KÜMELENME TEORİSİ VE PORTER ELMAS MODELİ

Transkript

1 KÜMELENME TEORİSİ VE PORTER ELMAS MODELİ Hazırlayan: Zeynep HAS İZMİR KASIM 2013

2 PORTER ELMAS MODELİ Giriş Günümüz ekonomi dünyasında, gerek gelişmiş gerekse gelişmekte olan ülkelerde kümelenme ve kümelenme politikalarına ilişkin sürekli ve büyük bir ilgi söz konusudur. Kümelenme politikaları küresel rekabet edebilirliğin geliştirilmesi için kullanılabilecek başlıca politikalardan birisi olarak algılanmaktadır. Öz itibariyle kümelenme politikası; kümelerin, verimliliği, yenilikçiliği, rekabet edebilirliği ve kümeler içerisindeki işletmelerde istihdamı arttıracağı görüşü üzerine kurulmuştur. Küme geliştirme, yeniliği, üretkenliği ve rekabet gücünü sistematik olarak ele alan ve dünya genelinde ilgi odağı haline gelen bir stratejidir. Nitekim her Avrupa Birliği ülkesinde ulusal veya bölgesel bir küme destek programı bulunmaktadır. Dünyanın en büyük 20 ekonomisi içinde yer alan, Avrupa nın 6. büyük ekonomisi olan ülkemizin hedefi, 2023 yılında dünyanın ilk 10 ekonomisi arasına girmek ve ihracatımızı 500 milyar Dolar a çıkarmak olarak belirlenmiştir. İhracat kapasitesinin arttırılması hedefi, ekonomimizin belkemiğini oluşturan Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin (KOBİ) yurt içi üretimin yanı sıra ihracata da yönelmesiyle mümkün olacaktır. Bu çerçevede T.C. Ekonomi Bakanlığı tarafından bu hedefe hizmet eden ve kümelenme esasına dayanan Uluslararası Rekabetçiliğin Geliştirilmesinin Desteklenmesi Projesi (UR-GE) geliştirilmiştir. Uluslararası rekabetçilik analizi kümelenmede önemli bir yere sahiptir. Bu konuda başlıca analiz yöntemi Michael Porter ın Elmas Modeli dir. Bu yöntemi geliştirirken Michael Porter çeşitli ülkelerdeki başarılı iş kümelenmelerini ve rekabet avantajı yaratılmış endüstrilerdeki dinamik süreçleri analiz etmiştir. Rekabet işletme bazında irdelendiğinde, bir işletmenin rekabet gücünün sektöründeki diğer işletmelerin ve değer zincirindeki diğer aktörlerin performansıyla ilgili olduğu görülmektedir. Kümelenme ve Michael Porter Uluslararası rekabet analiz yöntemi olan Elmas Modeli ni incelemeye başlamadan önce, kümelenme teorisinden ve teoremin kurucusu Profesör Michael Porter dan bahsetmekte fayda vardır. Michael Everett Porter Harvard Üniversitesi İşletme Bölümü'nde (Harvard Business School) ekonomi ve yönetim bilimleri profesörüdür. Aynı zamanda Strateji ve Rekabetçilik Enstitüsü (Institute for Strategy and Competitiveness) başkanıdır. Stratejik yönetim alanında dünyanın önde gelen bilim adamlarından biridir. Akademik çalışmaları, şirketlerin veya bölgelerin nasıl rekabetçilik avantajları oluşturabileceği üzerine yoğunlaşmıştır. Porter ayrıca bölgesel kümelenme (Cluster building) ile rekabet avantajlarının meydana getirilmesi teorisinin kurucusudur. Birçok otorite tarafından en etkili yönetim düşünürlerinden biri olarak gösterilmektedir. Bir başka ifadeyle Michael Porter stratejik yönetim alanındaki tespitleri ile çığır açmış bir Yönetim Gurusu dur. Kümeler yeni bir buluş değildir. Girişimlerin birbirine yakın konumlanması, eski uygarlıklarda da gözlemlenmektedir. Porter, bazı firmaların ve bazı bölgelerin diğerlerine kıyasla daha başarılı olmasının nedenlerini araştırdığı çalışması ile bu alanda çığır açmış ve kümelerin sistematik olarak yaygınlaşmasını sağlamıştır.

3 M.E.Porter ın ifadesiyle Kümeler; Aynı faaliyet alanında hem rekabet içinde olan hem de birbiriyle işbirliği yapan şirketlerin, belli bir alanda uzmanlaşmış tedarikçilerin, hizmet sağlayıcıların, ilgili sektörlerdeki firmaların ve ilgili kurumların coğrafi yoğunlaşmalarıdır. Yine M. E. Porter ın "Clusters and the New Economics of Competition ( Kümeler ve Yeni Rekabet Ekonomisi ) adlı eserinde özetlediği gibi: Coğrafi, kültürel ve kurumsal yakınlık, şirketlere özel erişim, daha yakın ilişkiler, daha iyi bilgi, güçlü teşvikler ve uzaktan yararlanmanın zor olduğu diğer avantajları sağlamaktadır. Dünya ekonomisi daha karmaşık, bilgi temelli ve dinamik hale geldikçe, bu daha doğru olmaktadır. Rekabet avantajı, uzaktaki rakiplerin kopyalayamayacağı bilgi birikimi, ilişkiler ve motivasyon gibi yerel unsurlarda saklıdır. Kümeler, sektörlerin belirli bölgelerde, çeşitli faktörlere bağlı olarak kendiliğinden yoğunlaşmasıyla ortaya çıkan doğal oluşumlardır. Dünya çapında tanınan Kaliforniya daki iki küme örneği, den fazla ileri teknoloji şirketine evsahipliği yapan Silikon Vadisi (San Francisco ve dünya film endüstrisinin başkenti haline gelen Hollywood (Los Angeles) dır. Hiç kimse, Hollywood un dünya film endüstrisinin merkezi olması gerektiğini veya Silikon Vadisi nin küresel olarak rakipsiz ileri teknoloji kümesi haline gelmesi gerektiğine karar vermemiştir. Bu yoğunlaşmalar ve firmalar arasında işbirliği doğal bir şekilde zamanla gelişmiş, sektöre özgü faaliyetlerde uzmanlaşmalar ortaya çıkmıştır. Özetle, iş kümeleri birbiriyle ilişkili işletmelerin ve kurumların belirli bir coğrafi alanda (yörede) yoğunlaşması ile oluşur ve yarattıkları iktisadi değerin oluşumuna katkıda bulunan sektör, kurum ve kuruluşların tamamını kapsar. Rekabet içinde işbirliği kültürü kümelenme için temel esastır. Kümelenme girişimleri ise; bir kümenin rekabetçi konumunu güçlendirmek için uygulanabilir eylemler barındıran organize ve sistemli çalışmalardır. Kümelenmenin üç temel özelliği; -yakınlık -ağ oluşturma -uzmanlaşmadır. Yakınlık; şirketlerin uzman işgücüne erişim, zımni ve somut bilgilerin değişimi avantajlarından ötürü, birbirlerine yakın mesafede olmalarıdır. Ağ Oluşturma; yerel tedarikçiler, müşteriler, rakipler, üniversiteler ve araştırma merkezleri arasındaki bağlantıları ve ortak çalışma ilişkilerini olanaklı kılmaktadır. Uzmanlaşma ise bir endüstri içinde iş bölümüne gidilmesi gerçeğinin bir yansımasıdır. Kümelenme bölgesel kalkınma projelerinin en yaygın şekillerinden biridir. Kümelenmede uluslararası rekabet gücü yüksek sektöre odaklanmak önemli bir başarı unsurudur. Kümelenme projelerinin ilk basamağı, odaklanacak sektörün rekabetçilik düzeyinin belirlenmesidir. Bu aşama sektörün güçlü ve zayıf yanlarının rekabet bağlamında ortaya konulmasını ve projenin gelecek aşamalarının nasıl şekilleneceğini de ortaya koyar.

4 Elmas Modeli Değişkenleri M. Porter ın ifadesiyle; Rekabet edebilirlik hız koşusu değil bir maratondur. Bu uzun soluklu parkurda başarıyı ve sürdürebilirliği yakalamanın temelinde ise uluslararası rekabetin doğru analiz edilmesi yatmaktadır. Porter 1990 yılında yayınlanan The Competitive Advantage of Nations (Ulusların Rekabet Avantajı) isimli kitabında 10 ülkeden 100 ü aşkın sektörün incelenmesinin ardından Elmas Modeli ni geliştirmiştir. İncelen ülkeler; ABD, Danimarka, İngiltere, İsveç, Japonya, Almanya, Güney Kore, İtalya, İsviçre ve Singapur dur. Çalışmada dünyadaki ihracat pazar payları esas alınarak her ülke için rekabet haritaları çıkarılmıştır. Ardından seçilen sektörler örnek vaka analizi yöntemiyle detaylı olarak incelenmiştir. Yapılan bu rekabet araştırmaları sonucunda uluslararası rekabet gücünde belirleyici olan 4 ana unsurun ve bu 4 unsuru destekleyen 2 ek unsurun analiz edilmesi gerektiği saptanmıştır. Bu çerçevede Porter ın Elmas Modeli, sektörlerin rekabet gücünün bu 4 ana faktör ve 2 destekleyici unsur kapsamında göreceli olarak değerlendirilmesine dayanır. 1) Ana Unsurlar: Girdi koşulları: İnsan kaynakları, fiziki altyapı, bilgi kaynakları, sermaye ve diğer altyapı unsurları. Talep Koşulları: İç talep, dış talep, potansiyel pazarlar, talebin niteliği, alıcıların talepkarlığı, kullanıcının (müşterinin) seçiciliği, geniş ve büyüyen iç pazar. İlgili ve Destekleyen Sanayi: Rekabetçi avantaja sahip tedarikçilerin ve ilgili firmaların mevcudiyeti. (Hammadde tedarikçileri, uzmanlaşmış makine tedarikçileri, yarı mamul veya ara ürün tedarikçileri ve ambalaj malzemeleri tedarikçileri) Firma Stratejisi ve Rekabet : Bölgesel şartlar, sektörde faaliyet gösteren diğer firmaların yapısı, kurulma nedenleri ve amaçları, bulundukları çevrede rekabet olup olmadığı, yerli-yabancı sermaye, firmaların inovasyon kapasiteleri, rekabete yaklaşımları, sürdürülebilir rekabetçi avantaj oluşumuna ve gelişimine elverişli ortam, yerel rekabet. Bu noktada modelin sistematik özelliği vurgulanması gereken bir konudur. Buna göre rekabet gücünün belirleyicileri olan bu 4 ana unsur birbirlerini karşılıklı olarak etkilemektedir. Porter ın Elmas Modeli, aşağıda şekil üzerinde özetlenerek gösterilmiştir. Şekilde de görüldüğü gibi, modeldeki 4 ana unsur olan firma stratejisi ve rekabet, girdi koşulları, talep koşulları ve ilgili ve destekleyen sanayi birbirleriyle karşılıklı etkileşim halinde olmakta, devlet kurumları ve işbirliği kurumları ise destekleyici unsurlar olarak yer almaktadır.

5 Şekil: Micheal Porter ın Elmas Modeli Devlet Kurumları Firma Stratejisi ve Rekabet Girdi Koşulları Talep Koşulları İlgili ve Destekleyen Sanayi İşbirliği Kurumları

6 2)Destekleyici Unsurlar: Devlet Kurumları Küme çalışmalarının en önemli aktörü devletlerdir. Devletler bir tür küme kolaylaştırıcısı olarak hareket ederler. Çok sayıda paydaşın bir küme dahilinde toplanmasına yardımcı olurlar. Ayrıca kümeler ile kamu kurum ve kuruluşları arasındaki ilişkiyi düzenlerler. Porter bir sektörün uluslararası rekabet gücünün gelişiminde devletin rolünün önemli fakat dolaylı olduğunu düşünmektedir. Porter a göre devletin yapması gereken rekabetçi avantajı yaratmaya çalışmak değil, elmas modelinin dört ana bileşenini oluşturan ana unsurlar çerçevesinde sektörü desteklemektir. İşbirliği Kurumları Üniversiteler, teknik eğitim kurumları, yaygın eğitime yönelik özel eğitim kurumları (kurslar, vb.) ARGE kuruluşları, teknoloji desteği ve teknoloji transferi konusunda hizmet veren kuruluşlar, ticari ve mesleki birlikler, işçi sendikaları, işveren birlikleri ve dernekleri, Ticaret ve Sanayi Odaları, yerel siyasetçiler, milletvekilleri, kalkınma ajansları, sivil toplum kuruluşları başlıca işbirliği kurumlarıdır. SONUÇ Giriş bölümünde de belirtildiği gibi Porter ın Elmas Modeli kümelenmede uluslarararası rekabetçilik analizi için kullanılan başlıca modeldir. Michael E. Porter ın da vurguladığı gibi, Kümeler, üretken, yenilikçi bir ekonominin temel taşlarıdır. Bu bilinç ve prensip doğrultusunda yapılacak UR-GE Projesi çalışmaları ise ülkemizin 2023 yılı hedefi olan 500 milyar dolar ihracat hedefi yolunda atılacak en büyük adımlardan biri olacaktır.