YENİSEY YAZITLARI PROF. DR. ERHAN AYDIN Konya, 2015
Üstadım Hüseyin Namık Orkun a, saygıyla, minnetle...
İÇİNDEKİLER Ön Söz.......... 7 Kısaltmalar....9 Giriş.... 13 1. Yenisey Yazıtları Hakkındaki İlk Bilgiler ve Bulunuşu.... 15 2. Yenisey Yazıtlarıyla İlgili İlk Çalışmalar.... 17 3. Yenisey Yazıtlarıyla İlgili Türkiye de Yapılan Çalışmalar.... 19 4. Yenisey Yazıtlarıyla İlgili Sorunlar.... 25. 4. 1. Yenisey Yazıtlarının Adlandırılması ve Numaralandırılması. 25 4. 2. Yenisey Yazıtlarının Envanter Bilgileri İle İlgili Sorunlar... 29 4. 3. Güney Yenisey Yazıtları Sorunu.... 31 5. Numaralı Yenisey Yazıtları....35 E 1. Uyuk Tarlak....35 E 2. Uyuk Arjan.... 38 E 3. Uyuk Turan.... 39 E 4. Ottuk Daş I... 43 E 5. Barık I.... 43 E 6. Barık II.... 46 E 7. Barık III.... 47 E 8. Barık IV........ 49 E 9. Kara Sug.... 50 E 10. Elegest I.... 51 E 11. Begre...... 55 E 12. Aldıı Bel I.... 59 E 13. Çaa Höl I.... 60 E 14. Çaa Höl II.... 62 E 15. Çaa Höl III.... 63 E 16. Çaa Höl IV.... 64 E 17. Çaa Höl V.... 66 E 18. Çaa Höl VI.... 66 E 19. Çaa Höl VII.... 67 E 20. Çaa Höl VIII.... 68 E 21. Çaa Höl IX.... 69 E 22. Çaa Höl X.... 69 E 23. Çaa Höl XI.... 70 E 24. Haya Baji....... 71 E 25. Oznaçennaya I.... 75 1
E 26. Oçurı....... 77 E 27. Oya....... 79 E 28. Altın Köl I....... 80 E 29. Altın Köl II....... 84 E 30. Uybat I....... 87 E 31. Uybat II....... 90 E 32. Uybat III....... 91 E 33. Uybat IV....... 95 E 34. Uybat V....... 96 E 35. Tuba I....... 97 E 36. Tuba II....... 98 E 37. Tuba III....... 99 E 38. Ak Yüs I....... 100 E 39. Kara Yüs I....... 101 E 40. Taşeba....... 103 E 41. Hemçik Çırgakı....... 103 E 42. Bay Bulun I....... 107 E 43. Kızıl Çıraa I....... 110 E 44. Kızıl Çıraa II....... 111 E 45. Köjeelig Hovu....... 113 E 46. Telee....... 116 E 47. Suci....... 117 E 48. Abakan....... 117 E 49. Bay Bulun II....... 121 E 50. Tuva B....... 123 E 51. Tuva D....... 124 E 52. Elegest II....... 125 E 53. Elegest III....... 126 E 54. Ottuk Daş III....... 127 E 55. Tuva G....... 127 E 56. Malinovka....... 128 E 57. Saygın....... 128 E 58. Kezek Hüree....... 129 E 59. Herbis Baarı....... 129 E 60. Sargal Aksı....... 131 E 61. Suglug Adır Aksı....... 132 E 62. Kanmııldıg Hovu....... 132 E 63. Ortaa Hem....... 133 E 64. Ottuk Daş II....... 133 2
E 65. Kara Bulun I....... 134 E 66. Kara Bulun II....... 134 E 67. Kara Bulun III....... 135 E 68. El Bajı....... 135 E 69. Çer Çarık....... 139 E 70. Elegest IV....... 139 E 71. Podkuninskaya....... 140 E 72. Aldıı Bel II....... 141 E 73. İyme I....... 141 E 74. Samagaltay....... 143 E 75. Kuten Buluk....... 143 E 76. Ayna I....... 143 E 77. Ayna II....... 144 E 78. Para I....... 144 E 79. Para II....... 144 E 80. Kemer Takımındaki Bronz Levha....... 145 E 81. Kopön Altın Küp I....... 145 E 82. Kopön Altın Küp II....... 146 E 83. Uybat VII....... 146 E 84. Ayna III....... 147 E 85. Ayna IV....... 147 E 86. Oçurı dan Taş Tılsım....... 147 E 87. Taş Ağırşak I....... 148 E 88. Ağırşak Damga....... 148 E 89. Övür I....... 149 E 90. Övür II....... 149 E 91. Bedelig Valun....... 149 E 92. Demir Sug....... 150 E 93. Yır Sayır I....... 150 E 94. Yır Sayır II....... 151 E 95. Hemçik Bom I....... 151 E 96. Hemçik Bom II....... 152 E 97. Hemçik Bom III....... 152 E 98. Uybat VI....... 153 E 99. Ortaa Tey....... 154 E 100. Bayan Kol....... 155 E 101. Baykalovo....... 156 E 102. Arjan I....... 156 E 103. Arjan II....... 157 3
E 104. Oznaçennaya II....... 157 E 105. Tuva Koleksiyonundaki Levha....... 158 E 106. Çerbi....... 158 E 107. Hadınnıg....... 159 E 108. Uyuk Oorzak I....... 159 E 109. Uyuk Oorzak II....... 160 E 110. Uyuk Oorzak III....... 161 E 111. Tepsey I....... 162 E 112. Tepsey II....... 162 E 113. Tepsey III....... 162 E 114. Tepsey IV....... 163 E 115. Tepsey V....... 163 E 116. Tepsey VI....... 163 E 117. Tepsey VII....... 163 E 118. Turan I....... 164 E 119. Saglı....... 164 E 120. Tugutüp I....... 165 E 121. Tugutüp II....... 165 E 122. İyme II....... 165 E 123. Tepsey VIII....... 166 E 124. Tepsey IX....... 167 E 125. Tepsey X....... 167 E 126. Tepsey XI....... 167 E 127. Ayna V....... 168 E 128. Ayna Parçası VI....... 168 E 129. Ayna Parçası VII....... 168 E 130. Ayna Parçası VIII....... 168 E 131. Bronz Levha....... 169 E 132. Uybat VIII....... 169 E 133. Kopön Altın Küp III....... 170 E 134. Ust Sos....... 170 E 135. Ust Kulog....... 170 E 136. Mugur Sargol I....... 171 E 137. Kres Haya....... 172 E 138. Kara Yüs II....... 172 E 139. Çaptıkov Taşı....... 173 E 140. Mugur Sargol II....... 173 E 141. Aymırlıg Kurganından Yay Kılıfı I....... 173 E 142. Aymırlıg Kurganından Yay Kılıfı II.......... 174 4
E 143. Ayna Parçası IX....... 174 E 144. Novosyolovo....... 175 E 145. Mugur Sargol III....... 175 E 146........ 175 E 147. Yeerbek I....... 176 E 148........ 176 E 149. Yeerbek II....... 177 E 150........ 177 E 151........ 177 E 152. Şançi III....... 178 E 153. Alaş I....... 178 E 154. Alaş II....... 179 6. Numarasız Yenisey Yazıtları....... 181 Lisiç ya I....... 181 Lisiç ya II....... 181 Kök Haya....... 181 Kunya Dağı Kaya Yazıtı....... 183 Beyskoye Köyünden Gümüş Kama....... 183 Knışi Köyünden Bronz Ayna Starı....... 183 Kamenka Köyünden Bronz Para....... 184 Bronz Para Krasnoyarsk....... 184 Devlet Ermitajı ndan Gümüş Kap....... 184 Kulplu Sedyarski Maşrapası....... 184 Kulplu Gümüş Maşrapa....... 185 Adrianov Koleksiyonundan Bir Yazıt....... 185 Sargol....... 187 Ozernaya II....... 187 Edegey I....... 188 Edegey II....... 188 Edegey III....... 188 Çinge....... 189 Edegey IV....... 189 Edegey V....... 189 Edegey VI....... 190 7. Dizin....... 191 8. İncelenen Sözcük ve Sözcük Grupları Dizini...... 219. 9. Kaynaklar....... 221 10. Resimler....... 237 5
6
ÖN SÖZ 2008 yılında başladığımız Yenisey yazıtları üzerindeki çalışmamız, 2013 yılında Ankara da BilgeSu Yayınları tarafından yayımlanmıştı. Bu çalışma ile Yenisey yazıtlarının bilinenlerinin hepsini bir araya toplamış ve araştırmacıların ilgisine sunmuştuk. Ancak, Türk dili alanı dışında çalışan kimi meslektaşlarımız, kendi yayınlarında, okuma ve günümüz dillerine çeviri olmadığı hâlde, yayınlarından intihal yaptığımıza dair iddialarda bulundular. Bu kadar emeğin karşılığında alınan bu acımasız ödül, bu kitabın hazırlanmasına vesile oldu. Kitapta, mümkün olduğunca önceki naşirlerin okuma önerilerine, sözcükler hakkındaki notlar bölümünde değinildi. Sözcük ve sözcük grupları hakkında açıklamalar yapılırken mevcut bütün yazıtlar göz önüne alındı ve bilinen bütün söylemlere olabildiğince yer verildi. Her yazıtın altında özel bir kaynakça bulunmaktadır. O yazıtla ilgili bütün yayınlar, olabildiğince, bir araya getirilmiş olmaktadır. 2013 yılındaki yayınımızda da aynı sistem uygulanmış; yani, sayfa içi atıf sistemiyle, kaynakça, her yazıtın altına, ayrı ayrı verilmişti. Yazıtın altında verilen kaynakçanın o yazıtla ilgili söz söyleyenlere atıf yapmaktan başka bir amacı yoktur. Aslında bu farklı sistem, yazıtla ilgili yayın sayısını da göstererek yazıtın değeri hakkında, az çok fikir vermektedir. Bu çalışma da önceki yayında olduğu gibi yazıtın numarasına göre sıralandı. Her yazıtın altında, o yazıtta geçen kimi sözcüklerle ilgili etimolojik açıklamalara da yer verildi. Eski Türk Yazıtları alanında çalışmama vesile olan ve her zaman teşvik eden değerli bilim adamı PROF. DR. OSMAN F. SERTKAYA ya; bir yıldan fazla süre konuk öğretim üyeliği yaptığım sırada, her türlü desteği vermekten çekinmeyen Minzu University of China nın yöneticilerine; Uygur Dili ve Edebiyatı Bölümü Başkanı DOÇ. DR. ERKİN ARİZ e; Kömen Yayınları nın sahibi değerli dostum Hakan Coşgunarslan a; sevgili annem ile babama ve her türlü fedakârlıktan kaçınmayan ve özellikle Çince karakterlerin yazımında yardımlarını gördüğüm eşim Mihriban a teşekkür ederim. Bu çalışmamı, eski Türk yazıtları alanının ustası, ilki ve öncüsü Hüseyin Namık Orkun a ithaf ediyorum. Mekânı cennet olsun. PROF. DR. ERHAN AYDIN MALATYA, 2015 7
9. KAYNAKLAR AALTO, P. 1971. Iranian Contacts of the Turks in Pre Islamic Times. Studia Turcica, 29 37. E. TRYJARSKI 1971. A Runic Tombstone Inscription Presumably from Minusinsk. RO 24/1, 35 38. 1976. Vilhelm Thomsen und die geplante Gesamtausgabe der alttürkischen Inschriften. W. HEISSIG (hrsg.): Altaica Collecta. (Berichte und Vorträge der XVII. PIAC 1974 in Bonn/Bad Honnef). Wiesbaden: Harrassowitz, 77 81. 1981. Central Asiatic epigraphic and manuscript material in Finland. JA 269, 3 10. 1991. Old Turkic epigraphic materials. (Gathered by. J. G. Granö). JSFOu 83, 7 78. AKSAN, DOĞAN 2000. En Eski Türkçenin İzlerinde, Orhun ve Yenisey Yazıtları Üzerinde Sözcükbilim, Anlambilim ve Biçembilim İncelemelerinin Aydınlattığı Gerçekler. İstanbul: Simurg. ALİMOV, RYSBEK 2008. Eski Türk Runik Metinlerinde Geçen Bir Acınma Ünlemi Üzerine. TDiA 18, 35 48. 2011. Bir Kez Daha esiz Üzerine. Ötüken'den İstanbul'a, 241 248. 2013a. Kırgızistan Yazıtları. ERHAN AYDIN RYSBEK ALİMOV FİKRET YILDIRIM: Yenisey Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig. Ankara: BilgeSu, 279 337. 2013b. Eski Türk Runik Metinlerdeki esiz Üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 49/1, 17 38. 2014. Tanrı Dağı Yazıtları, Eski Türk Runik Yazıtları Üzerine Bir İnceleme. Konya: Kömen. AMANJOLOV, A. S. 1974. Dve Yeniseyskiye runiçeskiye nadpisi. UZ HNİİYaLİ 19, 137 140. 1981. Tyurkskaya runiçeskaya grafika II. Naglyadnıy material. Metodiçeskaya razrabotka. Alma Ata. 2006. Türk Filolojisi ve Yazı Tarihi. Türkçeye çev.: KENAN KOÇ. İstanbul: Ötüken. 2010. İstoriya i teoriya drevnetyurkskogo pis ma. Almatı: Mektep. ANOHİN, A. V. 1924. Materialı po Shamanstvu u Altaitsev. Sobrannıe vo vremya puteşestviy po Altayu 1910 12 gg. po poruçeniyu Russkogo Komiteta dlya izuçeniya Sredney i Vostoçnoy Azii. Leningrad. 1987. Altay Şamanlığına Ait Maddeler. Türkçeye çev.: ABDÜLKADİR İNAN, Makaleler ve İncelemeler, Ankara: TTK, 403 453. ANTONOV, A. G. JACQUES 2011. Turkic kümüš silver and the lambdacism vs sigmatism debate. https://www.academia.edu/1495118(e.t.: 25.06.2015). APPELGREN KIVALO, H. 1931. Alt altaische Kunstdenkmäler (Briefe und Bildmaterial von J. R. Aspelins. Reisen in Sibierien under Mongolei 1887 1889). Helsingfors. 221
ARAGAÇİ, Z. B. 1963. Novıye epigrafiçeskiye nahodki v Tuve. UZ TNİİYALİ 10, 246 256. D. M. NASILOV 1963. O nadpisi na skale Haya Uju. UZ TNİİYaLİ 1963/10, 257 263. ARANÇİN, Yu. L. 1951. Saygınskaya plita s drevnetyurkskoy nadpisyu. ÊV 5, 76 77. ARAT, R. RAHMETİ 1979. Kutadgu Bilig III. İndeks. Hzl.: KEMAL ERASLAN OSMAN F. SERTKAYA NURİ YÜCE, İstanbul: TKAE. ATA, AYSU 1998. Nehcü l Feradis III. Dizin Sözlük. Ankara: TDK. ATALAY, BESİM 1991. Divanü Lûgati t Türk Tercümesi I IV. Ankara: TDK. AYDIN, ERHAN 2007. Eski Türk Yazıtlarındaki Kırgız Seferleri Üzerine Notlar. Sibirische Studien / Sibirya Araştırmaları 2/1, 41 64. 2008a. Eski Türklerde Meslek Adları (Eski Türk Yazıtlarına Göre). Journal of Turkish Linguistics 2/1, 49 66. 2008b. Eski Türk Yazıtlarındaki Bazı Yabancı Ögelerin Yazımı Çerçevesinde Eski Türk Yazıtlarının Yazımı Üzerine Notlar. TSt 3/6 (Prof. Dr. İsmail Ünver Adına), 96 108. 2009. S. Gerard Clauson un Etimolojik Sözlüğünde Yenisey Yazıtlarıyla İlgili Veriler. TSt 4/4, (Sözlük Özel Sayısı Dr. Yücel Dağlı Anısına), 93 118. 2010a. Uybat VI (E 98) Yazıtında Geçen Azıglıg Kelimesi Üzerine Bir Anlamlandırma Denemesi. TDAY B 2007/II, 15 20. 2010b. Yenisey Yazıtlarıyla İlgili Türkiye de Yapılan Çalışmalara Bir Bakış. Uzak Asya dan, 25 34. 2011a. Uygur Kağanlığı Yazıtları. Konya: Kömen. 2011b. Remarks on Qatun in the Yenisei Inscriptions. AOH 64/3, 251 256. 2011c. Yenisey Yazıtlarıyla İlgili Genel Sorunlar Üzerine Notlar. III. Türkiyat, c. 1, 89 95. 2011d. Yenisey Yazıtlarında Geçen Türk Boyları Üzerine Notlar. TSt 6/1 (Prof. Dr. Gürer Gülsevin Armağanı), 390 398. 2012a. Orhon Yazıtları. Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. Konya: Kömen. 2012b. Eski Türk Yer Adları. Eski Türk Yazıtlarına Göre. Konya: Kömen. 2012c. Yenisey Yazıtları Nasıl Tarihlendirilebilir? TSt 7/2 (Prof. Dr. Coşkun Ak Armağanı), 161 168. 2013a. Yenisey Yazıtları. ERHAN AYDIN RYSBEK ALİMOV FİKRET YILDIRIM: Yenisey Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig. Ankara: BilgeSu, 15 277. 2013b. Eski Türklerin Bir Deve Türüne Verdiği Ad: ägri täwä. Tyurkskaya Runika, vol. 2, 97 99. 2013c. Uygur Kağanlığı Yazıtları İle Yenisey Yazıtlarında Türk Adının Kullanımı Üzerine. Belleten LXXVII/278, 81 87. 2013d. Yenisey Yazıtlarındaki Tek Örnekler. Türkbilig 26, 37 49. 2014. Kök Haya (Hakasya) Yazıtı Üzerinde Yeni Okuma ve Anlamlandırmalar. Gazi Türkiyat 14, 41 46. 222