753 İZMİR ve ÇEVRESİNİN ENDÜSTRİYEL HAMMADDELERİ Yrd. Doç. Dr. Nejat KUN 1.GİRİŞ Bu çal şmada İzmir il s n rlar içinde üretilen Endüstriyel Hammaddeler ve bu hammaddelerin üretimine bölge jeolojisinin etkisi ele al nm şt r. İzmir ilinde antik çağlardan beri üretilen hammaddeler önceleri çeşitli yap larda daha sonralar ise endüstrinin ana hammaddesi olarak sanayide kullan lmaya başlam şt r. Bu durum İzmir ilinin Yer alt kaynaklar n n zenginliğinin bir göstergesidir. 2. İZMİR İLİNİN JEOLOJİK YAPISI Yerbilimlerinde Hammadde, yerkabuğundan ç kart lan, işlenerek veya işlenmeden sanayide ve yaşamda kullan lan doğal malzemelere verilen isimdir. Örneğin kireçtaş ndan kopar lan bir kaya parças doğrudan duvar yap m nda kullan ld ğ gibi değişik başka hammadde veya yapay malzemelerle kar şt r larak ve s t larak çimento yap m nda kullan labilir. Burada kullan lan kireçtaş bir hammaddedir. Ancak üretilen çimento mamul bir maddedir. İzmir ili hammadde yataklar n daha iyi anlatabilmemiz için, İzmir ilinin jeolojik yap s na da bir göz atmak gerekmektedir. İzmir ili, Bat Anadolu da bulunan ve jeolojik olarak yaşlar, tektonik özellikler ve kayaçlar f arkl olan üç ayr kuşak üzerinde bulunmaktad r (şekil1). Şekil 1: İzmir ili jeolojik kuşaklar. K.K.= Karaburun Kuşağ, M.M.= Menderes Masifi, İ.A.Z.= İzmir Ankara Zonu.
754 Bu kuşaklar; en bat da genellikle yaşl karbonat kayaçlardan (Mesozoik) oluşan ve genç volkanik kayaçlar (Senozoik) ile örtülen Karaburun kuşağ, Güneyde yaşl (Paleozoik ve Mesozoik) metamorfik kayaçlardan oluşan Menderes Masifi ve Kuzeyde kumtaş -şeyl matriksi (Üst Kretase-Paleosen yaşl ) içinde mega blok yap l değişik yaş ve litolojideki kayaçlardan oluşan ve yine genç volkanikler (Senozoik) ile örtülen İzmir-Ankara Zonu olarak tan mlanabilir. Bu zonlarda kayaçlar farkl olduklar ndan endüstriyel hammaddeler de farkl l klar gösterir. İzmir ilinin temel kayaçlar n oluşturan bu kuşaklar, daha sonra neojen yaşl tortul ve magmatik kayalarla (şekil 2) örtülmüşler ve günümüzdeki İzmir Jeolojisi ortaya ç km şt r. Şekil 2 : İzmir ili genç volkanik kayaçlar 2.1. Menderes Masifi Endüstriyel Hammaddeleri Menderes Masifinde metamorfik kayaçlar bulunmaktad r. Bunlar fillitler, şistler, gerçek mermerler ve gnayslard r. Bu kayalar İzmir ilinin güneyinde ve bat s nda yay l m gösterirler. Buralarda Kurşun, Çinko, Antimuan, Civa, Titanyum (Rutil), Dolomitik mermer, Gerçek mermer, Kuvarsit ve kayrak taş (şekil 3) üretimleri yap lmaktad r. Gerçek mermerler; Torbal, Selçuk ve Tire yörelerinde mermer üretiminde kullan ld ğ gibi kireç ve m c r üretiminde de kullan lmaktad r.
755 Şekil 3: Bay nd r kuzeyi Kayrak taş üretim bölgeleri 2.2. Karaburun Kuşağ Endüstriyel Hammaddeleri İzmir ilinin bat s nda yer alan Karaburun yar madas, jeolojik özellikleri nedeniyle araşt r c lar taraf ndan, Bat Anadolu da farkl bir kuşak olarak kabul edilmiştir. Yar madan n büyük bir k sm Mesozoik yaşl kireçtaşlar yla kapl d r. Bu kireçtaşlar nda antik çağlarda aç lm ş ve işletilmiş antik mermer ocaklar na da s k olarak rastlan r(şekil 4). Şekil 4: Karaburun da antik bir ocakta, Agora da kullan lmak için üretilmiş sütunlar Karaburun kuşağ nda günümüzde işletilen 8 adet mermer ocağ bulunmaktad r. Bu ocaklardan üretilen mermerler, Çeşme Bej, Yöntaş Bej, Akbej, Antik Bej, İzmir Gülü ve Ege Vişne isimleri ile mermer piyasas na sunulurlar. Bunlardan Ege Vişne breşik çak ltaş, diğerleri ise kireçtaş d r. * Bu bildiri Jeoloji Mühendisleri Odas ad na düzenlenmiştir.
756 Karaburun kuşağ ndaki kireçtaşlar nda özellikle Urla ve Alaçat yörelerinde m c r üretimi de yap lmaktad r. Ayr ca volkanik kayaç olan Alaçat taş, son y llarda taş yap larda kullan lan önemli dekoratif bir taş olmuştur. 2.3. İzmir-Ankara Zonu Endüstriyel Hammaddeleri İzmir İlinin bat s ndan başlay p kuzeyine doğru devam eden İzmir Ankara Zonu, fliş ad verilen kumtaş - kiltaş (şeyl) ardalanmas ve yer yer serpantinitleri de içeren k r nt l kayalardan oluşan bir matriks içinde değişik yaşl blok tipi kayaçlar içerir. Bu kayaçlar çeşitli yaş ve litolojik özelliklere sahip kireçtaşlar, spilitik özellikte magmatik kayaçlar, derin deniz fasiyesine ait k rm z çörtler ve blok olarak gözlenen ayr şm ş çeşitli magmatik kayaçlar olarak söylenebilir. Gümüldür civar ndan başlayan İzmir-Ankara Zonu, kayaçlar Seferihisar, Güzelbahçe, Gaziemir, Buca ve Bornova üzerinden kuzeye doğru devam ederler. İzmir- Ankara Zonu kayaçlar n n birçoğu endüstriyel hammadde olarak kullan lmaktad r. İzmir de bulunan iki büyük Çimento fabrikas kalker ihtiyac n kireçtaş bloklar ndan (şekil 5), kil ihtiyac n ise bu zonun matriksini oluşturan kumtaş -kiltaş ardalanmas ndan karş lamaktad r (şekil 5). İzmir ve çevresindeki m c r üretimi de genelde bu zonda bulunan kireçtaş bloklar ndan sağlan r. Yine bu zonda değişik kireçtaş bloklar nda ve serpantinitlerde Teos ateşi, Teos yeşili, İzmir füme ve Fantazya gibi mermer ocaklar aç lm şt r. Şekil 5: Çimento fabrikalar n n kulland ğ hammaddelerden, İzmir-Ankara Zonuna ait kayaçlardan kireçtaş ve fliş 2.4. Örtü Kayaçlar ndaki Endüstriyel Hammaddeler İzmir ili jeolojisinin temel kayaçlar n oluşturan üç farkl kuşaktaki kayalar, Neojen yaşl volkanik ve tortul kayaçlar ile örtülmüşlerdir. En son olarak da Alüvyon, tüm birimleri örter. Özellikle Neojen yaşl volkanik kayaçlar İzmir ili için oldukça önemlidir. Son y llarda Türkiye de önem kazanan Alt n üretimi ve Alt n Madenciliği ilk kez Bergama/Ovac kta Andezitik volkanizma içindeki damarlarda bulunmuş ve günümüzde halen işletilmektedir. Ovac ktan çok önceleri ise Karş yaka/yamanlar Arapdere de Alt n oluşumlar na rastlanm şt r. Cumaovas Efem Çukuru da Alt n madenciliği aç s ndan önem kazanm şt r. İzmir il s n rlar içinde kalan Neojen yaşl genç volkanik kayaçlar Alt n üretimi d ş nda Aliağa da dekoratif taş ve m c r üretiminde, Menemen/Buruncuk da Yund Rose adl mermer üretiminde de kullan lmaktad r (şekil 6). Bu tür üretimler Antik çağlardan bu yana devam etmektedir. Ayr ca Bat Anadolu volkanikleri çok uzun y llardan beri perlit üretiminde de
757 kullan lmaktad r. Yine Bergama/Kozak yaylas nda gözlenen granit içinde de hem dekoratif taş üretimi hem de mermer üretimi yapan ocaklar mevcuttur. Şekil 6: İzmir/Menemen Buruncuk ta bulunan Yund Rose Andezit ocağ ve işletmesi 2.5. İzmir İli Agrega (M c r, K rma taş) Üretimi Gerek İzmir ilinde gerekse Türkiye genelinde en önemli madencilik faaliyetlerinden biri, agrega üretimidir. Agrega; beton imalat n n, asfalt üretiminin ve dolgu malzemesi olarak kullan m n en önemli hammaddesidir. Sanayileşme, planl ve plans z kentleşme, konut ihtiyac, altyap çal şmalar ve ülkemiz depremselliği agrega madenciliğinin önemini ortaya koymaktad r. Dünya genelinde agrega üretimi % 58 lik payla tüm maden üretimi içinde birinci s radad r. 2011 y l verilerine göre 92 milyar euroluk pazar değeri ile petrol, doğal gaz ve kömürden sonra dördüncü s rada yer almaktad r. 2009 y l AGÜB ün (Agrega Üreticileri Birliği) 1-2 Aral k tarihlerinde gerçekleştirdiği Ulusal Agrega (Beton-Asfalt) Çimento Hammaddeleri Madenciliği Sempozyumu verilerine göre Türkiye toplam agrega ihtiyac 300 milyon ton/y l civar ndad r. THBB (Türkiye Haz r Beton Birliği) beton tüketim verileri doğrultusunda bu ihtiyac n günümüzde, yaklaş k 400 milyon ton/y l olduğu tahmin edilmektedir. Bu hesaplamada baz yeralt maden işletmelerinde söz konusu olan k rma taşa dayal dolgu, baraj gövdesi inşaatlar ile deniz k y lar ndaki kaba k rma taş miktarlar göz önüne al nmam şt r. Agrega üretimi yaklaş k 1.5-2.0 milyar $ gibi küçümsenmeyecek bir piyasa değeri ve on binlerce kişiye doğrudan istihdam imkan ile giderek önem kazanan bir madencilik kolu haline gelmiştir. Türkiye agrega üretiminin %36 s n Marmara Bölgesi, %13 ünü İç Anadolu Bölgesi, %13 ünü Akdeniz Bölgesi, %11 ini Karadeniz Bölgesi, %10 unun Ege Bölgesi, %12 sini ise diğer bölgeler tüketmektedir. Türkiye de agrega üretiminin %97 sini kireçtaşlar oluşturmaktad r. Sektör 5995 Say l Kanun ile değişik 3213 Say l Maden Kanunu na tabidir. Son dönemde kanunda II(a) grubu madenler listesinde bulunan agrega ocaklar n n k s tlanmas ve kontrolüne yönelik çal şmalar yoğunlaşt ğ ndan özellikle büyük şehirler çevresindeki ocaklar n çal şt r lmas nda güçlükler yaşanmakta ve bu zorluklar da arz k s tlamas na ve dolay s yla fiyat art şlar na sebep olmaktad r. (Örn: İstanbul-Cebeci ve Kocaeli deki fiyat art şlar )
758 Türkiye genelinde agrega üretim maliyetleri 4-8 TL/ton aras nda değişmekledir. Buna göre agregan n ocak baş sat ş fiyatlar ise 5-15 TL/ton aras ndad r. İzmir Merkez bölgesinde 8 adet çal şan agrega ocağ bulunmaktad r (şekil 7). İzmir il merkezinin y ll k agrega ihtiyac n n yaklaş k 15 milyon ton olduğu tahmin edilmektedir. Bu ihtiyac n yaklaş k %60 haz r beton imalat ve kalan %40 ise yol, asfalt ve dolgu işleri için kullan lmaktad r. Bu miktar parasal değer olarak hesaplanmaya çal ş l rsa sadece İzmir il merkezi için 75-80 milyon TL lik bir rakam ortaya ç kar. Bu miktar İzmir ili geneli için düşünürsek rakam 100 milyon TL yi aşar. Şekil 7: İzmir merkez agrega ocaklar ve İzmir ilindeki CaCO 3 l kayaçlar n yay l m. 3.SONUÇ Görüldüğü gibi İzmir ili ve çevresi endüstriyel hammaddeler bak m ndan oldukça çeşitlilik göstermektedir. İl s n rlar içinde demirden kömüre, alt ndan mermere, dekoratif taştan kayrak taşlara kadar onlarca çeşit maden ve endüstriyel hammadde bulunmaktad r. İzmir ilinin enerji potansiyeli de ayr ca incelenmelidir. RES santrallerinin say s gün geçtikçe artmaktad r. İzmir İlinin Jeotermal potansiyeli de göz ard edilemez. KAYNAKLAR Kun, Nejat., Tozoğlu, Y ld z., 1999, Kuvars, Kuvarsit ve Kuvars Kumunun Endüstride Kullan m. İzmir Mermer Dergisi. Y l.4, S.21, s. 124 126. Kun, Nejat., Hac mustafaoğlu, Ramazan., 1999, Karaburun yar madas Mermerleri., Mermer Dergisi Y l 4, say, 22., s. 127-135. Kun, Nejat., Güngör, Talip., Erdoğan, Burhan.,1999, Menderes Masifindeki Mermer Yataklar n n Stratigrafik Konumlar ve Özellikleri. BAKSEM-99 Bildiriler Kitab s.46-53 Kun, Nejat., Karadeniz, Emel., Kuleli, Esin.A., 2000,Agora da Kullan lan Doğal Taşlar. Mermer Dergisi Y l 6, say, 24., s. 122-128. Kun, Nejat., Bacakoğlu, Ferah., 2001, Teos Yeşil mermerinin jeolojik konumu ve özellikleri. Türkiye III. Mermer Sempozyumu, 3-5 May s 2001, Afyon, 1-7. Türkmen F., Kun, N., 2001, İzmir ili volkanitlerinin doğal taş sektöründeki yeri. Türkiye III. Mermer Sempozyumu, 3-5 May s 2001, Afyon, 9-15. Kun, Nejat., Söylemez,Ceren,A., 2003, İzmir İli altyap s nda Kullan lan Doğal taşlar. Mermer Dergisi Y l 8, say, 34., s. 22 27 Kun Nejat, Kun Mete., 2008, Aç k Ocaklarda Rekültivasyon. Mermer Dergisi, say, 58., s. 118 124. Türkiye Haz r Beton Birliği (THBB) http://www.thbb.org/ Agrega Üreticileri Birliği (AGÜB) http://www.agub.org.tr/