language" Central Asiatic Journal 33 (1989) 260-289.