SANAYİ VE TİCARET BAKANLIĞI OSB ÜST KURULU KÜMELENME VE İNOVASYON OSB YÖNETİCİLERİ EĞİTİM TOPLANTISI 31.10.2008 01.11.2008 Hatay Murat Gürsoy Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Kıdemli Programı Danışmanı + 90 312 454 1189 murat.gursoy@undp.org
Program Üniversite Sanayi İş Birliği Üniversite Sanayi İş Birliği Yerel Kaynaklar Yerel Kaynaklar Öğrenen Bölgeler Öğrenen Bölgeler Temel Kavramlar Faydalar Başarı Unsurları Süreç Yenilikçilik OSB ler ve Kümelenme üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 2
Program Üniversite Sanayi İş Birliği Üniversite Sanayi İş Birliği Yerel Kaynaklar Yerel Kaynaklar Öğrenen Bölgeler Öğrenen Bölgeler Temel Kavramlar Faydalar Başarı Unsurları Süreç Yenilikçilik OSB ler ve Kümelenme üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 3
İş Kümesi Nedir? İş kümeleri hakkında bir çok tanım bulunmaktadır. Bu tanımlar tanımın yapıldığı bağlam ve/veya tanımı yapan kurum veya kişinin amaçlarına göre farklılık gösterebilmektedir: İstatistiksel amaçlarla yapılan tanımlar; Yenilikçilik odaklı tanımlar Birçok tanımın birleştiği birkaç nokta var Coğrafi konsantrasyon Birbirleri ile ilgili konularda faaliyet gösteren Firma, ekonomik aktör ve kurumlar Belirli bir bölgede yoğunlaşmış; birbirleri ile ilgili konularda faaliyet göstererek iktisadi bir değer yaratan; firma, ekonomik aktör ve kurumlar bütünü. üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 4
BELİRLİ BİR BÖLGEDE YOĞUNLAŞMIŞ
Belirli bir bölgede yoğunlaşmış? İş kümelerinin coğrafi sınırlarını idari sınırlar ile belirlemek oldukça güçtür. Seramik Bilecik Eskişehir Kütahya Ev Tekstili Denizli üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 6
Belirli bir bölgede yoğunlaşmış? Pratikte bazı referanslar kullanılmaktadır: 1.5 saat sürüş mesafesi, 200 km çap vb. Ancak bu tür referansların dayandığı bilimsel bir temel bulunmamaktadır. üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 7
Belirli bir bölgede yoğunlaşmış? İstatistiksel haritalar yanıltıcı sonuçlar verebilir Eskişehir, Bilecik, Kütahya üçgenindeki seramik iş kümesi (!) Denizli, Uşak ev tekstili iş kümesi (!) Havlu, bornoz, nevresim Battaniye üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 8
Belirli bir bölgede yoğunlaşmış? X Ülkesi A Bölgesi D Bölgesi A Bölgesi D Bölgesi B Bölgesi C Bölgesi B Bölgesi C Bölgesi Y Ülkesi üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 9
BİRBİRLERİ İLE İLGİLİ KONULARDA FAALİYET GÖSTEREN
Birbirleri ile ilgili konularda faaliyet gösteren? Cairns (Avustralya) Turizm ve Konaklama İş Kümesi Kaynak: Harvard İşletme Okulu Öğrenci Araştırma Ekibi (2003) Profesör Michael E. Porter Halkla Halkla ilişkiler ilişkiler ve ve pazar pazar araştırma şirketleri İşlenmişgıda ürünleri üreticileri Gayrimenkul hizmetleri Bakım Bakım ve ve onarım onarım hizmet hizmet sağlayıcıları Seyahat Acenteleri Restoranlar Oteller Tur Operatörleri Tur Operatörleri Eğlence Hizmeti Sağlayıcıları (Tema parkları vb.) Havayolu ve denizyolu şirketleri Perakende, sağlık vb. hizmet sağlayıcıları Yerel ulaşım hizmeti sağlayıcıları Hediyelik eşya Hediyelik eşya Bankalar, döviz büroları Kamu Kurumları (Avustralya Turizm Komisyonu vb.) vb.) Eğitim Kurumları (James Cook Cook Üniversitesi, Cairns Koleji) Sivil Toplum Örgütleri (Queensland Turizm Sektörü Konseyi) üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 11
Birbirleri ile ilgili konularda faaliyet gösteren? Kaliforniya (Napa Vadisi) Şarap İş Kümesi Kaynak: Harvard İşletme Okulu, Rekabetçilik ve Stratejisi Enstitüsü Profesör Michael E. Porter Üzüm fidesi üreticileri Kamu Kurumları Şarap yapım ekipmanı Gübre, İlaç vb Varil Üreticileri Üzüm Hasat Ekipmanı Şişe Üreticileri Sulama Teknolojileri Üzüm Yetiştiricileri Bağ işletmecileri Şarap Üreticileri Tıpa ve Mantar Üreticileri Turizm İş Kümesi Gıda İş Kümesi Eğitim, Araştırma ve Ticaret Kurumları (Şarap Enstitüsü, Davis Üniversitesi, Gıda Enstitüsü) Etiket Üreticileri Halkla ilişkiler, reklam hizmetleri Uzmanlaşmış Basın üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 12
Birbirleri ile ilgili konularda faaliyet gösteren? Castellon Seramik İş Kümesi Kaynak: Cluster Observatory Küme bazlı politikalar, Nisan 2002 Kamu Kurumları Fuarlar Konferanslar Basın CEVISAMA QUALICER Uzmanlaşmış Dergiler Makine Üreticileri Üreticiler Seramik Karo Fayans Distribütörler Hammadde Boya ve Cila Malzemeleri; Tasarım Özellikli materyal üreticileri Atomizasyon Diğer Hizmetler Enstitüler I.T.C/AICE; ALICER; FUE I.P.C. Dernek vb. ASCER, ANFFECC, ASEBEC Eğitim Kurumları ASCER, Universidad Jaume I, Direk Satış İnşaat Sektörü Perakende Zincir Mağazalar Seramik Döşeme üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 13
FİRMA, EKONOMİK AKTÖR ve KURUMLAR BÜTÜNÜ.
Firma, ekonomik aktör ve kurumlar bütünü? Kamu Kurumları İlgili Bakanlıklar, İlgili Müsteşarlıklar, Bakanlıkların ve müsteşarlıkların taşra teşkilatları ve bağlı ve ilgili kuruluşları, Valilikler, Belediyeler, Üretim Firmalar Hizmet Ticaret Yarı Kamusal Kurumlar ve STK lar OSB ler İhracatçı Birlikleri, Odalar, borsalar, Dernekler, Vakıflar Kooperatifler Eğitim Kurumları Üniversiteler, Meslek yüksek okulları, Meslek liseleri Diğer orta öğretim kurumları üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 15
Program Üniversite Sanayi İş Birliği Üniversite Sanayi İş Birliği Yerel Kaynaklar Yerel Kaynaklar Öğrenen Bölgeler Öğrenen Bölgeler Temel Kavramlar Faydalar Başarı Unsurları Süreç Yenilikçilik OSB ler ve Kümelenme üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 16
Kümelenmenin Faydaları Verimlilik = Toplam Çıktı Toplam Girdi Kümelenme Yenilikçilik Verimlilik, toplam çıktının toplam girdiye oranı olarak ifade edilebilir. Aynı girdi miktarı ile daha çok çıktı alabilirsek verimlilik artar. Aynı çıktı miktarını daha az girdi ile alabilirsek verimlilik artar. Çıktı miktarındaki artış girdi miktarındaki artıştan yüksek ise verimlilik artar. üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 17
Kümelenmenin Faydaları Toplam Çıktı Toplam Girdi 10 10 = 1 Aynı girdi miktarı ile daha çok çıktı alabilirsek verimlilik artar. 20 10 = 2 Aynı çıktı miktarını daha az girdi ile alabilirsek verimlilik artar. 10 5 = 2 Çıktı miktarındaki artış girdi miktarındaki artıştan yüksek ise verimlilik artar. 40 20 = 2 üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 18
Kümelenmenin Faydaları + Kümelenme + Verimlilik + Yenilikçilik + Rekabetçilik + İstihdam piyasasının kalitesinin yükseltilmesi, Ortak hizmet ve mal alımı gibi yöntemlerle girdi maliyetlerinin düşürülmesi, Küme markasının oluşturulması ile pazarın genişletilmesi ve yeni pazarlara giriş, Lobicilik ve benzeri faaliyetler ile ortak çıkarların gözetilmesi, İhtisaslaşmış hizmetlere ulaşım olanaklarının artırılması, Yenilikçilik potansiyelinin geliştirilmesi. üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 19
Program Üniversite Sanayi İş Birliği Üniversite Sanayi İş Birliği Yerel Kaynaklar Yerel Kaynaklar Öğrenen Bölgeler Öğrenen Bölgeler Temel Kavramlar Faydalar Başarı Unsurları Süreç Yenilikçilik OSB ler ve Kümelenme üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 20
Başarı Unsurları İletişim ve Diyalog Küme aktörleri arasında aktif iletişim ve diyalog İyi Yönetişim Kümeler şeffaf ve katılımcı bir şekilde yönetilmelidir. Liderlik Küme girişimini sürükleyecek güçlü bir lider kişi veya firma Aciliyet Hissi Kümelerin fırsat ve tehditleri ortak bir şekilde algılaması. Kamu Kamu kolaylaştırıcı olarak daima sürecin içerisinde olmalıdır. Finansman Küme girişimini sürükleyecek finansal kaynaklar ve güç. Kritik Kütle Küme aktörlerinin belirli bir sayının üzerinde olması. üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 21
İletişim ve Diyalog: Finlandiya Yazılım İş Kümesi 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Küme programının başlangıcı, İlk Yazılım Ürünleri Günü, Kalite Süreçleri Projesinin Geliştirilmesi, Spinno: Uluslararasıl aştırma programı, Eşleştirme hizmetlerinin verilmeye başlanması Yazılım Ürünleri İşletme Profesörlüğü programı hazırlık çalışmaları, Yazılım ürünleri iş enstitüsünün kurulması, SoftaTest Projesi Innopoli 2 projesinin geliştirilmesi İş Kahvaltısı ve Yemekleri Programı Taşeron programı, İş Kahvaltısı ve Yemekleri Programı Innopoli 2 projesi hazır Taşeron programı, İş Kahvaltısı ve Yemekleri Programı Kablosuz Finlandiya Prog. Yazılım Test faaliyetleri için kümelenme faaliyetleri, Pakistan programı Ulusal Kümelenme Araç kutusunun oluşturulması, BIT iş geliştirme programı (Eş-şehir), Into projesi ön çalışması, İş Kahvaltısı ve Yemekleri Programı Finlandiya İsrail Tek. İş Kahvaltısı ve Yemekleri Programı, Ulusal Kümelenme Araç kutusu, Hedef Sektörler Programı, Vizyon 2015; 15:40, Uluslararasıl aştırma el kitabı Ulusal İş Kümesi Programı İş Kahvaltısı ve Yemekleri Programı Ürün Yöneticisi Programı Küresel BIT Profesyonelleri Programı SPIN Teknoloji Programı Küresel Yazılım Programı (I, II, III) Doğuştan Küresel Pr. Kaynak: Irmeli Lamberg, Technopolis Ventures Ltd, 7.3.2008 üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 22
İyi Yönetişim: Paris Medicen İş Kümesi Küçük firmalar Büyük firmalar Akademi Kamu Seçim Yönetim Kurulu Genel Müdür İcra Kurulu Yönlendirme Komiteleri Sinir sistemi hastalıkları Onkoloji Bulaşıcı hastalıkları Hücre tedavi Biyo-medikal İlaç tasarımı görüntüleme İş Kümesi Destek Birimi üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 23
Program Üniversite Sanayi İş Birliği Üniversite Sanayi İş Birliği Yerel Kaynaklar Yerel Kaynaklar Öğrenen Bölgeler Öğrenen Bölgeler Temel Kavramlar Faydalar Başarı Unsurları Süreç Yenilikçilik OSB ler ve Kümelenme üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 24
Küme Geliştirme Süreci Analiz Yerel ekonominin analizi Gözden geçirme Kümenin gözden geçirilmesi Lider Ekibi Liderlik ekibinin kurulması Vizyon Gündem Yönetim ve Yönetişim İş kümesi için ortak vizyon ve strateji oluşturulması İş kümesi için rekabetçilik gündeminin oluşturulması Yönetim ve Yönetişim yapılarının belirlenmesi üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 25
Küme Geliştirme Süreci Analiz Yerel ekonominin analizi Gözden geçirme Kümenin gözden geçirilmesi Lider Ekibi Liderlik ekibinin kurulması Vizyon Gündem Yönetim ve Yönetişim İş kümesi için ortak vizyon ve strateji oluşturulması İş kümesi için rekabetçilik gündeminin oluşturulması Yönetim ve Yönetişim yapılarının belirlenmesi üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 26
Yerel Ekonominin Analizi Yatırım ve verimliliği destekleyici koşul ve normlar, Açık ve yoğun yerel rekabet, Girişimcilik İnsan Kaynakları Sermaye Kaynakları Fiziki Altyapı Bilim ve Teknoloji Altyapısı İdari sistemler (izin ve onaylar) Stratejik bilginin erişilebilirliği Doğal kaynaklar Faktör (girdi) Koşulları Firma Stratejileri ve Rekabet İlgili ve Destek Sektörler Talep Koşulları Sofistike yerel pazar, Yerel pazarın büyüklüğü Küresel yönelimlerin öncüsü yerel talep Yerel tedarikçilere ve ilgili sektörlerdeki firmalara erişim İzole sektörler yerine iş kümelerinin varlığı üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 27
Yerel Ekonominin Analizi Kamu Kurumları Firma Stratejileri ve Rekabet Faktör (girdi) Koşulları Talep Koşulları İlgili ve Destek Sektörler İşbirliği Yapılan Kurumlar üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 28
Küme Geliştirme Süreci Analiz Yerel ekonominin analizi Gözden geçirme Kümenin gözden geçirilmesi Lider Ekibi Liderlik ekibinin kurulması Vizyon Gündem Yönetim ve Yönetişim İş kümesi için ortak vizyon ve strateji oluşturulması İş kümesi için rekabetçilik gündeminin oluşturulması Yönetim ve Yönetişim yapılarının belirlenmesi üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 29
İş Kümesinin Gözden Geçirilmesi: Hayat Döngüsü Yığın Yeni Oluşan Gelişen Olgunlaşmış İş kümesi hayat döngüsünün neresinde? Küme aktörleri arasındaki ilişkilerin niteliği ve niceliği? Kartopu Analizi Rekabet Gücü, Yenilikçilik üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 30
İş Kümesinin Gözden Geçirilmesi: GZTF Analizi Güçlü Yönler Nitelikli işgücü, Limanlara yakınlık, Güçlü firmaların varlığı, Zayıf Yönler Profesyonel yöneticiler, Demiryolu altyapısı, Hizmet sektörünün gelişmemiş olması, Stratejik bilgiye erişim, GZTF Analizinde en sık yapılan hata, neden ve neye göre sorusunun sorulmamasıdır? Rekabet Elmas ı ile GZTF analizi entegre edilmesi analitik çerçeveyi güçlendirir. Tehditler Düşük maliyetli üretim yapan ülkeler, Enerji fiyatlarındaki artış, Gelişmiş piyasalardaki tüketici taleplerindeki hızlı değişim, Fırsatlar Üniversite sanayi işbirliği, Teknopark, OSB nin genişlemesi, üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 31
İş Kümesinin Gözden Geçirilmesi: Harita Gaziantep Makine Halısı İş Kümesi Kaynak: Ulusal Kümelenme Politikasının Geliştirilmesi Projesi (tamamlanmamış analiz) İplik Petrokimya Ürünü tedarikçileri Kamu Kurumları KOSGEB, İhracatçı Birlikleri, GTO, GSO, OSB, Serbest Bölge Halı Makinesi Üreticileri Etiket ve Ambalaj Zemin Kaplama Çözgü Tutkal Nonwoven Makine Halısı Üreticileri (Entegre, entegre olmayan, büyük, küçük) Gaziantep Üniversitesi Yedek parça üreticileri Lojistik Hizmetleri Halkla ilişkiler, reklam hizmetleri Tasarım, ARGE vb. hizmetler üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 32
Küme Geliştirme Süreci Analiz Yerel ekonominin analizi Gözden geçirme Kümenin gözden geçirilmesi Lider Ekibi Liderlik ekibinin kurulması Vizyon Gündem Yönetim ve Yönetişim İş kümesi için ortak vizyon ve strateji oluşturulması İş kümesi için rekabetçilik gündeminin oluşturulması Yönetim ve Yönetişim yapılarının belirlenmesi üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 33
Liderlik Ekibinin Kurulması Nasıl belirlenir? Kartopu analizi; Mülakatlar, Üretim kapasitesi, Sivil toplum örgütleri, Nasıl Kurulur? Kamu nun yönlendirmesi, İstekliliğin ölçülmesi, Motivasyon sağlanması, Sosyal girişimcilik ruhu, Beklentiler İş kümesi için esin kaynağı olması, Kümelenme girişiminin yaygılaştırılması ve güvenirlik kazanması. Misyon Gündemin uygulanması, Motivasyonun yüksek tutulması, Fon bulma, Lobicilik Temsil üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 34
Küme Geliştirme Süreci Analiz Yerel ekonominin analizi Gözden geçirme Kümenin gözden geçirilmesi Lider Ekibi Liderlik ekibinin kurulması Vizyon Gündem Yönetim ve Yönetişim İş kümesi için ortak vizyon ve strateji oluşturulması İş kümesi için rekabetçilik gündeminin oluşturulması Yönetim ve Yönetişim yapılarının belirlenmesi üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 35
Ortak Vizyon Ortak Strateji üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 36
Ortak Vizyon Yeni Ürünler Yeni Pazarlar ORTAK VİZYON Küresel Yönelimler üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 37
Vizyon: Sürdürülebilir Medeniyetler Beşiği Farklılaşma stratejisi izleyerek Bölge nin özel bir değer önerisi ile küresel piyasalara entegre olması. Yenilenebilir Enerji Uygulamalı AR-GE Merkezleri Bölge Markasının Yenilenmesi Turizm: Sıfır karbon izi ile tarihin derinliklerine inin Gıda: Gıdanız hem organik hem çevre dostu olsun Uluslararasılaşma Girişimciliğin geliştirilmesi & kümelenme Giyim: Giysiniz hem organik hem çevre dostu olsun Yetenek Tabanının Geliştirilmesi ve benzeri yüksek gelir gruplarına hitap eden, taklit edilmesi zor ürün ve hizmetler üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 38
Küme Geliştirme Süreci Analiz Yerel ekonominin analizi Gözden geçirme Kümenin gözden geçirilmesi Lider Ekibi Liderlik ekibinin kurulması Vizyon Gündem Yönetim ve Yönetişim İş kümesi için ortak vizyon ve strateji oluşturulması İş kümesi için rekabetçilik gündeminin oluşturulması Yönetim ve Yönetişim yapılarının belirlenmesi üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 39
İş Kümesi Gündem Vizyon Nasıl? Uzun vadeli, Esin kaynağı, Strateji Nasıl? Referans noktası, Kolay hatırlanır Neden? İş kümesinin vizyonuna ulaşması için izleyeceği ana yol ve yöntemler. Başarı Unsurları Olmazsa olmazlar, Stratejinin uygulanması için temel gereksinimler, Gerekli kabiliyetler, Gerekli yetenekler Gündem Nasıl? Kritik faaliyet grupları, Gerekli kabiliyetler nasıl oluşturulacak? Neden? Gerekli yetenekler nasıl oluşturulacak? Neden? üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 40
Küme Geliştirme Süreci Analiz Yerel ekonominin analizi Gözden geçirme Kümenin gözden geçirilmesi Lider Ekibi Liderlik ekibinin kurulması Vizyon Gündem Yönetim ve Yönetişim İş kümesi için ortak vizyon ve strateji oluşturulması İş kümesi için rekabetçilik gündeminin oluşturulması Yönetim ve Yönetişim yapılarının belirlenmesi üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 41
Yönetim ve Yönetişim Yapısı Yönetim Positive Yapısı Hedeflere, Sosyal sermaye, Hukuki statü, Profesyonel yönetim, Çalışma grubu sistematiği Yönetişim Negative Katılımcılık Şeffaflık Hesap verebilirlik üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 42
Yönetim ve Yönetişim Yapısı Küçük firmalar Büyük firmalar Akademi Kamu Seçim Yönetim Kurulu Genel Müdür İç Denetim Kurulu İcra Kurulu Çalışma Grupları İş Kümesi Destek Birimi Çalışma Grubu 1 Çalışma Grubu 2 Çalışma Grubu 3 Sekretarya Muhasebe Operasyon üzere hazırlanmıştır. Sunuşun içeriğinden adıgeçen kurumlar sorumlu değildir. 43
SANAYİ VE TİCARET BAKANLIĞI OSB ÜST KURULU KÜMELENME VE İNOVASYON OSB YÖNETİCİLERİ EĞİTİM TOPLANTISI 31.10.2008 01.11.2008 Hatay Murat Gürsoy Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Kıdemli Programı Danışmanı + 90 312 454 1189 murat.gursoy@undp.org