Хронологията на Сахих Ахмед Деде за Хаджи Бекташ Вели

SAHİH AHMED DEDE NİN HACI BEKTAŞ VELİ KRONOLOJİSİ The Chronology Hadji Bektash Veli On Sahih Ahmed Dede Хронологията на Сахих Ахмед Деде за Хаджи Бекташ Вели İrfan GÖRKAŞ * ÖZET Yazımız iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm, Sahih Ahmed Dede ve Mecmuatü t-tevarihi l-mevleviyye si hakkında kısa bir bilgi; ikinci bölüm, Mecmuatü t-tevarihi l-mevleviyye deki Hacı Bektaş Veli yle ilgili yer alan olaylar ve tarihlerinin kısa kronolojisi. Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi nin önceki sayısı, Hacı Bektaş Veli özel sayısı olarak yayınlandı. (Bak.2006/40) Hacı Bektaş Veli araştırmaları, Ahmet Dede nin kronolojisi olmadan eksik kalacaktı. O nedenle biz, burada bu kronolojiyi vererek bu araştırmalara katkıda bulunmak istiyoruz. Anahtar Kelimeler: Hacı Bektaş Veli, Kronoloji, Sahih Ahmed Dede ABSTRACT This paper is taken place from two parts. One of them is about the short life of Sahih Ahmet Dede who is Ottoman author. The second one is about chronological information of Haci Bektash Veli in his work that named Macmua al- Tavarih al-mavlawiyya. The former issue of Turkish Culture ve Hacı Bektaş Veli Resarch Quarterly published as private issue on Hadjı Bektaş Veli and Bektashism but not his chronology. (See: 2006/40) Unless there is the chronology on Sahih Ahmed Dede in the private issue, Haci Bektaş and Bektashism researches are going to lack. So I want to contribute with this paper on his researches. Key Words: Hadji Bektash Veli, Chronology, Sahih Ahmed Dede. Резюме Статията се състои от две части. В първата част е дадена кратка информация за Сахих Ахмед деде и неговото произведение Меджуматюл Теварихи Мевлевийе, а във втората част се анализира Меджуматюл Теварихи Мевлевийе и се дава кратка справка за живота на Хаджи Бекташ Вели. Предишният брой на списанието Проучвания за Хаджи Бекташ Вели беше специално посветен на Хаджи Бекташ Вели /виж 2006/40/. Без хронологията на Сахих Ахмед деде изследванията за Хаджи Бекташ Вели щяха да са непълни. С цел подпомагане на бъдещите изследвания публикуваме настоящата хронология. Ключови думи: Сахих Ахмед деде, Хаджи Бекташ Вели, хронология. * Dr. Bolvadin Anadolu İHL Md.Yrd. irfangorkas@yahoo.com 1

I. SAHİH AHMED DEDE NİN MECMUATÜ T-TEVARİHİ L-MEVLEVİYYE Sİ VE KRONOLOJİ Seyyid Ahmed Dede, 1151/1738 de doğar. Kütahya nın Köprüviran Kasabası Kükürtlü Köyü ndendir (Zorlu, 2003: 27). Babası Sakıp Dede nin müridi olan Seyyid Ömer Dede dir (ö.1187/1773). 22 aylıkken babası tarafından 1157/1744 de Konya ya götürülerek Mevlevîlik e girmesi sağlanır. Amcası Seyyid Ebu Bekir Dede nin 1159/1746 da Yeni Kapı Mevlevîhanesi ne şeyh olmasıyla Mevlevîlik eğitimi başlar. Bu sırada 5-6 yaşındadır. Ahmed Dede nin 46 yaşında yaptığı evliliğinden olan oğlu Muhammed Kudretullah, daha sonra Galata Mevlevîhanesi ne şeyh olur. Yenikapı Mevlevîhanesinde aşçıbaşılığa yükselen Ahmed Dede, Mevlevihane şeyhi olan amcası Ebu Bekir Dede nin isteği üzerine amcaoğlu Ali Nutki nin eğitimiyle, dergâhın idaresiyle, derviş ve dedelerin terbiyesiyle ve tarikata girişleriyle meşgul olur. Amcasının ölümü üzerine dergâha şeyh olan öğrencisi ve amcaoğlu Ali Nutki tarafından Yani Kapı Mevlevihanesi nden uzaklaştırılır (Zorlu, 2003: 28-29). 1229/1813 de 74 yaşında vefat eder. Sahih Ahmed Dede nin, Mecmuatü t-tevarihi l-mevleviyye si, Mevlana Müzesi Kütüphanesinde, 5446 numarada kayıtlıdır. Mecmua iki yönüyle dikkati çekmektedir. Birincisi Mevlevîliği kronolojik olarak kısa denilebilecek bilgilerle ele alması, ikincisi Mevlevîliği Türk tasavvuf hareketi içersinde vermesidir. Başka bir deyişle Mecmua, Mevlevilik tarihi içersinde Ahmet Yesevî ve Hacı Bektaş Veli ye yer vermektedir. Bu açıdan Mecmua önemlidir. Zira Hacı Bektaş Veli üzerine yapılan çalışmalarda, onun, tarihsel yönünün bilinemediği söylenilmektedir. Hakkında tarihsel bilgiler verilememektedir. Sözgelimi M.Esat Coşan ın Makalat çalışmasında, Hacı Bektaş Veli nin hayatı için söyledikleri böyledir. Biz bu çalışmamızda, Seyyid Ahmed Dede nin, Hacı Bektaş Veli yle ilgili söylediklerini yıl yıl tespit ettik ve bir kronoloji oluşturduk. Kronolojiyi, Ahmet Yesevi nin doğum tarihiyle başlattık, Hacı Bektaş Veli nin ölüm tarihiyle sonlandırdık. Ayrıca Dede nin verdiği, Hacı Bektaş Veli nin İmam Musa Kazım a çıkan silsilesini ilave ettik. Bununla, adı geçen isimlerin tarihsel şahsiyetleri ile Hacı Bektaş arasındaki bağlantıyı, doğruladığımızı, bu bilgilerin gerçek olduğunu 2

söylemiyoruz. Aksine Hacı Bektaş araştırmalarında, bu kronolojinin dikkate alınması gerektiğini söylüyoruz. II. HACI BEKTAŞ VELİ KRONOLOJİSİ 1.Ahmet Yesevî Dergâhı Postnişinleri 300 de diyar-ı mülk-i Türkistan da, selefde Özbek Hanlarının tahtgahı olan Yesi beldesinde Hoca Ahmet Yesevî doğdu. (Zorlu, 2003: 94). 325 de Hoca Ahmet Yesevî 25 yaşında iken Şeyh Ebu Bekir Şibli ye beyat edip tarikata süluk etti. Şibli, Yesevî nin terbiyesini 5 yıllık müridi olan Şeyh Muhammed Zeccac a havale etti(zorlu, 2003: 95). 345 de Şibli den aldığı minval üzere, Zeccac ın 20 sene rızasında olan Yesevi, 45 yaşında olarak kelime-i tevhidi telkin ve esrar-ı makam-ı hilafeti teybin ve adab-ı erkân-ı icrayı ayin-i tarikatı izin buyurdu (Zorlu, 2003: 96). 370 de Şeyh Ali Ebu l-hasan Harkanî 20 yaşında Harkan dan gelip Yesevi ye beyat edip hizmetinda mukim müridi oldu (Zorlu, 2003: 97). 373 de Hoca Rüstem Taberistanî 18 yaşında gelip Yesevî ye beyat edip hizmetinde mukim müridi oldu (Zorlu, 2003: 98). 384 de Şibli nin halifesi ve postnişini olan Zeccac 90 yaşında vefat eder. Zeccac, bu görevi 50 sene yürütür ( Zorlu, 2003: 99). 394 de Yesevî nin 24 sene hizmetinde bulunan ve 44 yaşında olan Harkanî yi, kelime-i tevhidi telkin ve esrar-ı makam-ı hilafeti teybin ve adab-ı erkân-ı icrayı ayin-i tarikatı izin vererek Harkan a gönderir ( Zorlu, 2003: 99). 3

397 de Yesevî nin 26 sene hizmetinde bulunan ve 42 yaşında olan Hoca Rüstem Taberistanî yi, kendi yerine seccade-i tarikatta ve makam-ı postnişin eyledi. Zeccac ın halifesi ve postnişini olan Ahmet Yesevî 97 yaşında vefat etti ( Zorlu, 2003: 100). 407 de Hoca Ahmet Yesevî Dergâhı nda ilk postnişin olan Taberistanî ye Hoca Cafer Sicistanî 16 yaşında gelip beyat etti ve hizmetinde mukim mürid oldu (Zorlu, 2003: 101). 425 de Yesevî halifesi Harkanî, 31 sene halifelik görevi yaptıktan sonra 75 yaşında vefat etti (Zorlu, 2003: 101). 430 da Taberanî, 33 sene postnişinlik yaptıktan sonra vefat etti. Yerine Hoca Cafer Sicistanî 40 yaşında seccade-i tarikatta ve makam-ı postnişin oldu ( Zorlu, 2003: 102). 438 de Hoca Yakup İsfehanî, İsfehan da doğdu. 457 de 19 yaşında dergâha gelerek Sicistanî ye beyat edip hizmetinde mukim mürid oldu ( Zorlu, 2003: 105). 474 de 45 sene postnişinlik yapan Sicistanî, 84 yaşında vefat etti. Yerine 17 sene hizmetinde mukim müridi olan Hoca Yakup İsfehanî 36 yaşında Yesevî Dergâhı nın 3.postnişini oldu (Zorlu, 2003: 107). 500 de Hoca İshak Hemedanî, 23 yaşında Yesevî Dergâhı na gelerek İsfehanî nin müridi oldu ( Zorlu, 2003: 111). 512 de İsfehanî, 74 yaşında vefat etti. Yerine 12 senedir hizmetinde bulunan 35 yaşında olan Hoca İshak Hemedanî, 4.postnişin oldu ( Zorlu, 2003: 113). 520 de Kuhistan da doğan Hoca Yahya 17 yaşında 537 yılında Yesevî Dergâhına gelerek Hemedanî ye beyat etti, hizmetinde mukim müridi oldu (Zorlu, 2003: 117). 560 da Yesevî Dergâhı 48 yıllık postnişini Hemedanî, 83 yaşında vefat etti. Yerine 23 yıldır hizmetinde bulunan Hoca Yahya Kuhistanî 40 yaşında postnişin oldu ( Zorlu, 2003: 122). 4

2.Hacı Bektaş Veli nin Ailesi ve Doğumu 563 de Muharrem ayının başında Seyyid Harun Ali Horasani 82 yaşında, Nişabur beldesinin müfti-i zamanın kızı Zeyneb Hatun 13 yaşında oldukları halde evlenirler. Seyyid Harun, Cafer Tayyar Horasanî nin oğludur. Aynı yıl oğulları Seyyid Muhammed Varid Horasanî dünyaya gelir. (Zorlu, 2003: 123) 577 de Seyyid Harun 97 yaşında vefat eder. Eşi 27, oğlu Seyyid Muhammed 14 yaşındadır ( Zorlu, 2003: 125). 573 de Kaşan Beldesi nde doğan Lokman Perende (Zorlu, 2003: 124), 17 yaşında Yesevî Dergahına gelerek Kuhistanî ye beyat edip mukim müridi olur (Zorlu, 2003: 128). 615 yılında Nişabur a Cengiz Han askeri bir saldırıda bulunur. Seyyid Ali Horasanî merhumun oğlu Seyyid Muhammed Varid Horasanî 53 yaşındadır. Annesi Nişabur müftüsünün kızı Zeynep Hatun 60 yaşına girmiştir. Şeyh Ahmed Amil ve kızı Hatime Hatun küçük çocuğuyla başka yere firar ederler ( Zorlu, 2003: 140). 619 da 58 sene postnişinlik yapan Kuhistanî, 98 yaşında vefat eder. Yerine 28 senedir hizmetinde bulunan Hoca Lokman Perende Kaşanî 45 yaşında Yesevî Dergâhı nın 6. postnişini olur ( Zorlu, 2003: 144). 636 da Seyyid Muhammed Varid 74, annesi Zeynep Hatun 87 yaşındadır. Şeyh Ahmed Amil Nişaburî nin kızı Hatime Hatun 22 yaşında evlenirler ( Zorlu, 2003: 158). 640 yılında Nişabur beldesinde Seyyid Harun Ali Horasanî nin oğlu Seyyid Varid Horasanî 77 yaşındadır. Eşi Hatime Hatun 25 yaşındadır. Bu tarihte Seyyid Bektaş Horasanî doğar ( Zorlu, 2003: 161). 643 de Muharrem ayında Nişabur da Zeynep Hatun 93 yaşında vefat eder. Oğlu Varid 80 yaşında torunu Bektaş, 3 yaşındadır ( Zorlu, 2003: 164). 3.Hacı Bektaş Veli nin Eğitimi 5

645 de Muhammed Vârid in oğlu Seyyid Bektaş Horasanî, 5 yaşına dâhil olur ve Nişabur a Kuran öğrenmeye başlar ( Zorlu, 2003: 171). 655 de Muhammed Vârid vefat eder. Oğlu Bektaş, 15 yaşındadır ( Zorlu, 2003: 178). 663 de Hoca Ahmed Yesevî Hangahı nda şeyh ve postnişin olan Yahya Kuhistanî nin seccade-i tarikatta halifesi 6.postnişin olan Lokman Perende Kaşanî 44 sene seccade-i tarikatta ve makamı hilafette mesnednişin olup, sonra cümle müniblerin ve müridlerin ve muhiplerin cümlesini davet, cümlesi mevcut şehirden bir saat haric sahraya azimet ve harman olan mahallere gelip, bir azim darı çeci üstünde iki rekât namaz cümlesine teklif eder, üç kere sala okur. Cümlesi sükût eder. Üç sene hizmeti saadetinde hulusane mukim olan Seyyid Bektaş Horasanî destur deyip kabul buyurup emri üzere eda eder. Sonra dergâha gelirler. Emanetleri Bektaş a teslim ve yerine halife eyler. Zilhicce nin sonunda 90 yaşında vefat eder. Seyyid Bektaş, 23 yaşında 7.postnişin olur. Hoca Ahmet Yesevî Dergâhı nda 7.postnişin Hoca Seyyid Bektaş Horasanî dir (Zorlu, 2003: 184-185). 4. Hac Yolculuğu ve Suluca Karahöyük e İskânı 667 de Hoca Seyyid Bektaş Horasanî, seccade-i tarikatta ve makam-ı hilafette 4 sene mesnednişin ber-karar olup niyet-i 12 imam hazretlerinin makam-ı şeriflerini ziyaret etmek, sonra Mekke, Medine ve Ravza yı ziyaret etmeyi arzu ve iştiyak edip 27 yaşında idi. Zilhicce ayında dergâhtan hareket eder. Esenlik yurdu (Daru s-selam) olan Bağdat yakınlarına gelir (Zorlu, 2003: 188). 668 de 12 imamın Bağdattaki makam ve türbelerini ziyaret edip, Mekke de Kabeyi Medinede Ravza yı ziyaret ettikten sonra hacılarla birlikte kadîm belde Dımeşk-ı Şam-ı Şerif e varmak üzere yola çıkar ( Zorlu, 2003: 189). 669 da Şam a dâhil olur. Kudüs, Halep, mercidabık, Ayıntab, Elbistan, Ashab-ı Kehf mağarasını ziyaret eder. Sonra Bozok, Maklan Kalesi ve Kayseri üzerinden Kırşehir Baba Resulün meclisine dâhil olur. 40 gün hizmet ve mahzar-ı nazar-ı himmet ve mükerre hilafet alınıp 6

ondan icazetle Zilhicce ayında hareket ederek Suluca Karahüyük karyesine teşrif ederek ikamete karar verir (Zorlu, 2003: 190). 670 yılı Muharrem ayının başlarına kadar Yesevî Hangahından ayrılışı üzerinden 25 ay geçmiştir. Bu sırada Hacı Bektaş, 30 yaşındadır. Baba Resul den aldığı icazetle yerleştiği Suluca Karahüyük 7 hanelidir. Mescid kapısı dışındaki toprak sofada (suffe) kalmaya karar verir. Sarı İsmail isimli ihtiyar pirin hanımı ihtiyar Emetullah Hatun, Kadıncık Ana görüp mescide gider. Kocasına haber verir. Kocası Sarı İsmail mescide gelerek Hacı Bektaş a münîb olur. Kadıncık Ana ve Emetullah Hatun dahi müridesi olur (Zorlu, 2003: 190). Sarı İsmail 65 yaşındadır. Evlatları olmamıştır. Hacı Bektaş nefes eder. Buğday yemeği, birliğe cemi sonrasında Rebiülevvel ayında 9 ay geçmesinden sonra Zilhicce ayında bir erkek oğlu olur. Hacı Bektaş, Er, evladı maneviyemdir der. O masuma, Mücerred bu çocuk, nefes evladıdır buyurur (Zorlu, 2003: 192). 5. Konya Yolculuğu ve Ünlü Muasırdaşlarıyla Görüşmesi 671 yılında Hacı Bektaş, Derviş İshak ve yanındakilerle Konya ya gelirler. Mevlana o sırada medresededir. Sema ve safada bulunmakta Derviş İshak beklemektedir. Mevlana güzel bir gazelle cevap verir. Derviş İshak yazıya geçirir. Vakit ve saat ile tarihi yazar. Geri dönerek Hacı Bektaş a gelir. Durumu anlatır. Hacı Bektaş, gazeli tahkik ve takrir eder. Kırkıncı günü Konya ya gelir. Mevlana ile görüşür. Özür diler ve affın niyaz eder. Mevlana affını kabul eder. Türkçe lisanla şu gazali söyler. Hacı Bektaş a verir. Olar kim bende-i hâss-ı Huda dır Muhibb-i hânedân Mustafa dır Hakikat Kabe sinin kıblegâhı İmam-ı pişvamız Murtaza dır Hacı Bektaş gazeli kabul buyurur, Mevlana dan icazet alıp veda ederek yine mekanı olan memleket-i Türkmen Kırşehir de mezkur Suluca Karahöyük karyesine iskan eyler. Sonra Emir Süleyman Muineddin Pervane nin naibi ve Kırşehir kadısı Kadı Nureddin azl edilince gelir, 7

Mevlana ya Seyyid Hacı Bektaş Horasanî yi nakleder. Terk-i vudu ve savm u salat, nükte-i veliyyullah olduğunu söyler. Kadı Nureddin, nüktenin remzini bilemez, anlamaz. Nüktenin remzi kendinedir (Zorlu, 2003: 192). 672 de Konya köylülerinden biri, öküz çalar, sonra kendisine korku düşer. Oküzü Mevlana ya kurban olarak getirir. Mevlana, tekrar tekrar sorarak şüphelenir ve kurbanı reddeder, almaz. Sonra Köylü, Hacı Bektaş Horasanî ye getirir. Hacı Bektaş, sorgusuz sualsiz kabul eder. Kurban kesilince Mevlana nın reddettiği hikâye edilince Hacı Bektaş, O bir ankâdır ki her lâşeye konmaz buyurur. Daha sonra kurban sahibi gelip Mevlana nın reddettiği kurbanı, Hacı Bektaş ın bila-sual kabul ettiğini ifade edince Mevlana, O bir deryadır ki her lâşeden bulanmaz buyurur (Zorlu, 2003: 193). Hacı Bektaş ın, Türkmen beldesi Kırşehir de ortaya çıkan Baba Rasul e, 40 günlük hizmeti, hilafetini yenilemesi ve icazetinden bu yıla, 29 ay geçmiştir. Mevlana ya yolculukları ve hem asır olmaları de 29 aydır. Hacı Bektaş, bu yılda 32 yaşındadır. 677 de Acem diyarından validesiyle beraber Kara Ahmed Sultan, tahminen 57 yaşında diyarı Rum tarafına gelir. Suluca Karahöyük ün yanından geçer. Hacı Bektaş, bu sırada 37 yaşındadır. Kara(ca) Ahmet Sultan ın hâlât-ı acîbe, harekât-ı garîbe ve tarz-ı atvar-ı pesendi de görünce Ahmet, bir yerde mekânın olsun, 40 mahalde çerağın yansın buyurur. Sonra Karaca Ahmet Sultan, oradan kalkar Karahisarı sahip havalisine gelir ( Zorlu, 2003: 197). 699 de Selçuklu Devleti yıkılır ( Zorlu, 2003: 207). 726 da Acem serhaddine yakın mahalden hicret eden Âşık Paşa, Anadolu ya gelerek Kırşehir i vatan edinir. Hacı Bektaş ile hem meclis hem sohbet olur. Kırşehir de ölür ve buraya gömülür (Zorlu, 2003: 214). 6.Hacı Bektaş Veli nin Vefatı 733 de Sultan Hacı Bektaş Horasanî 63 sene yaşadıktan sonra 93 yaşında Türkmen memleketi olan Kırşehir in Suluca Karahöyük köyünde vefat eder. Buraya defn olur. Mezarı 8

buradadır. Üzerine türbe bina edilir. Ziyaretgâhtır. Bektaşî tarihidir. Sultan Orhan Gazi dönemidir. 7.imam Musa Kazım ın sulbünden gelen 7.oğlu İbrahim el-mücab ın evveli 6 daha olmuş, 8.imam Ali el-rıza ile valideleri birdir. 7.si Sultan Seyyid Hacı Bektaş Horasanî dir (Zorlu, 2003: 215). 7.Hacı Bektaş Veli nin Silsilesi Sultan Seyyid Hacı Bektaş Horasanî: Hoca Ahmet Yesevî Hangahında 7.postnişindir. Seyyid Muhammed Vârid Horasanî Seyyid Harun Ali Seyyid Cafer Tayyar Seyyid İbrahim Sani el-rıza Seyyid Musa Seyyid İbrahim el-mücab İmam Musa Kazım (Zorlu, 2003: 215) Ebu l-abbas Hoca Ahmed Yesevî Hangahının Halifeleri Hoca Rüstem Tabaranî Hoca Cafer el-sicistanî Hoca Yakup İsfehanî Hoca İshak Hemedanî Hoca Yahya Kuhistanî Hoca Lokman Perende Kaşanî Hoca Seyyid Hacı Bektaş Horasanî (Zorlu, 2003: 216). Çar erkân, çar fahr, çar alamet, çar edep, çar bab, ıstılah-ı abdalan Sultan Seyyid Hacı Bektaş Horasanî nindir. Kaya Tekyesi denilen mahalde halvetnişindir. Hacı Bektaş, bu mahalli ziyarete gelirdi. O zaviyenin yakınında bir ırmak vardı. Burası daha sonra Seyyid Salih in Kaya Tekyesi yakınına defnedilmesiyle Bektaşihane olmuştur. Suluca Karahöyük ün aşağı tarafındaki pınar, köy hamamın su kaynağıdır. Bu kaynak pınar, Hacı Bektaş ın kerametidir (Zorlu, 2003: 216). Mucur köyünde, Elicek köyünde, Şulu da, Akkubbe de, vb bölgelerde Sultan Hacı Bektaş Horasanî nin keramet-i şerifleri şimdi bile zahir ve nümayandır (Zorlu, 2003: 217). Bu yılda 9

Karaca Ahmet Sultan vefat etti. Karahisarısahip (Afyonkarahisar) havalisinde defn olundu. Türbesi oradadır ( Zorlu, 2003: 217). KAYNAKLAR ZORLU, Cem. (2003). Sahih Ahmed Dede, Mecmuatü t-tevarihi l-mevleviyye Mevlevîlerin Tarihi. İstanbul: İnsan Yayınları.. 10