YERLI ÇAM TÜRLERIMIZDEN BAZILARININ ÇELIKLE ÜRETIMI

O.D.C. 232.328.1 YERLI ÇAM TÜRLERIMIZDEN BAZILARININ ÇELIKLE ÜRETIMI PROPAGATION SOME OF THE INDIGENOUS PINES BY CUTTINGS Dr. Şem'i İKTÜEREN Orman Yüksek Mühendisi ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ YA YINLARI Teknik Bülten Serisi N: 78 Şark Matbaası Ankara - 1976

ÖN SÖZ Türkiye rmancılığında, rman ağaçlarının ıslahı knusunda, özellikle çamlarda, çalışmalara hız verildikçe, klrral bireylerin üretimine gereksinme duyulmuştur. Bu gereksinme snucu, çarnlarda vejetatif üretim lasılıkları, güncel bir araştırma srunu larak rtaya çıkmıştır. Şubat, 1975 Dr. Şem'i İktüeren 1972 yılı Eylül ayında ele alınan bu çalışmada, yerli çam türlerimizin çelikle ne derecelerde üretilebileceği araştırılmıştır. Çalışma için gereken çelikierin temininde yardımlarını esirgemeyen Aydın, Çerkeş fidanlıklan ile Muğla, İzmir ve Ankara Ağaçlanclırma Bölge Müdürlükleri ilgililerine burada ayrı ayrı teşekkür ederim. -ı-

İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ 1. 2. 2.1. 2.2. 2.2.1. 2.2.2. 2.2.3. 2.2.4. 3. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 4. 5. GİRİŞ MATERYEL VE METOTLAR MA TERYEL METOTLAR Çelikierin tplanması Çelikierin hazırlanması Köklenme kşulları İşlemler ve değişkenierin incelenmesi BULGULAR Fıstıkçamı Dal Çeliklerinin Kökleurnesi Sarıçam Dal Çeliklerinin Kökleurnesi Karaçam Dal Çeliklerınin Kökleurnesi Kızılçam Dal Çeliklerinin Köklenmesi TARTIŞMA SONUÇ VE ÖNERiLER ÖZET 15 SUMMARY 16 YARARLANILAN KAYNAKLAR 17 Ek la. Köklenen sarıçam çelikleri sayısı (Deneme 3.2.) 18 Ek 1b. Köklenen sarıçam çelikleri yüzdesi(beneme 3.2.) 18 Ek 2a. Köklen~n karaçam çelikleri sayısı (Deneme 3.3.) 19 Ek 2b. Köklenen karaçam çelikleri yüzdesi (Deneme 3.3.) 19 Ek 3a. Köklenen kızılçam çelikleri sayısı (Deneme 3.4.) 20 Ek 3b. Köklenen kızılçam çelikleri yüzdesi (Deneme 3.4.) 20 -II- III 1 1 1 2 2 3 4 4 6 6 6 9 10 12 14

1. GİRİŞ 1968-1971 yıllarında, İngiltere'de Aberdeen Üniversitesindeki çalışmz:larımda, üzerine eğildiğim; çamlarda çelikle üretim imkanları kcnusund<i, aldığım başarılı neticeler, yerli çam türlerimizde de çelikle üretim lasılığının lup lmadığını araştırmaya, beni itmiştir. İngiltere' ye, Türkiye' den getirttiğim thumlardan elde ettiğim 2 +O yaşlı karaçam ve kızılçam fidanlarından aldığım i bre ve dal çeliklerini de sadece çevre kşullarını ptimuma getirerek köklendirebilmiş lmak ayrıca çk ümit vericiydi. Bütün bu izienimler hakkında ve çnm çeliklerinin köklenmesi üzerine lan literatürün eleştirisi knusunda, Ormancılık Araştırma Enstitüsü 32 numaralı Muhtelif yayınından (İKTÜEREN, 1973) yararlamlabileceğinden, burada ayrıca tekrar cdilmiyecektir. Bu arastırll13da, memleketimizdeki ağaçlandırmalarda pek kulbmlmadığından ve ıslah çalışmalarında da bu nedenle en sn söz knusu lcıbileceğinden, halep çamı dışarıda bırakılarak, sarıçam, karaçam, kızılçam ve fıstıkçamı dal çelikleriyle çalışılmıştır, Amaç, bu anılan türlerin dal çeliklerinin köklendirilip, köklendirilemiye.cek!eriı1.i.anlamak ve köklenirlerse, ne derecelerde başarılı lunacağını saptamak larak sınırlandırılmıştır. 2. MATERYEL VE METOTLAR 2.1. MATERYEL 1972 yılı Eylül ayında, sarıçam, karaçam, kızılçam ve fıstıkçamı fidanı yetiştiren bazı fidanlıklarla, yine aynı türlerle yapılmış bazı ağaçbndırmalar gidilip incelenmiştir. Neticede, çalışmada her bir tür için aynı lmak üzere, dört ayrı yaş sınıfında (1, 2, 8 ve 16) fidanlardan çelik tplanabileceği ve bunların Çerkeş, Aydın ve Enstitü fidanlıklan ile Şahinler, Ovacık, Sıralılar, Balin teli ve Enstitü çevresi ağaçlandırmalarından karşılanabileccği saptanmıştır.. ı

Çelikler, işte bu saptanan ve Cetvel 1. de belirtilen yerlerden alınmışlardır. Cetvel : 1. Çelikierin tplandığı yerler. Lcatins where the cuttings cllected. Tür Yaşı Yeri Species Age Lcati n Sarıçam 1+ Çerkeş fidanlığı Pinus sylvestris» 2+»»» 2+ 6 Kızılcahamam, Şahinler ağaçlaması» 2+14 Enstitü ~bahçesi Karaçam 1+0 Çerkeş fidanlığı Pinus nigra» 2+» ))» 2+ 6 Enstitü fidanlığı )) 2+14 Enstitü bahçesi Kızılçam 1+ Aydın fidanlığı Plnus brutia )) 1+ ı Aydın, Ov«cık ağaçlanması ")) 1+ 7 Aydın, Ovacık ağaçlanması )) 1+15 Aydın, Sıralılar ağaçlaması Fıstıkçamı 1+ Aydın fidanlığı Pinus pinea )) 1+ ı»»» 1+ 7 Aydın, Ovacık ağaçlanması» 1+15 İzmir, Balin teli ağaçlaması 2.2. METOTLAR 2.2.1. Çelikierin tplanması Çelikler 1972 yılı Aralık ayı snunda alınmıştır. Bir ve iki yaşlı fidanlar:dan alınan çchkler için her bir türden iki yüzer adet fidan sökülmüştür. Sekiz ve n altı yaşındaki fidanlardan alınan çelikler için de fidanların tepe sürgünü ellenmeden, üstten ikinci ve üçüncü dal halkalarındaki bir yaşlı sürgünlerden, her bir türden iki yüzer adet kesilmiştir. Sökülcn fidanlar ve kesilen sürgünler hemen _pliten tarbalara knulup, ağızları sıkıca bağbndıktan snm etiketlenerek, içinde kuru buz bulunan piknik sğuk tutuculara yerleştirilmişlerdir (Resim 1.). 2

Resim : 1. Çerkeş fidanlığında; çelik için fidan sökümü. Lifting the seedlings fr cuttings in Çerkeş nursery. Bu piknik sğuk tutuculara yerleştirilen fidan ve sürgünler, fazla geciktirmeden, Enstitüye getirilerek sğuk hava depsunda + 4 C de saklanmışlardır. 2.2.2. Çelikierin hazırlanması Alınıp sğuk hava desuna knulan sürgünler ve fidanlar 24-48 saat snra, fidanların lider sürgünleri ile diğer alınmış sürgünlerin uç tmurcukları dibinden ölçülerek S cm. uzunlukta kesildikten snra, tmurcuksuz kullamlacz,kların tmurcukları kesilip alınmıştır. Tümünde dipteki kesit yüzeyinden yukarıya dğru 2 cm. byunda ibrelerinden özenle temizlenerek, hrmn uygulanacak l211brın en alt 0.5 cm. lik kısımlc:ırı ayrı ayrı Seradix-3 (% 0.8 İndla bütrik asit taşıynn bu. tz halindeki hrmn May ve Bc:ıker Ltd. İngiltere tr,rafından piyasaya sürülmüştür) ıçme batırılmışlardır. Bütün bu işlemlerden snra köklenme yastığında ayrılan verlerine çelikierin 1.5 cm. lik taban kısımları skulmuştur ve dipleri hı:ıfifçe sıkıştmlmıştır. Çelikierin dikimden snraki genel görünümleri, dikildikleri yer hakkında da fikir vermek düşüncesiyle Resim 2. de verilmiştir. 3

Resim : 2. Köklenme yastıklan ve çelikler. Rting beds and cuttings. 2.2.3. Köklcnme kşuilan Köklendirme çalışmaları, Enstitü Thum ve Genetik Labratuvarı klim<:! dasında izlenmiştir. Klima dasına dört adet köklenme yastığı (0.60X2.50X0.25m) yerleştirilmiştir. Bu yastıklar, her bir yastıkta üç adet lan bakır bruların içinden yalıtılmış larak geçirilen rczistantlara (her biri SOO W) elektrik verilerek ısıtılmış ve sıcaklık elektrik devresine hassas ( ± 1 C) termstatlar takılarak sabit tutulmuştur. Aynı zamanda, her bir yastık üzerine 0.80 m. yükseğe, n ikişer adet her biri 40.W. lık flresans Iambası knularak da aydınlatılmıştır (Şekil 1.). Sulama pulvarizatörle günde bir kaç defa yapılmış ve içeride yeterince rutubet luşturlmağa çalışılmıştır. Gerçekleştirilmeğe çalışılan çelik çevresi kşulları, Cetvel 2. de verilı~iştir. 2.2.4. İşlemler ve değişkenierin incelenme1"' Bu araştırmada her bir çam türü için ayrı bir köklenme yastığında, üç yınelemeli larak faktöryel bir deneme knmuştur. Her yinelemede, her bir işlem için n adet çelik kullanılmış ve bu narlık gruplar SNEDECOR ve COCHRAN'ın (1968) rastgele sıralanmış rakkamlar cetvelinden yararlanılarak, blckk:::mm kendi içlerinde dağıtılmışlardır. Tüm çam türlerinin çeliklerinin köklendirilme- 4

Şekil : 1 KöklerJ;ne yastığı kesiti. Prfile f rting bed. 000000 --- F\re~ns lcunba.la rı (40r\V.) Çelikler Çink kapla ma "-+--- 10hta kasa i ri ve i ne. e. kum k\ırı~amı Terrp~ L:at lı ekktrik t5\ be.\ sinde aynı faktörler işlenmiştir. Bu faktörler Cetvel 3. de ayrı ayrı sıralanmışlardır. Cetvel : 2. Çelikler için çevre kşulları. Envirnment cnditins fr cuttings. Gündüz hava ısısı Air temperature (day) Gece hava ısısı Air temperature (night) Gündüz yastık ısısı Media temperature (day) Nisbi rutubet Rebtive humidity Ftperid/Phtperid Aydınlatma/lll uruinatin c c % Saat/Hur Lüks/Lux 20-22 i6 minimum 25-27 abut 90 civarında 14 abut 4üDO civarında Cetvel : 3 Araştırmadaki faktörler. Factrs in the experlnıents. Tmurcuk Bud Hrmn Auxin Ortet yaşı Age f rtet (1) Tmurcuklu With bud (2) Trriurcuksuz Witut bud (1) Uygulanmış fı.pplied (2) Uygulanmamış Nt applied (1) 1 yaşında y;:;ar-ld (2) 2 yaşındzı. (3) 8 yaşında (4) 16 yaşmda 5

1972 yılı Aralık ayı snunda dikilen drmant çelikler, 1973 yıh Temmuz ayı başında sökülerek, köklenen 1 er sayılmış ve bu değerler, binmal ra..rılar içi:l Freeman - Tukey are-sin dönüşüm tablsu (MOSTELLER ve YOVTZ, 1961) kullanılarak yüzdelere dönüş~ türülmüşlerdir. Vary:ms an::ılizl sri bu yüzdelerle yapılj!llş ve önemli farklılıklar gösteren faktörlerin kendi içlerindeki değişim, bölün :rtüş parseller için LSD testi ile irdelenmiştır. Tür 1 er arası ilişkiler ise tartışma ve snuç bölümünde sapt<mmağa ÇZ!lışılmıştır. 3. BULGULAR 3.1. Fıstıkçamı Dal Çeliklerinin Köklenmesi. Araştırm2.da, sadece fıstıkçç;mı çeliklerinde hiç köklenme elde edilememiştir. Aynı türün çelikleri bu dc:ecmede köklenme la <:ılığı göstermeyince, sera ve açık alanda değişik zarr:~mbrda tplanan çelikleri yle, bir kaç defa yinelenmiş fakat bunlarda da baş~rı elde edilememiştir. Bu nedenle fıstıkçamı çelikleriyle yapılan çalışmaya ilişkin hiç bir işlem yapılamamıştır. 3.2. Sarıçam Dal Çeliklerinin Köklenmesi. Sarıçam dal çeliklerinin köklenmesine ilişkin varyans analizi Cetvel 4. de verhmiştir. Cetvel : 4 Sın-ıçı::m Çeliklerinin köklenmesine ilişkin varycıns aııalizi. AP..alysis f vark-ınce re~atcd witl:ıı rting Hf Pinus sylvestris cuttings. Varyans kaynağı Serbestiyet derecesi Ortala.ına kareler Surce rf vuriatin df ~s F Yineleme/Replicatin 2 2.92 Tmurcuk/Bud (C) ı 9.27 Hata, a/errr 2 42.55 Hrmn/ Auxin (B) ı ı287.33 CXB ı 9.28 Hata, b/errr 4 22.73 Yaş/Age (A) 3 470.79 AXB 3 470.79 AXC 3 49.81 AXBXC 3 29.8ı Hata, c/errr 24 8.81 Tpl<:ı.m/Ttal 47 (1) * Significant ı:ıt % S Düzeyde güvenirli. ** )) % ı )) )) *** )) % 0.1 )) )) 0.07 0.22 54.54 ** (1) 0.41 53.44 *** 53.44 *** 3.88 * 3.88 * 6

Cetvel 4' de de görüldüğü gibi hrmn, yaş faktörleri tek başlarına ve hrmn - yaş, tmurcuk - yaş ve tmurcuk - hrmn - yaş faktürleri birlikte etkileri neticesi farklılıklar luşmuştur. Bu farklılıkları ayçlınlığa çıkarmak için her bir önemli farklilık veren faktör veya faktörler kmbinasynu, bölünmüş parseller için LSD testi ile irdelenmişlerdir. (Cetvel 5, 6, 7, 8 ve 9). Cetvel : 5 Hrmn uygulama üzerine bölünmüş parseller için LSD testi. LSD test fr spilit- plt n auxin applicatin. ----------------- ---------------------------- Hrmn/ Auxin % Hrmn uygulanan/ Auxin applied 19.13 (1) LSD = 3.82 Hrmnsuz/Withut auxin 8.77 (2) (1) LSD testinin, test değeri ve % 5 düzeyde güvenirli Test value f LSD test at 5 % singnificance level. (2) Dğrular, yeterli farklılık gösteriniyen rtalamalatı işaret eder ve aynı dğru ile birleştirilmemiş rtalamalar % 5 düzeyde güvenirli farklıdırlar. Lines indicate means shwing n significant differences, means nt linked by the~sanıe line shw significaııt differences at 5 % level. Cetvel : 6 Ortet yaşına ilişkin bölünmüş parseller için LSD testi. LSD test fr split - plt related witlı rtet age. Yaş/Age % 1 yaşında/year-ld 21.41 2 }) ı6.85 LSD 2.50 8 }} 8.77 ı6 }) 8.77 Cetvel 7 Yaş ve hrmnun birlikte etkillerine ilişkin bölünıniiş parseler içirj LSD testi. LSD test fr spit- plt related with age auxin interactin effects. Yaş-Hrmn/ Age-Auxin % Hrmnlu X ı yaşında With auxin X ı year-ld Hrmnlu X 2 yaşında With auxin X 2 year-ld Diğerleri/Others 34.05 24.92 8.77 LSD 3.54 7

Cetvel 8 Yaş ve tmurcuğun birlikte etkilerine ilişkin bölünmüş parseller için LSD testi. LSD test fr spit plt related with age ~ hud interactin effects. Y ı.:ış-tmurcuk/ Age-Bud / Tmurcuksuz X! yaşında 22.36 Withut hud X.ı year-ld Tmurcuklu X 1 yaşında 20.46 With bud X 1 year-ld Tmurcuklu X 2 yaşında 19.55 LSD = 3.54 With bud X 2 year ld Tdmurcuksuz X 2 yaşında 14.14 Withut bud X 2 year-ld Diğerleri/Others 8.77 Cetvel : 9 Yaş-tmurcuk-hrmn'un birlikte.etkilerine ilişkin bölünmüş p~rseller için LSD testi. LSD test fr split 1- plt related wlth age ~ hud - auxin interactin effects. Yaş-tmurcuk-lırmn/ Age-bud-auxin % Tmurcuksuz X Hrmnlu X!yaşında 35.95 Withut bud X W,ith auxin X 1 year-ld Tmurcuklu X Hrmnltı X 1 yaşında 32.15 Witlı bud X Wıith auxin X 1 yr-ld Tmurcuklu X Hrmnlu X 2 yaşında 30.33 LSD = 5.00 With bud X With auxin X 2 year-ld Tmurcuksuz X Hrmnlu X 2 yaşında 19.51 Withut bud X \\1ith auxin X 2 year-ld. Diğerleri/Others 8.77 Burada verilen S, 6, 7, 8 ve 9 numaralı cetvellerden görülebileceği gibi 8 ve 16 yaşındaki sançam fidanlarından alınan çeliklerde hiç köklenme lmamıştır. 1 ve 2, yaşlarındaki fidanlardan alı- 8

nan çelikler de sadece hrmn uygulandığında köklenebilmişlerdir. Bu, sarıçam çeliklerinin köklerrmesi için hrmn uygulamamu zrunlu. lduğunu göstermektedir. 1 yaşlı fidanlardan alınan çelikler, 2 yaşlı fidanlardan alınanlara göre daha iyi bir başarı verirken, 1 yaşlı fidanlardan alınan çelikierin tmurcuksuz lduklannda önemli bir fark vermemekle beraber daha da iyi köklendikleri izlenmiştir. Fakat 2 yaşlı fidan çeliklerinin tmurcuksuz lanlanmn yeterli bir farklılık göstererek daha az köklenmeleri, sarıçam drmant çeliklerinin tmurcuklu kullanilmalannın zrunlu lduğunu belirtmektedir. varyans anali 3.3. Karaçam Dal Çeliklerinin Köklenmesi. Karaçam dal çeliklerinin köklenmesine ilişkin zi Cetvel 10. da verilmiştir. Cetvel : 10 Karaçam çelikilerlr.!ln köklenmesine ilişkin varyans analizi. Analysts f varlance related with rting f Pinus nigra cuttings. Varyans kaynağı Serbestiyet derecesi Ortalama kareler F Surce f varlatin df MS Yineleme/Replicatln 2 1.34 0.62 Tmurcuk/Bud (C) ı 22.55 10.49 Hata, a/errr 2 2.15 Hrmn/ Auxin (B) ı 152.23 2.80 CXB ı 77.92 1.43 Hata, b/errr 4 54.33 Yrı.ş/Age (A) 3 1348.33 24.63 ***" AXB 3 66.60 1.22 AXC 3 34.92 0.64 AXBXC 3 ı8.37 0.34 Hata, c/errr 24 54.74 Tplam/Ttal 47 Cetvel : ll Yaş farklılıklan üzerine bölünmüş parselller için LSD testi. LSD test fr split - plt n age differences. ı Yaş/Age Yaşında/year-age. 2» 8» ı6.» % 31.16 28.80 16.13 8.77 LSD= 6.23 9

Cetvel 10' dan da izlenebileceği gibi karaçam çeliklerinde sadece çelikierin alındığı fidanların yaşları önemli farklılık vermiştir. Bunun üzerine yapılan bölünmüş parseller için LSD testi (Cetvel 11.), hiç köklenmiyen 16 yaşındaki fidanların çeliklerinden, az köklerren 8 yaşındaki fidanların çelikleri ve her ikisinden de 1 ve 2 yaşlı fidanların çelikleri,güvenirli düzeyde bir farklılık da vererek daha yüksek ranlarda köklenme bc::şarısı gösterdiklerini kanıtlamaktadır. 3.4. Kızılçam Dal Çeliklerinin Köklenmesi. Kızılçam dal çeliklerinin köklerrmesi üzerine yapılan varyans analizi Cetvel 12. de verilmiştir. Cetvel : 12 K.ızılçaın çelliklerinin köklenınesine ilişkin varyans analizi. Ana1ysis f variance related with rting f Pinus brutia cuttings. Varyails kaynağı Surce f. variatin Serbestiyet derecesi df Ortalama kareler MS F Yineleme/Replicatin 2 Tmurcuk/Bud (C) ı Hata, a/errr 2 Hrmn/ Auxin (B) ı CXB Hata, b/errr 4 Yaş/Age (A) 3 AXB 3 AXC 3 AXBXC 3 Hata, cierrr 24 Tplam/Ttal 47 12.97 328.97 51.08 0.34 29.98 43.74 ı776.07 49.01 134.76 67.02 24.86 0.25 6.44 0.01 0.69 71.44 *** 1.97 5.42 ** 2.70 Cetvel 12' den, kızılçam çeliklerinin köklenmelerinde sadece yaş ve yaş -tmurcuk ilişkilerinin önem H farklılık gösterdiğini görmekle, bu ilişkiler üzerine Cetvel 13.. ve 14. de verilen bölünmüş parseller için LSD' testi yapılmıştır. lo

Cetvel 13 Yaş favklılığına ilişkin bölünmüş pavselllev için LSD testi. LSD test fv split- plt related with age differences. Yaş/Age / ı yaşında/year-ld 34.42 2 yaşında ı9.98 Q "U... C""'IV">rl<'"l V Y"-'"'J' U..L\,.U.~ 8.77 LSD 4.20 ı6 yaşında 8.77 Cetvel : 14 Yaş ve tmurcuğuıı birlikte etkileri üzerine bölünınüş parseller iç1n LSD testi. LSD test fv split plt n age - bud interactin effects. Yaş-tmurcuk/ Age-bud % Trnurcuklu X 1 yaşında 37.89 With l:ıud X 1 year-ld Tmurcuksuz X ı yaşında 30.96 Withat bud X 1 year-ld Tmurcuklu X 2 yaşında 26.99 LSD 5.94 With bud X 2 year-ld Tmurcuksuz X 2 yaşında 12.98 Withut bud X 2 year-ld Diğerleri/ Others 8.77 Kızılçam çeliklerinden 8 ve 16 yaşındaki fidanlardan alınanlar hiç köklenmemiş lup, 1 yaşlı fidanlardan alınanlar 2 yaşlı fidanlardan alınanlara göre güvenidi düzeydt! farklı üstün köklenme vermişlerdir. Tmurcuksuz larak kullamlan 2 yaşlı fidan çeliklerinin köklenmesinde, tmurcuklu kullamlanlani göre önemli fark vererek bir düşme izlenmişt:r. ll

4. TARTIŞMA Hiç bir çeliğin köklendirilemediği fıstıkçamı dışında sarıçam, karaçam ve kızılçam fidanlanndan alınan çelikierin köklenmelerine ilişkin varyans analizlerii?-in özet birleşimi Cetvel 15. de verilmiştir. Bu cetvelden yararlanarak ve her üç türde de köklenmemiş lan 16 yaşlı fidan çelikleri dışında diğer çelikierin köklenmelerinin, dönüştürülmemiş yüzdelerle grafik ı'qrak bir arada veren Şekil 2. izlenirse, araştınnadaki tür ve faktörlere göre değişim çk daha iyi anlaşılabilir. Cetvel : 15 Sarıçaın, karaçam ve kızılçam çelikleri köklemne denemeleri özeti. Sumrrmry f rting e,xperiınents with Pinus sylvestris, Pinus n1gra <md Pinus brutiu. Varyans S.D. Sunçam Karaçaın Kızılçam P. sylvestris P nigra P. brutia Surcc f vuriati.n df Calculated F hesaplamınş Yineleme/Replicatin 2 0.07 0.62 0.25 Tmurcuk/Bud (C) ı 0.22 10.49 6.44 Hata, a/errr 2 Hrmn/ Auxin (B) ı 56.54 ** 2.80.ı CXB ı 0.41 1.43 0.69 Hata, b/errr 4 *"<'n't Yaş/Age (A) 3 53.44 24.63 *** 71.44 *** l:*-.': AXB 3 53.44 1.22 1.97 AXC 3 3.38 0.64 5.42 *i: AXBXC 3 3.38 0.34 2.70 Hata, c/errr 24 Tplam/Ttal 47 Çelikleri, tmurcuklu veya tmurcuksuz kullanma,- her üç türde de pek etkili lmamıştır. S<mçam çeliklerini hannn uygulamadan hiç bir şekilde köklendirme lasılığı bulunamazken, kızıiçarn ve karaçarnda hrmn kullanma ile kullanmama arası önemli düzeyde bir fark görülmemiştir. Ortet yaşının artması ile çelik lerinin daha az köklendikleri, bu çalışmada da kanıtlanmıştır. Öyleki 16 yaşlı fidanlardan alınmış hiç bir çelik köklendirilememiş ve sadece 8 yaşlı karaçam fidanlarının çelikleri az bir randa köklenebilmiştir. Sarıçam ve kızılçam' 8 yaşlı fidanlarından alınan çelikler de köklenmemiştir. Sarıçam ve kızılçam çeliklerinde, tmurcuksuz kullanma işlemi önemli fark vermiş ve genellikle tmurcuksuz kullanılan çelikierin köklenmesinde düşme görülmüş- 12

Şekil 2 S~nçum, ıkrntçmti ve Jazılç<.ım çeliklerinin tüm işlemlere ilişkin kök~enmeleri. Rting f Pinus sylvestris, Pirms nigra and Pinus brutia related whh all treatments. % SAR\<; AM Pinus s ::ı lv.:!h-i s 30 10 _ t(ara<;.am Pinu~..,;:ırQ. 30 2(11 lo O~ ~D ~D KIZlLÇ/\M P,.,.~ b.-utia. id 3 ı j O_ VCI ~VA~ 1 2.. 8 tfo'r-mry'au>ın Var;P..."t r.rnurc:.ukjııud Var/Prc.sc.t\t.~- 2. s ~k./a~ki\t Vaı-/!'P.<.~c.ıt>.1 i eel - D_ 2.. 8,, 2. s \/ar/p..cs~t )' Q k.jııı-.ı.t Yk}ı~.. t 't k/ai>~..,..t tür. ı yaşlı sarıçam fidanlarından alınan çeliklerde buna zıt bir netice alınmış ve tmurcuklu çelikler daha az sayıda köklenmişlerdir. Bunu ı + O yaşlı sarıçam fidanlarının çk zayıf bir büyüme göstermiş lmasına ve tmurcuksuzlamrmın bu çelikierin ömürlerini uzatarak köklenme şansını biraz daha arttırmasına bağlıyabiliriz. ı3

Bu çalışmrlda kullanılan çevre kşulları, İKTÜEREN'in (1973) verilerine göre düzenlenmiş lmakla bember en başarılı larak önerilen T emın uz ayı sukulent sürgünlerinin çelikleri kullanılamamıştır. Buna neden larak, Temmuz ayında çelik tplama üzerine yapılan bir kaç girişimde çeliklerin, Enstitü sğuk hava depsuna ancak 48-72 saat snra getirilebilmesi ve bu arada çelikierin özellikle küçük yaşlı fidanlardan alınanların zarar görerek, köklenme yastığında 10-15 gün içinde çürüyüp ölmelerini söyliyebiliriz. Bu çalışmada 1 ve 2 yaşlı sarıçam fidanlarından alınan çelikleri köklendirıniş lmak çevre kşullarının uygu \:m<:~ sının bir başarısı larak nitelendirilebilir. Genellikle sarıçam çeliklerinin köklendirilmelerine ilişkin çalışmalar pek başarılı neticeler vermemektedir. Bun;:\ karşın elde edilmiş lan ı yaşlı fidan çeliklerinde % 33 ve 2 yaşlı fidan çeliklerinde % 22 gibi bir kökleurneye klima dası kşullnrıyla erişiimiş bulunulmaktadır. 5. SONUÇ VE ÖNERiLER Çelik köklendirme ile üvetimde amaç, yaşlı bireylerin çelikiçrini köklendirmek lduğuna göre, yapılan çalışma bu yönde pek umut verici değildir. 16 yaşlı fidanlardan aılnan çelikierin hiç köklenmemesi yanında, 8 yaşlı fidanlardan alınanlardem da sadece karaçarn çeliklerinin düşük bir başarıda köklerrmesi (%7 civarında) genel bir üretimin lanak dışı' lduğuna göstermektedir. ı ynşlı fidanlardan, kızılçarnda %40, karaçarnda% 37, sarıçarnda %33 ve 2 yaşlı fidanlardnn da kızılçarnda % 27, karaçarnda % 33 ve sarıçarnda % 23 köklenme neticesi alınması, bu türlerde labratuvar içi ıslah çalışmalarında, köklenmiş çeliklerinden yararlanma lanağının varlığını belirlemektedir. Şöyleki; farklı gentiplerin sğuğa, kurağa, böcek ve mantariara karşı kyma durumları, erken çiçeklenme ve kzalak verme yaşları. çiçeklenme alışkanlıkları sarıçam, karaçam ve kızılçarnda çelikten üretim yöntemi ile elde edilen bi-. reylerde incelenebilecektir. Bu çalışma, sarıçam, karaçam, kızılçam ve fıstıkçamı klrral thum bahçelerinin ancrık aşılı fidan üretimi ve kullanılması ile kurulabileceklerini gösterıniştir Memleketimizde sarıçam, karaçarn ve kızılçarnda 2şılı fid<m üretilmekte lmakla birlikte yenen ve ticareti yapılan thumları nedeniyle de ayrı önem taşıyan fıstık~ çamında aşılı fidan üretimine eğinilmelidir. 14

ÖZET -Memleketimizdeki rman ağaçları ıslahı çalışmalarında, önemli bir yeri bulunan vejetatif ür.etimin en ucuzu ve en klayı lan çelikle üretimin, yerli çam türlerimizde mümkün lup lmadığının saptanabilmesi için bu çalışma sadece labratuvar kşullarında yapılmıştır. Çalışmanın kendi içeriğinde ve bir kaç ayrı deneme dışı uğraşıda da hiç bir fıstıkçamı çeliğinde köklenme elde edilememiştir. Kullamlan ı, 2, 8 ve ı6 yaşlı fidanların çeliklerinden ı ve 2 yaşli fidan çehkleri, diğer üç türlin hepsinde % 23-40 arası bir başarı ile köklenirkcn, 8 yaşlı fideıniardan alınan çeliklerden sz:dece k?raçam çelikleri % 7 civarında köklenmiştir. ı6 yaşlı fidanların çelikleri de hiç bir türde köklendirilememiştir. 1 yaşlı fidanların çelikleri kızılçamda % 40, karaçarnda % 37, sarıçanıda % 33 ve 2 yaşlı fid;:,ı-jarın çelikleri de kızılçarnda % 27, karaçamda % 33 ve sarıçamd:: % 23 köklenme neticesi vermişlerdir. Alınan bu snuçlar, yerli çam türlerinde çelikle üretimin ancak labratuvar kşullarında yapılabileceğini ve tplu üretim lasılığı bulunmadığını göstermiştir. 15

SUMMARY This study laid ut in the labratry cnditins t determine prpagatin f indigenus pines ~Jy cuttings is pssible r nt. Nne f Pinus pine& cutting rted. A.mng the cuttings taken frm 8 year- ld seedlings nly Pinus nigra cuttings rted abut 7 %, while n ro<?ting was btained in all the cuttings taken frm 16 year- ld seedlings f all species studied in this wr:k. Cuttings frm 1 year- ld seedlings rted 40 % f Pinus hrutia, 37 % f Pinus nigra, 33 % f Pinus sylvestris and cuttings frm 2 year-ld seedlings rted 27 % f Pinus hrutia, 33 '% f Pinus nigra and 23 f Pinus sylvestris. The results f the study shwed that prpagatin by cuttings in indigenus pines nly can be practiced in labratry cnditins and there is nt any pssibility fr cmmercial prpagatin. 16

YARARLANILAN KAYNAKLAR İKTÜEREN, Ş. (1973). Pinus cntrta Duglas'ın Gövde Çelikleriy le Üretimi Üzerinde Çalışmalar. Or. Araş. Enst. Muhtelif Y. serisi N. 32 SNEDECOR, G. W. ve W. G. COCHRAN (1968). Statistical Methds. lwa State. Univ. Matbaası, Ames. lwa, USA. MOSTELLER, F. ve C. YOUTZ (1961). Table f Freeman - Tukey are-sine Transfrmatian fr Binmial Prprtins. Bimetrica, 48 : 238-40 17

CEk la. Kök1enen sarıç<an çelikleri sayısı (Deneme 3.2.) Number f rted PirJus. sylvestris cutti:ngs (Exp. 3.2.) Tcmurcuk Hrınn Ortet yaşı Yenileme/Replicatin Bu d Auxin Age f rtet I II III rr'rmırcuklu Uygulanmış 1+ 4 Witb bud Applied 2+ 3 2+ 6 2+14 Uygulanmamış 1+ Nt applied 2+ 2+ 6 2+14 fmurcuksuz Uygulanmış 1+ 2 Wlthut bud 2+ 2+ 6 2+14 Uygulanmamış 1+ 2+ 2+ 6 2+14 Ek lb. Kök1enen sanç::ım çelikleri yüzdesi (Deneme 3.2.) (*) Percentage f rted Pinus sylvestris cuwngs (Exp. 3.2.) 2 2 2 2 4 4 ı 2 Tm ur cuk Hrınn Ortet yaşı Yenileme/Replicatin Bud Auxin Age f rtet I II III Tmurcuklu Hrmnltı 1+ 39.74 28.36 28.36 With bud With auxin 2+ 34.28 28.36 28.36 2+ 6 8.77 8.77 8.77 2+14 8.77 8.77 8.77 Hrmnsuz 1+0 8.77 8.77 8.77 Withut auxin 2+ 8.77 8.77 8.77 2+ 6 8.77 8.77 8.77 2+14 8.77 8.77 8.77 Tmurcuksuz Hrmnlu 1+ 28.36 39.74 39.74 Withut bud 2+ 8.77 21.39 28.36 2+ 6 8.77 8.77 8.77 2+14 8.77 8.77 8.77 Hrmnsuz 1+ 8.77 8.77 8.77 2+ 8.77 8.77 8.77 2+ 6 8.77 8.77 8.77 2+14 8.77 8.77 8.77 (*) Binmal ranlar için Freeman- Tukey are- sin açısal dönüşüm tablsundan (Örnek büyükliiğü = 10). Frm table f Freeman - Tukey are - sine transfrmatin fr binrnial prprtins (Sample size = 10). 18

Ek 2a. Köklenen karaç-2m çelikleri sayısı (deneme 3.3.) Number f rted Plı J.ı.s nigra cuttings (Exp. 3.3.) Tm ur cuk Hrmn Ortet yaşı Bu d Auxin f rtet Tmurcuklu Uygulanmış 1+ With bud Applicd 2+ 2+ 6 14 Uygulanmamış 1 + (ı Nt applied 2 '). ' -T () 2 14 Tmurcuksuz Withut bud Uygulanmış 1+ 2+ 2+ 6 2+14 Uygulanmamış 1+ 2+ 2+ 6 2+14 YenilemejReplicatin ı II III,., "' 2 4 2 2 ı 1 3 2 2 2 3 ı 1 4 3 4 4 2 4 ı ı 3 2 2 4 ı ı Ek 2b.ı Köklenen lmraçam çelikleri yüzdesi (Deneme 3.3.) ("') Percentage f rted Pinus nigra cuttings (Exp.3:3.) Tmurcuk Bud Tmurcuklu With bud ------- Tmurcuksuz Withut bud Hrmn Auxin Uygulanmış Applied Uygulanmamış Nt applied Uygulanmış Ortet yaşı Age f rtet 1+ 2+ 2+ 6 2+14 1+ 2+ 2+ 6 2+14 1+ 2+ 2+ 6 2+ 14 1+ 2+ 2+ 6 Yenileme /Replicatiıı I II.III 21.39 28.36. 28.36 39.74 28.36 28.36 21.39 21.39 8.77 8.77 8.77 8.77 34.28 28.36 28.36 8.77 28.36 34.28 21.39 8.77 21.39 8.77 8.77 8.77 39'.74 34.28 39.74 39.74 28.36 39.74 21.39 21.39 8.77 8.77 8.77 8.77 Uygulanmamış 34.28 28.36 28.36 8.77 39.74 21.39 8.77 8.77 21.39 2+14 8.77 8.77 8.77 (*) Binmal raıüar Fre.emarıı.. trukey are sin açısal dönüşüm tablsundan (Ömek büyükiiğü = 10). Frm tab le f Freeman- Tı.ıkey are sine transrrmatirj fr binmial prprtins (Samp1e size :::: 10). 19

Ek 3a. Köklenen kızılçam çelikler sayısı (Deneme 3.4.) Number f rted Pinus bru.tia cuttmgs (Exp. 3.4.) Bud Auxin Ortet yaşı f rtet Y enileme/replicatin I II Tmurcı:Jdu With bud Tmurcuksuz Withut bud Uygulanmış ;\pplied Uygulanmamış Nt Uyglllanmış Uygulanmamış 1+ (j l-+- 1 l+ 7 ıs 1+ ı 1 1+ 7 ı.l 15 1+ 1+ 1 7 1-+- I li 1+ l 1 7 ı 15 5 G 2 2 3 3 4 ı 2 2 '( ll 2 5 2 1 G (J (),, :. 2 l 1 c r Ek 3b, Köklenen k.ızılçam çelilderi yüzdeesi 34.) (*) Percentage f rted Pinus brutia cuttings (Exp. 3.4.) Tmurcuk Bu d Tmurcuklu With bud Tmurcuksuz Withut bud Hrmn Auxiu Uygulanmış Applied Uygulanınaını ş Nt applied Uygulanmış Uygulanmamış Ortet yaşı Age f rtet 1+ 7 ı 15 {\ 1-t- V 1+ 7 1 15 G 1+ 1 l+ 7 ı+ ıs 1+ 1+ 1 1+ 7 1 15 Yenileme/Replicatin I II III 45.00 39.74 34.24 8.77 28.36 28.36 8.77 8.77 8.77 8.77 e.77 8.77 34.28 34.28 39.74 28.36 28.36 39.74 8.77 8.77 8.77 8.77 8.77 8.77 28.36 45.00 28.36 8.77 21.39 8.77 8.77 8.77 8.77 8.77 8.77 8.77 34.28 28.36 21.39 21.39 8.77 8.77 8.77 8.77 8.77 8.77 8.77 8.77 (*) Binmal rankr için Freeman-Tukey «re-sin açısal dönüşüm tablsundan (Örnek biiyiildüği.i = 10). Frm t2.ble f Freemzm - Tukey are-sille transfrmatin fr binmal (Sample size = 10). 20