Başbakan Erdoğan ın Erbil ziyareti tarihi bir önem taşıyor. Başbakan Erdoğan ın Son Irak Ziyareti Işığında Türkiye nin 2003 Sonrasında Irak Politikası Turkey s Iraq Policy After 2003 of Iraq in the Light of the Recent Visit of Prime Minister Erdoğan to Iraq Bilgay DUMAN ORSAM Ortadoğu Uzmanı bilgayduman@orsam.org.tr Abstract Following the regime of Saddam Hussein who was overthrew during the invasion in 2003, the approach of Turkey to the newly formed system in Iraq has been shaped with the effects of the regional perceptions, bilateral relations and the domestic policy of Iraq. Turkey has adopted an active attitude in relation with the supporting the stability in Iraq and the protection of the territorial integrity of Iraq, finding a solution based on consensus in Kirkuk, terminating the existence of the terrorist group PKK in Iraq, providing the access of the energy resources of Iraq into the international markets and the safety of energy supply. The visit of Prime Minister Erdoğan to Iraq at the end of March 2011 has the claim of raising the relations of the two countries to a new stage. The most striking parts of the visit were the contacts done with the Kurdistan Regional Government and the Ayatollah Sistani, the Shia Religious Authority. In this article, the details of the visit will be analyzed and its potential effects on the relations between the two countries will be evaluated. 19
Irak Parlamentosunda ilk kez bir yabancı devlet adamı olarak Başbakan Erdoğan konuşmuştur. Konuşmasında Irak ın birliğine, kardeşliğine ve Türkiye ile Irak arasındaki yakınlığa vurgu yapmıştır. Ayrıca bir Şii türbesini ziyaret eden ilk Sünni devlet adamı da Erdoğan olmuştur. Giriş ABD dış politikasında, 11 Eylül 2001 saldırılarının hemen ardından Afganistan a yapılan askeri müdahaleyle birlikte başlayan aktif müdahaleci siyaset, 2003 te Irak ın işgaliyle yeni bir hal almıştır. ABD nin Irak a müdahalesi öncesi, sırası ve sonrasında yaşanan gelişmeler, Irak ı Türkiye nin en önemli dış politika sorunlarından biri haline dönüşmüştür. ABD nin müdahalesinin ardından devrilen Saddam Hüseyin rejiminin ardından Irak ta oluşan yeni sisteme Türkiye nin yaklaşımının bölgesel algılamalar, ikili ilişkiler ve Irak iç siyasetinin etkisiyle şekillendiği söylenebilir. Bu tutumu daha nesnel biçimde ifade edecek olursak, Türkiye, Irak taki istikrarın desteklenmesi ve Irak ın toprak bütünlüğünün korunması, Kerkük te uzlaşıya dayalı bir çözüm üretilmesi, terör örgütü PKK nın Irak taki varlığının bitirilmesi, Irak taki enerji kaynaklarının uluslararası pazarlara ulaştırılması ve enerji arzı güvenliği konularında aktif bir tutum içinde olmuştur. ABD nin Irak a yönelik müdahalesi başlamadan hemen önce 1 Mart 2003 yılında ABD askerlerinin Türkiye topraklarını kullanarak Irak a girmesini öngören tezkere Türkiye Büyük Millet Meclisi nde (TBMM) kabul edilmemiş, daha sonra ABD nin lojistik desteğinin Türkiye üzerinden sağlanmasına imkan veren tezkere TBMM tarafından çıkarılmış olmasına rağmen, Türkiye işgal sonrası Irak ta etkin bir rol oynayamamıştır. Buna rağmen Irak ın Ortadoğu nun denge noktası olması ve sınır güvenliğinin hassasiyeti gibi etkenler nedeniyle Türkiye, Irak taki siyasal sürecin yeniden inşasına destek vermiştir. İşgal sırasında bölge ülkeleri içerisinde İran dahil, büyükelçiliğini kapatmayan tek ülke Türkiye olmuştur. Ayrıca Türkiye, Irak a komşu ülkeler inisiyatifi başlatmış ve bölgesel işbirliğini ön plana çıkararak, Irak ta bir denge yaratmaya çalışmıştır. Irak iç siyasetine ilişkin olarak, 2005 te Irak ta yapılan seçimi protesto eden ve Irak ta ABD ye karşı en büyük direnişi gösteren Sünni grupların siyasi sürece katılımını sağlamıştır. Her ne kadar Türkiye nin ulusal çıkarlarına aykırı maddeler içerse de 2005 te çıkarılan anayasayı desteklemiştir. Ancak Türkiye nin Irak a yönelik yapıcı yaklaşımına rağmen Irak ın yeniden inşa süreci Türkiye yi rahatsız edecek biçimde gelişmiştir. Irak ın bölünmesi tartışmaları yaygın bir hal almış, Iraklı Kürt grupların Kerkük e yönelik baskısı ve Türkiye yi hedef alan açıklamaları, terör örgütü PKK nın Irak ın kuzeyinden Türkiye ye yönelik eylemlerini arttırması, Irak iç siyasetindeki etnik ve mezhepsel kutuplaşmaların ön plana çıkması, Türkmenlere yönelik yapılan haksız politik uygulamalar, Türkiye nin ulusal çıkarlarına zarar verecek düzeye ulaşmıştır. Türkiye gelişmeler karşısında Irak a yönelik tutumunu daha da sertleştirmiş, hem ABD yönetimi hem Irak hükümeti hem de Irak taki siyasi gruplara yönelik sert mesajlar vermiştir. Ayrıca terör örgütü PKK nın Irak ın kuzeyinde yuvalandığı mücavir alanlara operasyon gerçekleştirebilmesi için gerekli hazırlıklarını yapmıştır. Öte yandan ABD yönetimi, Irak taki kontrolü kaybetmeye başlamasıyla birlikte planlarında değişikliğe gitmiştir. Özellikle 2006 yılında ABD Kongresi tarafından hazırlatılan ve Baker-Hamilton Raporu olarak literatüre geçen çalışma, ABD nin Irak taki politikasının ana unsurlarını 20
Başbakan Erdoğan ın Irak ı ziyaretinde Sadr yanlısı gruplar da sevinç gösterileri yaptı. belirlemiştir. Buna göre, özellikle Irak a komşu ülkelerin ulusal çıkarları da göz önünde bulundurularak, Irak taki siyasi süreçte ABD nin bölge ülkeleri tarafından desteklenmesinin sağlanması öngörülmüştür. Bu bağlamda Türkiye ve Irak ın yakınlaşması ABD tarafından desteklenmiştir. 1 Irak taki yerel güçlerle işbirliği yapılarak, bölgesel kontrol mekanizması kurulmaya da çalışılmıştır. Diğer taraftan Irak taki aşırılıkların önüne geçilmesi hedeflenmiş ve güçlü bir merkezi hükümetin istikrarı yönünde politikalar uygulanmaya gayret edilmiştir. Bu bağlamda Irak taki Kürt grupların da aşırı istekleri engellenmeye çalışılmıştır. 2 Özellikle 2007 den sonra Türkiye nin Irak politikasındaki etkinliğinin artmasıyla birlikte iki ülke ilişkilerinde karşılıklı ziyaret trafiği artmıştır. Türkiye nin Irak ta oynadığı denge rolüne paralel olarak, Irak ın her kesiminden yetkililer Türkiye yi ziyaret etmiştir. Bu kapsamda Türkiye ile Irak arasında 2007 den itibaren kademeli olarak gelişen bir süreç başlamıştır. 7 Ağustos 2007 de Türkiye de Başbakan Nuri el Maliki ile Başbakan Erdoğan tarafından imzalanan Türkiye Cumhuriyeti ile Irak Cumhuriyeti Arasında Mutabakat Muhtırası nın ardından 7-8 Mart 2008 de Cumhurbaşkanı Celal Talabani nin Türkiye ziyaretinde, ilk kez iki ülke arasında Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi nin kurulması gündeme getirilmiştir. Ardından 10 Temmuz 2008 de Irak ı ziyaret sırasında Başbakan Erdoğan ile Irak Başbakanı Nuri El-Maliki nin imzaladığı bir anlaşmayla Türkiye ve Irak arasından Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi kurulması kararlaştırılmıştır. Konseyle birlikte başta ekonomik, siyasi, askeri, güvenlik, enerji, su politikaları ve kültürel alanlar olmak üzere çeşitli konular işbirliği yapılması hedeflenmiştir. 3 Bu doğrultuda gelişen ilişkiler, 2009 yılında zirve noktasına 21
bu ziyareti sırasında Erbil e gitmesi Türkiye-Irak ilişkilerine yeni bir boyut getirmiş ve Davutoğlu, Kürt Bölgesel Yönetimi ni ziyaret eden ilk Türk yetkili olmuştur. Ayrıca Davutoğlu, Irak ta 7 Mart 2010 da yapılan seçimlerin ardından yaklaşık 8 ay süren hükümet çalışmalarına destek vermek amacıyla 7 Kasım 2010 da Irak ı ziyaret etmiştir. Davutoğlu nun bu ziyaretinin ardından Irak ta kurulan hükümet Türkiye nin Irak taki etkisinin ne denli yükseldiğini gösterir niteliktedir. Bu süreç içerisinde Türkiye sadece siyasi platformda değil, ekonomik olarak da Irak taki etkinliğini arttırmıştır. 2003 yılında 941 milyon dolar olan Türkiye ile Irak arasındaki ticaret hacmi, 2010 yılı itibariyle 7 milyar 398 milyon dolara ulaşmıştır. 6 Buradan hareketle önümüzdeki dönemde Türkiye-Irak ilişkileri gelişmesi beklenebilir. Başbakan Erdoğan ın Mart 2011 Irak Ziyareti Başbakan Erdoğan ın Necef te İmam Ali Camii ve Ayetullah Ali Sistani ye yaptığı ziyaretler Şii dünyasında büyük yankı buldu. ulaşmıştır. 23-24 Mart 2009 tarihleri arasında Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ün Irak a gerçekleştirdiği ziyaret Türkiye-Irak ilişkileri açısından farklı bir boyut kazanmıştır. Cumhurbaşkanı Gül, 33 yıl sonra Irak ı ziyaret eden ilk cumhurbaşkanı olmuştur. 4 15 Ekim 2009 da Irak a resmi bir ziyarette bulunan Başbakan Erdoğan ın temasları sırasında Irak la 48 mutabakat zaptı imzalanmasıyla birlikte ilişkiler yeni bir boyut kazanmıştır. İmzalanan mutabakat zaptları, güvenlikten siyasete, ticaretten kültürel işbirliğine oldukça geniş konuları kapsamıştır. 5 Ardından 30 Ekim 2009 da Irak ı ziyaret eden Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu, Bağdat, Musul, Basra ve Erbil de temaslarda bulunmuştur. Davutoğlu nun Başbakan Recep Tayyip Erdoğan yaklaşık bir buçuk yıl sonra yeniden Irak ı ziyaret etmiştir. 28-29 Mart 2011 tarihlerinde Erdoğan ın yaptığı Irak ziyareti, Türkiye nin Irak ve Ortadoğu politikasına yeni bir soluk getirecek gibi gözükmektedir. Ancak bu noktada Türkiye nin Irak politikasındaki yaklaşıma dikkat çekilmelidir. Türk yetkililer, Türkiye nin Irak ın üniter bütünlüğünü savunduğunu her platformda dile getirmektedir. Ancak Irak taki konjonktür gereği, Türkiye nin Irak politikasında iki farklı yönelim göze çarpmaktadır. Türkiye, Irak ın yönetimsel yapısına uygun olarak merkezi ve yerel politikasını farklılaştırmaktadır. Başbakan Erdoğan ın 28-29 Mart 2011 de yaptığı Irak ziyaretinde beraberindeki bakanlar, iş adamları ve bürokratlardan oluşan heyetle, Bağdat, Necef ve Erbil de temaslarda bulunarak, Irak Başbakanı Nuri El-Maliki, Irak İslam Yüksek Konseyi Başkanı Ammar El-Hekim, Irak Parlamentosu Başkanı Usame Nuceyfi, Şiilerin dini lideri Büyük Ayetullah Ali Sistani ve Kürt Bölgesel Yönetimi lideri Mesut Barzani ile bir araya gelmiştir. Ayrıca Iraklı Türkmen milletvekilleri ile de bir akşam yemeğinde görüşme yapmıştır. 22
Türkiye nin Kürt Bölgesel Yönetimi ile ilişkilerini genel Irak politikasından farklı bir konuma oturtmaktadır. Bugünkü süreçte Türkiye nin Kürt Bölgesel Yönetimi ile ilişkilerinin 2003 sonrasındaki en yüksek noktasına ulaştığı söylenebilir. Bölgesel Perspektiften Irak Politikası Erdoğan ın Irak ziyareti ilkleri de beraberinde getirmiştir. Irak Parlamentosunda ilk kez bir yabancı devlet adamı olarak Başbakan Erdoğan konuşmuştur. Konuşmasında Irak ın birliğine, kardeşliğine ve Türkiye ile Irak arasındaki yakınlığa vurgu yapmıştır. Ayrıca bir Şii türbesini ziyaret eden ilk Sünni devlet adamı da Erdoğan olmuştur. İlk olarak beraberindeki heyetle Şiilerin 12 İmamından olan 7. İmam Musa El Kazım ile 9. İmam El-Cevad Muhammed Taki nin mezarlarının bulunduğu Kazımiye türbesini, daha sonra Sünni Hanefi mezhebinin kurucusu İmam-ı Azam Ebu Hanife nin türbesini ziyaret etmiştir. Öte yandan Necef te Hz. Ali nin de türbesini ziyaret eden Erdoğan, burada Büyük Ayetullah Ali Sistani ile görüşmüştür. Bu anlamda Türkiye nin tarafsız tutumuna bir kez daha vurgu yapmaya çalışıldı. Son dönemde Bahreyn, Yemen, Suudi Arabistan gibi ülkelerde ortaya çıkan mezhepsel ayrışma ve mücadele, Erdoğan ın Irak ziyaretiyle yakınlaşma olarak algılanabilir. Her ne kadar net biçimde ortaya konmasa da Türkiye nin Arap ülkelerinde Sünni-müslüman bir ülke olarak algılanmaktadır. Bu anlamda Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ın Sünni Müslüman bir lider olarak İmam Musa Kazım ve Hz. Ali nin türbelerini ziyaret etmesi, mezhebi algılamaların kırılması noktasında çok önemlidir. Müslümanlar arasındaki ayrışmanın bölgedeki hiçbir devlete fayda sağlamayacağı açıktır. Hz. Ali, hem dördüncü halifedir hem de Hz. Muhammed in damadı ve amcası Ebu Talib in oğludur. Yani bir Müslüman ın hangi mezhepten olursa olsun Hz. Ali nin türbesini ziyaret etmesi, dini bir olgudur. Türkiye nin Irak Şiiliğine Yaklaşımı Diğer taraftan Büyük Ayetullah Ali Sistani ile yapılan görüşme, siyasi algılamalar bakımından önemlidir. Sistani, tüm Şiiler arasında en çok takipçisi olmasının yanında, Irak taki siyasete de yön veren bir dini liderdir. Her ne kadar Irak Şiiliği velayeti fakih (din adamlarının siyaset dahil her konuda hakim güç olması) görüşüne uzak durarak İran Şiiliğinden ayrılsa da (bilindiği gibi İran da Ayetullah Ali Hameney, devletin ve dinin önderidir) 2003 sonrası Irak taki siyasi ortam, Sistani yi de siyasallaştırmış ve siyasi konulara müdahil olmasına neden olmuştur. Bu açıdan düşünüldüğünde Irak taki Şiiliğin en önemli mercii olan Sistani ile yapılan görüşme, Türkiye nin Iraklı Şiilerle ilişkilerini geliştireceği gibi, Türkiye nin Irak siyasi denklemindeki önemi daha net biçimde ortaya çıkarabilir. Zira Sistani nin 16 Aralık 2010 da İstanbul Halkalı da yapılan Aşure Günü etkinliklerine katılarak konuşma yapması sebebiyle, Erdoğan ı tebrik etmesi, Iraklı Şiileri hem Türkiye yi yakından takip ettiklerini hem de Türkiye den beklentilerini gösterir niteliktedir. Türkiye nin Irak ta oynadığı rolün Ortadoğu daki politikaya da olumlu yansıyacağı düşünülebilir. Bu kapsamda Erdoğan ın Sistani ile görüşmesinde Bahreyn deki gelişmeleri de ele alması ve bu konuda Türkiye de bir toplantı yapılabileceğine işaret etmesi dikkat çekicidir. Kürt Bölgesi İle İlişkileri Türkiye nin Kürt Bölgesel Yönetimi ile ilişkilerini genel Irak politikasından farklı bir konuma oturtmaktadır. Bugünkü süreçte Türkiye nin Kürt 23
Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ın Sünni Müslüman bir lider olarak İmam Musa Kazım ve Hz. Ali nin türbelerini ziyaret etmesi, mezhebi algılamaların kırılması noktasında çok önemlidir. Bölgesel Yönetimi ile ilişkilerinin 2003 sonrasındaki en yüksek noktasına ulaştığı söylenebilir. 2007 ye kadar Türkiye nin Kürt Bölgesel Yönetimi ile arasındaki gerginlik politikası, ABD nin Irak politikasındaki değişiklikle beraber, farklılaşmaya başlamıştır. ABD nin bölge ülkelerinin Irak taki süreçte etkin unsur olarak rol almasına imkan tanıması ve Irak taki İran etkisine karşı Türkiye yi dengeleyici bir konuma yerleştirmesi, Türkiye nin Irak politikasında önemli etkenler olarak karşımıza çıkmıştır. Türkiye nin de Irak politikasındaki etkinliğinin artmasına rağmen, İran a karşı değil bölgenin salahiyetine yönelik adımlar atması ve komşularıyla iyi ilişkiler kurması, Türkiye nin Irak taki konumunu güçlendirmiştir. Bu doğrultuda Irak ta yerel politikada da adımlar atan Türkiye, Kürt Bölgesel Yönetimi ile ilişkilerini kuvvetlendirmiştir. Özellikle terör örgütü PKK nın Irak ın kuzeyinden Türkiye ye yönelik yaptığı eylemler, Türkiye nin Kürt Bölgesel Yönetimi ile yakınlaşmasına bir neden teşkil etmiştir. Türk şirketlerinin Kürt Bölgesinde yaptığı yatırımlar ve artan etkinliği, siyasi yakınlaşmayı da beraberinde getirmiştir. Başbakan Recep Erdoğan ın ziyareti sonrasında yaptığı açıklamada olduğu gibi, kademeli olarak gelişen ilişkiler iyi bir noktadadır. İlk kez bir Türk Başbakan Erbil gitmiş ve ilk kez bir Türk yetkili, Kürt Bölgesel Yönetimi bayrağı altında konuşmuştur. Başbakan Erdoğan, 14 Nisan 2011 de de Türk Hava Yollarının Erbil e direkt uçuşlara başlayacağını açıklamıştır. Kürt Bölgesel Yönetimi tarafından düşünüldüğünde de Türkiye ile gerginlik politikasının bir sonuç vermediği görülmektedir. Saha çalışmalarımızı sırasında Kürt yetkililerle yaptığımız görüşmelerde, Türkiye ye rağmen bir politika üretmenin mümkün olmadığı ve Kürt Bölgesinin geleceğinin Türkiye ile iyi ilişkiler kurmaktan geçtiği, ortak dil olarak konuşulmaktadır. Buna rağmen Türkiye nin ilişkilerdeki iyi niyetini, Kürt Bölgesel Yönetiminde şimdilik görmek mümkün değildir. Başbakan Erdoğan Erbil deyken, Türkiye nin Irak politikasındaki en önemli noktalardan biri olan Kerkük teki peşmerge varlığı halen devam etmektedir. Bir ay önce Kerkük e yerleşen peşmergeler, Kerkük teki yerlerini sağlamlaştırmaktadır. Ayrıca yine Erdoğan Erbil deyken, Hasan Turan ın Kerkük Vilayet Meclisi Başkanlığı na getirilmesi Barzani nin Erdoğan a jesti olarak yorumlanmıştır. Ancak bu son derece yanlış bir yorumdur. Türkmenlere verilen bu konum, 2008 de çıkarılan seçim yasasının Kerkük e ilişkin 23. Maddesinde belirlenmiştir. Bu maddeye göre vali, vali yardımcılığı ya da meclis başkanlığı görevlerinin Kerkük teki üç ana unsur olan Türkmen, Kürt ve Araplar arasında paylaşılacağı ifade edilmektedir. Kerkük Valisi Kürt, Vali Yardımcısı Araptır. Bu nedenle Meclis Başkanı da Türkmen olmalıdır. Ayrıca bu durumun Barzani nin jesti olarak görülmesi, Kerkük Vilayet Meclisi Başkanlığına atama yapılmasının Barzani nin egemenliğinde olduğu kanısını uyandırmaktadır. Ancak Kerkük ün statüsü belirsizdir ve halen merkezi yönetime bağlıdır. Kerkük ün yeni seçilen Kürt Valisi Necmettin Kerim gibi Kerkük Vilayet Meclisi Başkanı Hasan Turan da Kerkük Vilayet Meclisindeki üyeler tarafından seçilmiştir. Öte yandan, Kerkük e yönelik tek taraflı müdahaleler şehirdeki tansiyonu yükseltmektedir. Yaklaşık bir ay önce silahlı Arap grupların Kerkük e girmeye çalışması nedeniyle, peşmerge güçleri de Kerkük e gelmiştir. Ancak halk bu durumdan rahatsızdır. Son bir haftadır Kerkük Teknoloji Enstitüsünde yaşanan öğrenci 24
olayları bunun en önemli göstergesidir. Kerkük te anma törenleri yapmak isteyen Kürt ve Türkmen gruplar karşı karşıya gelmiş ve aralarında çatışma yaşanmıştır. Bu olaylar nedeniyle Enstitü bir hafta tatil edilmiştir. Yani Kerkük e yapılacak dış müdahaleler durumu gerginleştirmektedir. Kerkük teki sorunun uzlaşı ile çözümü elzemdir. Ancak Kürt Bölgesel Yönetimi, peşmergelerini Kerkük ten çekmeme konusunda ısrar etmektedir. Bu durumun Kerkük için bir çözüm getirmeyeceği açıktır. Öte yandan Barzani nin terör örgütü PKK ya yönelik de somut adımlar atmadığı görülmektedir. Terör örgütü PKK unsurlarının halen Irak ın kuzeyinde barındığı, destek sağladığı ve yaşam alanı bulduğu bir gerçektir. Ayrıca terör örgütü PKK nın Irak taki siyasi uzantısı Demokratik Çözüm Partisi nin büroları da faaliyetlerine devam etmektedir. Sonuç Sonuç olarak, Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ın Irak ziyareti, tarihi unsurları içerisinde barındırsa da Türkiye nin siyasi hassasiyetlerine ilişkin somut adımların kısa vadede atılması zor gözükmektedir. Önümüzdeki dönem Türkiye, Irak merkezi hükümeti ve Kürt Bölgesel Yönetimi arasında başta Irak ın yeniden yapılandırılması kapsamında alt yapı ve imar konuları olmak üzere ekonomik algılamaların ön plana çıkması beklenebilir. Türkiye nin Irak taki tüm gruplara eşit yaklaşımı üzerine kurduğu politik duruşun kısa vadede değişmesi mümkün gözükmemektedir. Ancak önümüzdeki dönem Türkiye nin iç politikası açısından kritik bir süreci barındırmaktadır. Haziran ayındaki seçimin yanı sıra, özellikle bahar aylarında terör örgütü PKK nın faaliyetlerinin artış göstermesi söz konusu olabilir. Irak ın kuzeyindeki terör örgütü PKK nın faaliyetleri ön plana çıkabilir. Bu durumda Irak merkezi hükümeti ve Kürt Bölgesel Yönetiminin tavrı önem kazanacaktır. Diğer bir ifadeyle, önümüzdeki süreçte Türkiye nin Irak a yönelik politikalarının, Irak merkezi hükümetinin ve Kürt Bölgesel Yönetiminin, terör örgütü PKK, Kerkük sorunu ve Türkmenlerin hakları gibi konularda atacağı adımlara bağlı olarak sürdürüleceği öngörülebilir. O DİPNOTLAR 1 NTV, Rice: Türk-Kürt Görüşmesini Kolaylaştırıyoruz, http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/401251.asp, Erişim: 1 Nisan 2011. 2 Zaman Gazetesi, Barzani ye ABD de Tepki Gösterdi, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=525764, Erişim: 1 Nisan 2011. 3 Ortak Siyasi Bildiri için bkz. http://www.mfa.gov.tr/data/dispolitika/bolgeler/ortadogu/irak/ortak%20siyasi% 20Bildirge.pdf, Erişim: 1 Nisan 2011. 4 Irak ın en son 27 Nisan1976 da Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk ziyaret etmiştir. 5 Türkiye ile Irak Arasında İmzalanan 48 Mutabakat Zaptı nın Tam Listesi İçin bkz. http://www.icisleri.gov.tr/default.icisleri_2.aspx?id=4028, Erişim: 1 Nisan 2011. 6 Dış Ticaret Müsteşarlığı Verileri için bkz. http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/anl/ortadogudb/irak.pdf, Erişim: 28 Mart 2011. 25