25. Yıldönümü münasebetiyle: AHISKA TÜRKLERİNİN FERGANA FACİASI Fergana Faciası, kardeşin kardeşi katlettiği kara bir leke olarak tarihe geçmiştir. Bu elîm hadise, 16-18 Mayıs 1989 da Özbekistan ın Fergana vilâyetine bağlı Kuvasay kasabasında vukua gelmiştir. Her şey, Türklerin Özbek kızlarını taciz ettikleri gibi bir dedikoduyla başladı. Büyük bir insanlık dramına varacak bu hadise, Ahıska Türkleri ile Özbek ve Tacik gençleri arasında çıkan bir kavgayla başlamıştır. Bir ara kavga kesilmişse de Özbek gençleri, Türkleri cezalandırmak ve onlara ders vermek gerektiğini düşünmüş ve 23 Mayıs ta Kuvasay daki kavgalar yeniden başlamış, iki gün sürecek büyük çatışmalara dönüşmüştür. Bu çatışmalarda 58 kişi yaralanmış, bir kişiyse hastanede hayatını kaybetmiştir. Türklerin Özbekleri aşağıladıkları, kızlara tecavüz ettikleri, kreşlerdeki Özbek çocuklarını parçalara ayırdıkları gibi ipe sapa gelmez uydurma haberler her tarafa yayılmıştı. Hatta güya Türkler tarafından öldürülen çocuk resimlerinin elden ele dolaştığı söylentisi çıkmıştı. Fergana nın Taşlak ilçesinde Özbek gençlerinin oluşturduğu Birlik adlı milliyetçi hareketin 3 Haziran da ilçe merkezinde miting yapma hazırlığında olduğu öğrenildi. Bölge yöneticileri ve mahallî otoriteler, toplu eylemlerden çekinerek Taşlak a ek kolluk kuvveti sevk etmişlerdi. Ayrıca mitingi düzenleyenler, 2 Haziran da bölge savcılığına çağrılarak muhtemel sonuçlar konusunda uyarılmışlar, Birlik çiler de miting düzenlemekten vazgeçmişlerdi. Nedense 3 Haziran sabahı gençler yeniden toplanmaya başladılar. Saldırgan tavırlarıyla dikkati çeken bir grup da doğrudan Türklerin yaşadığı mahalle ve sokaklara yönelmiş, onların evlerini ateşe vermişlerdir. Rastladıkları Ahıskalılara vahşice saldırmış, daha sonra da Komsomolskiy köyüne yönelmişlerdir. Askerî birlikler kalabalığa mani olamayınca 1 ve emniyet kuvvetleri hareketsiz kalınca 2 köydeki Türk evleri 1 Olaylara katılan UzTASS Haber ajansının fotoğrafçı muhabiri Boris Yusupov, askerlerin ateş etmesinin yasaklandığını ve mermilerinin bulunmadığını, bu durumu bilen militanlar, eylemciler ve çapulcuların gayet alenî ve çekinmeden hareket ettiklerini belirtmektedir. Boris Yusupov, Tanığın Dilinden Fergana Olayları Bizim Ahıska dergisi, Sayı: 17, (Bahar 2009), s. 16. 2 Olayların ilk yaşandığı günler ordu ve polis tarafsız kalma- İbrahim HASANOĞLU Şehri Tufanov ve eşi Yıldız Tufanova torunlarıyla birlikte. Şehri Hoca, Kuvasay da bir camide imamdı. Olaylardan sonra Rus hükûmeti tarafından Özbekistan dan çıkarılarak Voronej e getirilen Ahıskalılardan biri. Hâlen Voronej de Volchanskoe köyünde yaşamaktadırlar. yakılıp yıkılmış ve yağmalanmıştır. Artık ilk cinayetler işlenmiş ve olaylar Fergana vilâyetinin diğer ilçelerine de sıçramıştır. 3 Resmî rakamlara göre 3-12 Haziran arasında yaşanan olaylarda 51 i Ahıska Türkü, 38 i Özbek ve 25 i farklı milletlerden olmak üzere toplam 112 kişi hayatını kaybetmiştir. 1032 kişi vücudunun çeşitli yerlerinden yaralanmış, 856 ev ve devlet binası yakılmış ve yağmalanmıştır. Fergana vilâyetinin 15 ilçesine yayılan toplu olaylara farklı günlerde 70 bin civarında insan katılmıştır. Olaylar ağırlıklı olarak Margelan, Taşlak, Hokand, Fergana (merkez), Kuvasay ve Ahunbabaevksiy ilçelerinde yaşanmıştır. Bu hadiseler devam ederken, Fergana bölgesinde: 16.000, Taşkent bölgesinde: 44.000, Sırderya bölgesinde: 19.000, Semerkant bölgesinde: 18.000, Andican bölgesinde:5.000, Namangan bölgesinde: 3.000, Buhara bölgesinde: 2.000 ve Kaşkadarinsk bölgesinde: 800 kişi olmak üzere ya özen göstermiş ve pek fazla etkili olmamıştır. Olayları incelemek üzere Moskova dan gönderilen heyette yer alan KGB Başkan Yardımcısı Filipp Bobkov, bir subayın kendisine tedbir alabileceğini fakat ertesi gün kendisi hakkında gazetelerin yazacaklarından çekindiğini söylediğini bildirmektedir. Filipp Bobkov, KGB i Vlast, Moskova, ESKMO, 2003, s. 336. 3 Fergana olaylarıyla ilgili ayrıntılı ve objektif bir çalışma için bknz: A. G. Osipov, Ferganskaya Sobıtiya 1989 Goda: Konstruirovanie Etnicheskogo Konflikta, Ferganskaya Dolina: Etnichnost, Etnicheskie Protsesı, Etnicheskie Konfliktı, Petersburg, Nauka, 2004, ss. 164-223. Bahar 2014 11
Özbekistan SSC de toplam 109.000 Ahıska Türkü yaşamaktaydı. 4 Olaylardan sonraki bir yıl içerisinde yaklaşık 80 bin Ahıskalı Özbekistan ı terk etmek zorunda kalmıştır. Bunların 17 binden fazlası Kazakistan a, 20 binden fazlası Rusya Federasyonu na, 40 binden fazlası da Azerbaycan a göç etmişlerdir. Fakat konumuz itibariyle bizi ilgilendiren asıl mesele yaşanan olaylardan sonra Ahıskalıların nerelere göç ettiği ve oralarda karşılaştıkları zorluklardır. Ayrıca olaylardan sonra yaşanan adlî sürece de değinmeliyiz. Netice itibariyle biz bu yazıyı, 1989-1990 yıllarında SSCB devlet kurumlarının resmî belgelerine dayanarak hazırladığımızı belirtmeliyiz. İlgili belgelerin tarih ve sayıları, kaynakçada belirtilmiştir. Göç Söz konusu olaylardan sonra Rusya Federasyonu na göçlerle ilgili RSFSR Bakanlar Kurulunun 13 Haziran 1989 tarihli Özbekistan SSC den RSFSR e göç eden Ahıska Türkleri ile ilgili sorunlar hakkında başlıklı resmî yazıda ayrıntılı bilgiler mevcuttur. Bu yazıya göre 11-17 Haziran 1989 tarihleri arasında Özbekistan SSC den Rusya Federasyonu nun altı bölgesine 3.319 aile devlet tarafından organize edilerek getirilmiş; Voronoj e 414, Kursk a 249 kişi kendi imkânlarıyla gelmiştir. Daha sonra bunlardan 644 aile Rusya nın Krasnodar bölgesine ve Azerbaycan a göç etmiştir. 7 Temmuz itibariye Rusya nın hangi bölgesine kaç kişinin yerleştirildiğini gösteren tablo şöyledir: 7 Temmuz 1989 tarihi itibariyle RSFSR de Ahıska Türklerinin yerleştirildiği bölgeler şöyledir: 5 Bölgeler Gelen Ayrılan Kalan Belgorod 3.896 300 3.596 Voronej 2.515 314 2.201 Kursk 2.725 521 2.204 Kalininsk 188 60 126 Orlovsk 5.262 1.057 4.205 Smolensk 2.807 876 1.931 Toplam 17.393 3.128 14.265 Devlet tarafından organize edilen göçün yanı sıra Özbekistan ın Taşkent, Sırderya ve Semerkant 4 N. F. Bugay, A. M. Gonov (ed), Po Resheniyu Pravitelstva Soyuza SSR, Nalchik, ELFA, 2003, s. 838. 9 Bugay ve Gonov, age. s. 816. bölgelerinden 4 binden fazla insan kendi imkânlarıyla Rusya nın Krasnodar ve Stavrapol bölgelerine ve Kabardino-Balkar ASSR 6 e göç etmiştir. Fakat göçmen sayısının artmasıyla bu bölgelerdeki yerli halkın hoşgörüsüzlüğü artmaya başlamış, bundan dolayı herhangi bir etnik çatışma meydana gelmemesi için parti ve mahallî organlar güvenlik tedbirleri almıştır. RSFSR Bakanlar Kurulu Başkan Yardımcısı L. Gorshkov un imzasını taşıyan bu yazıda ileriki dönemlerde bireysel göçün engellenmesi için acil önlemler alınması istenmiş ve Ahıskalıların Özbekistan daki eski yerlerine geri dönmeleri için destek verilmesi istenmiştir. Parti ve mahallî organların tabloda adı geçen bölgelerde Ahıskalıların yerleştirilmesi için gerekli önlemleri aldığı belirtilen yazıda, göçmenlerin boş konutlara, yatakhanelere, kulüplere 7, okullara ve oturmaya elverişli diğer yerlere yerleştirildiği, kolektif ve devlet çiftliklerinde ilk günler ücretiz yemek verildiği belirtilmektedir. Ayrıca göçmenlerin toplu yerleşimle ilgili talepleri değerlendirilmekte olup, Voronej, Kursk ve Belgorod bölgelerinde ayrı çiftliklerde 30 ar ve daha fazla aile birlikte yaşamaya başlamıştır. Fakat göçmenlerden çalışmaya muktedir olanların sadece %40 ına iş bulunmuştur. Öyle ki, Orlovsk bölgesindeki çalışabilecek durumda olan 2.038 kişiden 740 ı, Voronej de 968 kişiden 338 i, Belgorod da 1.833 kişiden 475 i işe başlamıştır. SSCB Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının 20 Eylül 1989 tarihli verilerine göre göçmenlerden 1.611 aile (%54 ü) düzenli evlere yerleştirilmiştir. Evlerin inşa edilmesinde Ahıskalılar da çalışmışlardır. Meselâ Kursk bölgesinde 11 adet terk edilmiş ev Ahıskalılar tarafından tamir edilmiştir. 4.091 kişiye (%62) sürekli iş sağlanmış, ailelere odun 6 Kabardino-Balkar Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu nun Kuzey Kafkasya Federal Bölgesi nde bulunan çok uluslu cumhuriyetlerinden biridir. 7 Kulüp: Kültürel, eğitsel, politik, sportif vb. toplumsal faaliyetlerin yapıldığı yer, bina. 12 Bahar 2014
ve kömür dağıtılmıştır. Ayrıca tarımda çalışacak olan göçmenlere aile başına 2.000 ruble ve kişi başına 500 ruble olmak üzere bir defaya mahsus olmak üzere para yardımı yapılmıştır. Fakat azımsanmayacak sayıda aile geçici barınaklarda ve ciddî tamire muhtaç evlerde yaşamaktadır. Bu yerler kışın yaşamaya uygun değildir. Voronej bölgesindeki 24 ilçeden 11 inde göçmen ailelerin kışlık barınak sorunu çözülmemiştir. Kursk bölgesindeyse 43 aile kulüpte, 65 aile ise mevsimlik barakalarda yaşamaktadır. Bu durumun sebebi inşaat malzemelerinin ciddî şekilde yetersizliğidir. Fakat daha yerleşim ve çalışma meselesi çözülmeden hastalıklar başlamıştır. Belgorod bölgesinde 150 çocuk hastalanmış, bunların 98 i hastaneye kaldırılmıştır. Yetişkinler arasında da 100 ün üzerinde hasta var ki, bunların 55 i hastaneye tedaviye gönderilmiştir. Smolensk bölgesinde 30 u çocuk 56 kişi hastaneye kaldırılmıştır. 1 Ocak 1990 tarihi itibariyle Rusya Federasyonu na göç eden ailelerin miktarı ile yerleştiği yerler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. 1 Ocak 1990 tarihi itibariyle RSFSR e göç eden ailelerin yerleşim durumu şöyledir: 8 bölgesinde: 9.000, Çimkent bölgesinde: 5.000 ve Kızılorda bölgesinde: 1,000 kişi olmak üzere ülkede yaklaşık 30.000 Ahıska Türkü yaşamaktadır. Fergana vadisindeki malum olaylardan sonra Kazakistan a 17.567 kişi (2496 aile) gelmiştir ki, bunların 5.280 i kadın, 10.425 i çocuklardan oluşmaktadır. Gelenler Ağırlıklı olarak dört bölgede (Alma-Ata bölgesine 1.729, Cambul bölgesine 6.991, Çimkent bölgesine 8.296 ve Kızılorda bölgesine 551 kişi), akrabalarının yanlarına yerleşmişlerdir. Fakat 19 Temmuz 1989 tarihi itibariyle ülkeden 12.199 kişi ayrılmış, geriye 5.368 kişi kalmıştır. Ülkeye toplu olarak göçün yaşandığı zaman mümkün olan her şekilde her türlü sağlık ve kamu hizmeti verilmiş, hamile kadınlar ve çok çocuklu aileler, ayrıca kayıt altına alınarak bunlara özel olarak hizmet sağlanmıştır. Ahıskalıların sorunlarıyla son olarak Aralık 1988 de ilgilenildiği belirtilen yazıda, onların temsilcilerinin Gürcistan a dönüş için devlet tarafından organize göçün sağlanmasını talep ettikleri özellikle vurgulanmaktadır. Azerbaycan a yapılan göçlerle ilgili bilgileri, SSCB Devlet Planlama Teşkilatı Başkan Yardımcısı V. A. Durasov un Azerbcaycanlı yöneticilerin Bölgeler Sayı Yerleştirme Ailelerin Yerleştirilmesi İlçe Köy Yeni yapılan Yatakhanelojman ve tamir edilen evler G e ç i c i barınaklar Aile Kişi Adet Adet Aile % Aile % Aile % Belgorod 904 3.837 19 66 645 71.3 121 13.4 138 15.3 Voronej 654 2.820 25 62 586 89.6 17 2.6 51 7.8 Kalininsk 23 128 3 4 23 100 - - - - Kursk 526 2.513 19 66 412 78.3 82 15.6 32 6.1 Orlovsk 728 3.095 16 95 564 77.5 98 13.5 66 9 Smolensk 412 1.680 18 50 406 98.5 3 0.7 3 0.8 Toplam 3.247 14.073 100 343 2.636 81.2 321 9.9 290 8.9 Kazakistan a göç edenlerle ilgili olarak Kazakistan SSC Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkan Yardımcısı V. Sidorov ve Kazakistan SSC Bakanlar Kurulu Başkan Yardımcısı E. Bashmakov imzalı 19 Haziran 1989 tarihli Kazakistan SSC deki Ahıska Türklerinin bazı sorunlarıyla ilgili resmî yazıda şu bilgiler yer almaktadır. Yapılan son nüfus sayımına göre ve ağırlıklı olarak Cambul bölgesinde: 12.000, Alma-Ata 8 Bugay ve Gonov, age. 842. taleplerine istinaden verdiği cevapta görüyoruz. V. A. Durasov imzalı ve 15 Eylül 1989 tarihli Azerbaycan SSC ye gelen Ahıska Türklerine yardımla ilgili alınan tedbirler başlıklı resmî yazıda Fergana olaylarından sonra Azerbaycan a kendi imkânlarıyla 40.000 den fazla göçmenin geldiği belirtiliyor. Göçmenlerin yerleştirilmesi için ciddî kararlar alan Azerbaycan yönetimi, SSCB Hükûmetinden de yardım talebinde bulunmuştur. 1989-1990 yılları için ek 300 milyon ruble isteyen Bahar 2014 13
Azerbaycan yönetimi, ayrıca Ahıskalılar için RSFSR in Neçernozemye Bölgesi, Belgorod, Voronej ve Kursk bölgelerine ayrılan devlet yardımlarının Azerbaycan a gelen Ahıskalılara verilmesini talep etmiştir. SSCB Devlet Planlama Teşkilatı, Azerbaycan ın taleplerinin uygun olduğunu belirterek bu konuda gerekli kararların alınacağını belirtmiştir. Göçle ilgili son olarak şunu belirtmekte fayda var. Hem Rusya Federasyonu hem Kazakistan ve hem de Azerbaycan a göç eden Ahıskalıların hayat şartlarıyla ilgili taleplerden ziyade vatan dönüş taleplerini tekrar ettikleri ve Ahıska ya toplu olarak dönmek için yetkililere müracaat ettikleri neredeyse bütün resmî yazışmalarda geçmektedir. O kadar ki, bazı aileler kısa zamanda Ahıska ya dönebilme umuduyla geçici barınaklara yerleşmiş, uzun süre konaklayabilecekleri evlerde yaşamayı kabul etmemişlerdir. Olaylar başlamadan önce Ahıska ya dönmek için resmî müracaatta bulunup kayıt yaptıran ailelerin sayısı aşağıdaki tablodaki gibidir. Gürcistan SSC ye göç etmek için müracaat ederek kayıt yaptıran Ahıskalı aile sayıları: 9 belge bulunmaktadır. İlki, olaylardan 4 ay sonra SSCB İçişleri Bakanlığı Asayiş ve Emniyet Genel Müdürü A. M. Logvinov un 6 Ekim 1989 tarihli raporudur. Fergana vilâyetinde kitlesel olaylara bağlı suçların soruşturulmasıyla ilgili tedbirler başlığını taşıyan bu raporda yaşanan adlî süreçle ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: İçişleri Bakanlığı, SSCB Savcılığı ve diğer kolluk kuvvetleri, Fergana vilâyetinde olayları organize edenler, olaylara aktif olarak katılanlar ve işlenen suçlarla ilgili birtakım tedbir ve uygulama hayata geçirmiştir. Bu amaçla SSCB Savcılığının kontrolünde 425 kişiden oluşan 16 soruşturma ekibi kurulmuştur. Bunlardan 110 kişi İçişleri Bakanlığı sorgu hâkimi, 120 kişi savcılığın soruşturma memuru, 155 kişi İçişleri Bakanlığı operasyonel servis görevlisi, 30 kişi KGB elemanı ve 10 kişi de kriminoloji uzmanı ve bilirkişidir. İçişleri Bakanlığı ve savcılık, kitlesel olaylarla ilgili iki binin üzerinde suç soruşturuyor ki, bunların 107 si insan ölümleriyle ilgilidir. 5 Ekim 1989 tarihi itibariyle 110 sanığın bulunduğu 64 farklı dosya üzerinde Ülkeler 1.1.1986 1.1.1987 1.1.1988 1.6.1988 1.1.1989 1.6.1989 Özbekistan SSC 583 610 755 5.549 6.095 6.103 Azerbaycan SSC 415 650 1.288 2.090 2.343 2.346 Kazakistan SSC 173 185 192 722 995 997 Kırgızistan SSC 88 30 33 169 179 179 Kabardino-Balkar 18 180 283 542 551 551 ASSR Diğer Bölgeler 8 12 76 79 80 Toplam 1.217 1.657 2.533 9.144 10.242 10.302 Adlî Süreç Peki, yaşanan bu olaylarla ilgili Sovyet hükûmeti ve yargısı neler yaptı? Öncelikle şunu belirtmek gerek. SSCB Yüksek Sovyet Prezidyumu, olayların başlamasından bir ay sonra, 20 Haziran 1989 tarihinde, Ahıska Türkleri ile ilgili sorunların incelenmesi ve gerekli önerilerin hazırlanması için parlamentoda milletvekillerinden oluşturulacak komisyon kurulması yönünde karar almıştır. Bunun yanı sıra olaylarla ilgili yapılan araştırma ve incelemelerle bu incelemeler sonucu mahkemelerin verdiği kararlarla ilgili iki önemli 9 Bugay ve Gonov, age. s. 822. soruşturma yapılmış olup dosyalar mahkemeye gönderilmiştir. Bunlardan 17 davada adı geçen 36 sanık kitlesel olaylara katılmakla, üç davada adı geçen 15 sanık kasıtlı cinayet suçuyla, 24 davada adı geçen 34 sanık gasp, soygun ve yağmalama suçuyla, 20 davada adı geçen 25 sanık ise değişik suçlardan dolayı mahkemeye sevk edilmiştir. Bunun yanı sıra yapılan arama ve soruşturma faaliyetleri sonucu ayrıca, 117 si kitlesel olaylara katılmaktan dolayı, 41 i kasıtlı cinayetten dolayı, 17 si hırsızlık, gasp ve soygundan dolayı ve 20 si de diğer suçlardan dolayı olmak üzere toplam 225 kişi 14 Bahar 2014
tutuklanmıştır. Tutuklanan 225 kişiden ikisi kadındır. Tutuklananların 210 u Özbek, 8 i Tacik, 4 ü Rus, 1 i Tatar, 1 i Ahıska Türkü, 1 i de Azerbaycanlıdır. Raporda ayrıca İçişleri Bakanlığı ve KGB mercilerinin şiddet ve terör eylemlerinin elebaşı ve düzenleyicilerini aramak ve bulmak için bütün imkânları seferber ettikleri ve bölgede asayiş ve toplumsal düzeni korumak için 700 asker ve 1000 in üzerinde polisin görev yaptığı belirtilmektedir. Bütün bunlara rağmen alınan tedbirler yetersiz olmalı ki, olaylar birkaç ay sonra yeniden başlamıştır. Nitekim SSCB Savcılığı ve SSCB Yüksek Sovyeti nin Milliyetler Politikası ve Milletlerarası İlişkilerle İlgili Komisyon Başkanı Georgiy Tarasevich e 17 Nisan 1990 tarihli Fergana ve Taşkent vilâyetlerinde Ahıska Türkleriyle ilgili olaylar hakkında başlıklı, SSCB Başsavcı Yardımcısı A. Ya. Suharev imzalı yazıda bu konuda bilgi verilmektedir. 19-21 Şubat 1990 tarihinde Bukinsk ilçesinde Ahıskalıların toplu olarak yaşadığı köylerde olayların yeniden başladığı, Ahıskalılara ait 46 evin yakıldığı ve yaklaşık 2000 Ahıskalının tahliye edildiği belirtilmektedir. Tahliye edilen Ahıskalılar Parkent ilçesinde bulunan Kumuşkan Sanatoryumuna yerleştirilmiş, fakat 2-3 Mart ta bu defa da Ahıskalı göçmenlerin sanatoryumu terk etmeleri talebiyle başlayan kitlesel olaylar 1 i polis 4 kişinin ölümü ve 150 den fazla kişinin yaralanmasıyla sonuçlanmıştır. SSCB Başsavcılığının Komisyon Başkanı Taraseviç e gönderdiği yazıda 3-12 Haziran 1989 döneminde yaşanan olaylarla ilgili yürütülen adlî süreçteki son gelişmeler şu şekildedir: Kasıtlı cinayet, pogrom 10 kundakçılık ve diğer suçlardan dolayı açılan davalar 15 ayrı dava dosyasında birleştirilmiştir. 17 Nisan 1990 tarihi itibariyle 397 kişinin adının geçtiği 207 dosyanın soruşturması tamamlanmış, 364 sanığın bulunduğu 178 dava dosyası mahkemeye intikal ettirilmiştir. 29 dava soruşturması ise durdurulmuştur. 75 kasıtlı cinayetin yarısından fazlası aydınlanmış, cinayetlerin vahşi ve acımasız bir şekilde gerçekleştirildiği belirlenmiştir. Bununla birlikte kasıtlı cinayet ve cinayete teşebbüs gerekçesiyle 90 sanığın adının geçtiği 28 dava, 10 Pogrom: Dinî, etnik veya siyasî sebeplerle bir gruba karşı yapılan şiddet hareketleridir. Bu şiddet hareketleri genellikle ev, işyeri veya ibadet yerlerini tahrip etmek, insanları dövmek, yaralamak, tecavüz etmek veya öldürmekten oluşur. Bahar 2014 Bu yazıda bahsedilen belgeler, N. F. Bugay ve A. M. Gonov un editörlüğünde SSCB deki ulusal azınlıklarla ilgili resmî yazılar ve raporların derlendiği ve 2003 yılında ELFA Yayınevi tarafından yayınlanan Po Resheniyu Pravitelstva Soyuza SSR adlı kitaptan alınmıştır. kitlesel olaylara katılma nedeniyle 137 sanığın adının geçtiği 70, özel mülkiyet hırsızlığından dolayı 66 sanığın bulunduğu 47, holiganlıktan dolayı 20 sanığın bulunduğu 5 ve etnik zıtlaşmaları körüklemekten dolayı 9 sanığın bulunduğu 6 dava dosyası açılmıştır. Ayrıca Karakalpak ASSR 11 Yüksek Mahkemesi, Polis Albay Mamadjanov u 5 yıl hapse mahkûm etmiştir. Bunun sebebi, Mamadjanov un 3 Haziran 1989 da Margelan da toplumsal düzeni korumak yerine etnik duyguları tahrik ederek Ahıska Türklerinin evlerini yağmalayan ve yakan grubu organize etmesidir. Olaylar zamanı bir evde gaz tüpünün patlaması sonucu 9 kişi ölmüş, 56 bin rublelik maddî hasar meydana gelmiştir. 11 Karakalpakya (Karakalpakistan): Özbekistan ın batı kesiminde yer alan Özbekistan a bağlı özerk bir cumhuriyettir. 15
Sonuç ve Değerlendirme 1.Özbekistan dan göç eden Ahıskalıların Rusya nın eksik iş gücü ihtiyacını karşılayacağı, Fergana olaylarını Moskova nın organize ettiği, Ahıskalılar Rusya ya göç ederken Rusya da onlar için önceden evlerin yapıldığı şeklinde yaygın iddialar resmî yazışmalardan da anlaşılacağı gibi gerçeği yansıtmıyor. Olaylarda Moskova nın veya KGB nin parmağı olsa da bunun sebebinin, ülkenin eksik iş gücü ihtiyacını karşılamak olduğunu söylemek doğru ve mantıklı değildir. Rakamlarda da görüldüğü üzere olaylardan sonra yaklaşık 80 bin Ahıskalı Özbekistan ı terk etmiştir ki, bunların sadece 17 bini devlet kontrolünde Rusya nın kuzey ve batı bölgelerine yerleştirilmiştir. Daha sonraki verilerden de anlaşılacağı gibi göçmenlerin iskânlarıyla ilgili bütün çalışmalar, olaylardan sonra yapılmıştır ve 01.01.1990 itibariyle göçmenlerin sadece %81,2 si devlet tarafından yapılan evlere yerleştirilebilmiştir. 2.Fergana olaylarından sonra yaşanan göç sadece Özbekistan dan Kazakistan, Azerbaycan ve Rusya ya doğru tek yönlü bir şekilde gerçekleşmemiştir. Büyük çoğunluğunun olayların yaşandığı tarihten itibaren bir yıl içerisinde yaşanan yaklaşık 80 bin kişilik göçün kendi içerisinde de ayrı göçler yaşanmıştır. Öyle ki, olayların hemen ardından Kazakistan a göç eden 17 binin üzerinde göçmenin 12 binden fazlası 19 Temmuz 1989 itibariyle yani göçten bir buçuk ay sonra Kazakistan ı terk etmek zorunda kalmıştır. Bununlar birlikte kendi inisiyatifiyle Rusya nın Krasnodar bölgesine göç eden dört binden fazla kişinin bir kısmı ilk fırsatta Krasnodar ı terk etmek zorunda kalmıştır. Ayrıca devlet kontrolüyle Rusya nın kuzey ve batı bölgelerine göç eden 17 binin üzerindeki göçmenin üç binden fazlası buraları terk etmek durumunda kalarak Rusya nın Krasnodar bölgesine ve Azerbaycan a göç etmişlerdir. Azerbaycan a göç eden 40 binin üzerinde göçmeninse Karabağ savaşandan dolayı bir kısmı Azerbaycan içerisinde yeniden mülteci durumuna düşmüş, bir kısmı da Azerbaycan ı terk ederek Rusya ya gitmiştir. 3.Olayların yaşanmasına birkaç gencin veya holiganın sebep olduğu şeklindeki ucuz iddialarla bu trajediyi basite indirgemeye çalışmak da kesinlikle gerçeği yansıtmamaktadır. Birkaç gencin veya holiganın kavgası olayların fitilini ateşlemiş olsa da olaylar toplumsal bir karakter taşımaktaydı. Nitekim SSCB Başsavcılığının resmî olarak belirttiği gibi olaylara çeşitli günlerde 70 bin kadar kişi katılmıştır. Sovyetlerin kontrolünde olan bir ülkede 70 bin holiganın bulunamayacağı, bulunsa bile SSSC gibi hayatın her alanını kontrol eden otoriter bir ülkede bu kadar holiganın aynı anda bir araya gelip toplumsal katliam gerçekleştiremeyeceği açıktır. Bunun yanı sıra mahkeme kararlarında da görüldüğü gibi emniyet kuvvetleri olaylara müdahale etmek bir yana bazı yerlerde olayları organize etmekten bile geri durmamışlardır! Ayrıca saldırıları organize ederek dokuz kişinin ölümüne sebep olan bir polis komiserinin beş yıl hapis gibi komik bir cezayla cezalandırılması hırsızlık ve yağma gibi suçlara ne kadar hafif cezaların verildiği yönünde bize ipucu vermektedir. Kaynakça 1. A. G. Osipov, Ferganskaya Sobıtiya 1989 Goda: Konstruirovanie Etnicheskogo Konflikta, Ferganskaya Dolina: Etnichnost, Etnicheskie Protsesı, Etnicheskie Konfliktı, Petersburg, Nauka, 2004, ss. 164-223. 2. Boris Yusupov, Tanığın Dilinden Fergana Olayları, Bizim Ahıska, Sayı: 17, (Bahar 2009), ss. 16-19. 3. Filipp Bobkov, KGB i Vlast, Moskova, ESKMO, 2003. 4. N. F. Bugay, A. M. Gonov (ed), Po Resheniyu Pravitelstva Soyuza SSR, Nalchik, ELFA, 2003. Resmi Belge ve Raporlar 1. R. Nishanov, G. Tarazevich, Ob obrazovanii deputatskoy kommisii po problemam turkomeshetinskogo naseleniya, Prezidyum Verhovnogo Soveta SSSR, 20 Haziran 1989. 2. L. Gorshkov, O nekotorıh problemah,voznikshih v svyazi s pereseleniem iz Uzbekskoy SSR v ryad oblastey RSFSR turok-meshetintsev, Verhovnıy Sovet SSSR, 13 Temmuz 1989, No: 562-i. 3. V. Sidorova, E. Bashmakov, İnformatsiya o nekotorıh problemah turko-meshetinskogo naseleniya Kazahskoy SSR, Prezidyum Verhovnogo Soveta Kazahskoy Sovetskoy Sotsialicheskoy Respubliki, 19 Haziran 1989, No: 3-24. 4. V. A. Durasov, O merah pomoshi turkammeshetintsam, pribıvshim v Azerbaydjanskuyu SSR, Gosudarstvennıy Planovoy Komitet SSSR, 15 Eylül 1989, No: PP-25076. 5. V. İ. Sherbakov, O razmeshenii v oblastyah RSFSR tu rok-meshetintsev, vınujdenno pokinuvshih mesta pos toyannogo projivaniya v Uzbekskoy SSR, Gosudars tvennıy Komitet SSSR po Trudi i Sotsialnım Voprosam, 1989. 6. M. Logvinov, O prinimaemıh merah po rassledovani yu prestupleniy, svyazannıh s massovımi besporyadka mi v Ferganskoy oblasti Spravka GU OOP MVD SSSR, 6 Ekim 1989. 7. Ya. Suharev, O sobıtiyah v Ferganskoy i Tashkentskoy oblastyah v otnoshenii turok-meshetintsev, Prokuratu ra Soyuza SSSR, 17 Nisan 1990, No: 13d-106c-90. 16 Bahar 2014