TRA2 BÖLGESÝNDE SOSYO-EKONOMÝK GELÝÞMÝÞLÝK DÜZEYÝ VE GÖÇ ÝLÝÞKÝSÝ ( )

TRA2 BÖLGESÝNDE SOSYO-EKONOMÝK GELÝÞMÝÞLÝK DÜZEYÝ VE GÖÇ ÝLÝÞKÝSÝ (1996-2012) THE RELATIONSHIP OF SOCIO-ECONOMIC DEVELOPMENT LEVEL AND MIGRATION IN TRA2 REGION (1996-2012 PERIOD) 1 Adem ÜZÜMCÜ ve Deniz ÖZYAKIÞIR2 Özet Günümüzde geliþmiþ ve azgeliþmiþ ülkelerde farklý derecelerde bölgesel dengesizlikler bulunmaktadýr. Bölgesel dengesizlikler ekonomik ve sosyal fýrsat eþitsizlikleri ve göç gibi gibi olumsuzluklara yol açmaktadýr. Göç olgusu, bir kýsýr döngü gibi azgeliþmiþ bölgede, iktisadi faaliyetlerin, üretim, istihdam ve gelirin azalmasýna yol açmaktadýr. Türkiye'nin geri kalmýþ bölgelerinden biri de, Aðrý, Ardahan, Kars ve Iðdýr illerini kapsayan TRA2 bölgesidir. Bu bölge, Türkiye'deki 26 adet Düzey 2 bölgesi arasýnda 25. sýrada bulunmaktadýr. Sosyo-Ekonomik Geliþmiþlik Endeksi (SEGE) deðerlerine göre, bölge illeri 2011 yýlý itibarýyla 81 il içerisinde sýrasýyla 68 (Kars), 69 (Iðdýr), 71 (Ardahan) ve 79. (Aðrý) sýrayý almaktadýrlar. Çalýþmada TRA2 Bölgesine ait SEGE deðerleri analiz edilerek bölgeden göç hareketleriyle iliþkisi araþtýrýlmaktadýr. Bu çerçevede TRA2 bölgesi illerinin SEGE endeksi deðeri ve bölgeden gerçekleþen göç hareketlerine iliþkin göstergelere yer verilmektedir. Çalýþmanýn sonuçlarý baðlamýnda bölge illeri SEGE deðerleri ile bölgeden gerçekleþen göç hareketleri arasýnda yakýn iliþki olduðu görülmektedir. Anahtar Kelimeler: Bölgesel Dengesizlikler, Sosyo-Ekonomik Geliþmiþlik Endeksi (SEGE), Göç, TRA2 Bölgesi Abstract Today, there have been regional imbalances under developed and developed countries at different degrees. Regional imbalances have been lead negative effects such as economic, social inequalities and migration. In the under developed regions, migration leads to decrease in production, employment and income like a vicious cycle. One of the underdeveloped regions of Turkey is TRA2 region that covering Aðrý, Ardahan, Kars and Iðdýr provinces. This region is 25. rank of NUTS2 region which of Turkey's 26 NUTS2 regions. According to the Socio-Economic Development Index (SEDI) values of 2011, in 81 provinces, respectively are been placed to Kars 68th, Iðdýr 69th, Ardahan 71 and Aðrý 79th ranks. In this study have been investigated the relationship SEDI level and migration movements from this region. In this framework are mentioned SEDI values and migration indicators of TRA2 provinces. In the context of results of the study, seems to be a close relationship between SEDI values of provinces of TRA2 and the migration movements from this region. Keywords: Regional Imbalances, Socio-Economic Development Index (SEDI), Migration, TRA2 Region 1.Giriþ Türkiye'de bölgesel dengesizliklerin ortaya çýkýþýna ve dolaylý olarak sosyo-ekonomik geliþmiþlik farklarýnýn oluþum sürecine baktýðýmýzda, bölgesel dengesizliklerin ilk filizlerinin atýldýðý dönemin 1 Doç. Dr., Kafkas Üniversitesi, ÝÝBF, Ýktisat Bölümü, Kars, e-posta:ademuzumcu58@gmail.com 2 Yrd. Doç. Dr., Kafkas Üniversitesi, ÝÝBF, Ýktisat Bölümü, Kars, e-posta: dozyakisir@gmail.com 157

baþlangýcýnýn Osmanlý Devletinin kabaca son yüzyýlýnýn ekonomik geliþmilerini etkileyen Balta Limaný Anlaþmasý (1838) olduðu söylenebilir. Bu anlaþma ile açýk pazar haline gelen Osmanlý Devleti, sanayi devrimi için gerekli teknolojik deðiþimi yakalayamamýþ, emeðe dayalý geleneksel sanayii dallarý hýzla çökerken sanayileþen Avrupa devletlerinin mamül ürünlerine iç pazarýný kaptýrmýþtýr. Kapitalist dünyaya entegre olurken Osmanlý Devletinde Ýzmir Limaný ve Ege Bölgesi, Çukurova Bölgesi, Marmara Bölgesi ile Samsun ve Trabzon limanlarý ve civarý sanayileþmiþ ülkelerin ihtiyaç duyduðu sýnai bitkiler (pamuk, tütün v.b.) baþta olmak üzere hammaddeleri dýþarýya aktaran ve mamül ürünlerin ülke içine ulaþmasýna imkan saðlayan bölgeler/aktarma merkezleri olarak geliþirlerken Anadolunun kalan kýsmýnda kalkýnma ve geliþmeye dönük hareketler ortaya çýkmamýþtýr. Belirtilen bölgelerin birer kalkýnma kutbu gibi geliþmesi, bu bölgelerde iktisadi faaliyetlerin artmasý yanýsýra, diðer bölgelerde iktisadi faaliyetlerin körelmesine ve diðer bölgelerden vasýflý-vasýfsýz iþgücü ve sarmayenin Batý Anadolu ve Marmara Bölgesine doðru çekilmesine yol açan birbirine zýt etkiler doðurmuþtur (Dinler: 2012, 168-169). Cumhuriyetin ilk yýllarýnda özel sektörün iktisadi faaliyetleri ölçek ekonomileri, taþýma maliyetlerini azaltan alternatif ulaþým imkanlarý ve coðrafi anlamda uygun koþullara sahip Ýstanbul, Ýzmir, Adana ve Bursa gibi gibi þehirlerde yoðunlaþmaya baþlarken kamu iþletmelerinin mümkün mertebe ülke sathýna yayýlmasýna çalýþýlmasý ile bölgesel dengesizliklerin artmasýnýnýn önlenmesine çalýþýlsa da 1960'lý yýllarda hazýrlanmaya baþlanan Kalkýnma Planlarýnda da belirtildiði gibi, bu noktada bir baþarý saðlanamamýþtýr. Bu çerçevede 1963'de ilki uygulamaya konulan kalkýnma planlarýndan günümüze gelinceye dek hazýrlanan kalkýnma planlarýnda; bölgesel dengesizliklerin gitgide arttýðý, ülkenin batýsý ile doðusu arasýndaki bölgesel dengesizliklerin ekonomik ve sosyal fýrsat eþitsizliðine yol açarak ülkenin kaynaklarýnýn etkin ve dengeli þekilde kullanýlmasýnýn önünde bir engel olduðu, azgeliþmiþ bölgeler ile aþýrý kalabalýk bölgelerin ortaya çýktýðý, azgeliþmiþ bölgelerde (Doðu Anadolu ve Güney Doðu Anadolu Bölgeleri) iktisadi faaliyetlerin ve dolayýsýyla iþ imkânlarýnýn azalmasýna paralel olarak iþsizliðin arttýðý, bu durumun bu bölgelerde birçok sosyo-ekonomik sorun yanýsýra ülkenin batýsýna doðru içgöçün artmasýna yol açtýðý, aþýrý kalabalýk büyük þehirlerin çevresinde oluþan gecekondu bölgelerine kamu hizmeti götürmenin maliyetinin arttýðý ve aþýrý kalabalýk büyük þehirlerin gecekondu semtlerinde toplanan nüfusun toplumsal patlamalara yol açabileceðine dikkat çekilmiþ ve Türkiye'de bölgesel dengesizliklerin giderilmesinin diðer ekonomik hedefler (büyüme, fiyat istikrarý, bütçe dengesi, düþük iþsizlik oraný gibi) kadar büyük önem taþýdýðý belirtilmiþtir. Bu amaçla kalkýnma planlarýnda bölgesel dengesizliklerin giderilmesi için politikalar geliþtirilmesi gündeme gelmiþtir. Bu çerçevede geri kalmýþ bölgelerin tespiti için indeksleme çalýþmalarý yapýlmasý ve bu çalýþmalar sonucunda belirlenen azgeliþmiþ veya kalkýnmada öncelikli yörelere uygun ekonomi politikalarýnýn (teþvik politikalarý, kamu yatýrýmlarýnda öncelik v.b.) hayata geçirilmesi ve bölgesel kalkýnma projelerinin uygulanmasý gündeme gelmiþtir. Bu sayede azgeliþmiþ bölgelerin sorunlarýnýn azaltýlabileceði, ülkenin bölgeleri arasýndaki kalkýnmýþlýk farkýnýn azaltýlabileceði, azgeliþmiþ bölgelerde kalifiye iþgücü kýtlýðý ve sermaye birikiminin yetersiz kalarak iktisadi faaliyetlerin azalmasý sonucu ortaya çýkan göç hareketlerinin azalacaðý ve zaten aþýrý kalabalýk, trafik sorunu artmýþ metropollerde gecekondulaþma ve çevre sorunlarýnýn daha fazla artmasýnýn önüne geçilebileceði düþünülmüþtür. Bu baðlamda Türkiye'de bölgesel dengesizliklerin durumunu tespit etmek için indeksleme çalýþmalarýna 1970'li yýllarýn baþýndan itibaren baþlanmýþ ve bu çalýþmalarla azgeliþmiþ veya kalkýnmada öncelikli 158

yörelerin tesbiti ve bu yörelerin kalkýnmasýný saðlayacak Avrupa Birliði (AB) bölgesel politikalarýna da uyum saðlayan projelerin hazýrlanmasý amaçlanmýþtýr. Bu baðlamda I ve II. Beþyýllýk Kalkýnma Planlarý (BYKP) döneminde (Zonguldak Bölge Projesi, Çukurova Bölge Projesi v.b.) ve daha sonra VII. BYKP sonrasý uygulamaya geçen bölgesel kalkýnma projeleri (GAP, DAP, DOKAP, Zonguldak-Bartýn- Karabük Projesi, Yeþilýrmak Havzasý Projesi v.b) gündeme gelmiþ, bu projelerde hem ülke içinde bölgesel dengesizliklerin azaltýlmasý ve hem de aþýrý kalabalýk büyük kentlere (Ýstanbul, Ankara, Ýzmir) göçün azaltýlmasý düþünülmüþtür (Dinler: 2012, 204-216). Günümüze yaklaþýldýðýnda DPT, 1996, 2003 ve 2011'de ülke genelinde illerin sosyo-ekonomik geliþmiþlik endeksine (SEGE) göre durumunu belirleyen çalýþmalar yaparak illerin geliþmiþlik derecesine göre sýralanarak gruplanmasýný saðlamýþtýr. Türkiye'nin AB'nin Ýstatistiki Bölge Birimleri Sýnýflamasýna (ÝBBS) uyumlu hale getirildiði 2002 sonrasý, Düzey 3 (NUTS 3) olarak kabul edilen 81 il, SEGE endeksi yanýsýra coðrafi yakýnlýklarý dikkate alýnarak 26 adet Düzey 2 (NUTS 2) bölgesi olarak tasnif edilmiþtir. Ayrýca bu hiyarerþik sýnýflamada, Düzey 2 bölgeleri de yine coðrafi anlamda yakýnlýk dikkate alýnarak kendi içinde 12 adet Düzey 1 bölgesi olarak belirlenmiþtir. Öte yandan 26 adet Düzey 2 bölgesinde bölgesel kalkýnma çalýþmalarýnýn koordinasyonu ve AB'nin bölgesel kalkýnma politikalarýna uyumlu bölgesel kalkýnma projelerinin hazýrlanmasý için de 2006 yýlýnda çýkarýlan kanunla Kalkýnma Ajanslarýnýn kurulmasý saðlanmýþtýr. Bu baðlamda daha etkin þekilde ve yerel düzeyde katký saðlanarak bölgesel dengesizliklerin azaltýlmasý ve azgeliþmiþ bölgelerin nüfus kaybýna ve büyük kentlerin daha da aþýrý kalabalýk hale gelmesine yol açan içgöçün azalmasý amaçlanmýþtýr. Bu bildiride, bu noktadan hareketle, Türkiye'nin Düzey 1 bölgesi olarak Kuzeydoðu Anadolu Bölgesinde yer alan, ülkenin batýsýna doðru en fazla göç veren illeri arasýnda bulunan ve geri kalmýþlýkta 26 Düzey 2 bölgesi arasýnda sondan bir önceki basamakta (25.sýrada) sýralanan Aðrý Altbölgesi veya kýsaca TRA2 bölgesi olarak adlandýrýlan illerin (Aðrý, Ardahan, Kars ve Iðdýr) SEGE endeksi ve bu endeksin alt bileþenleri üzerinden bu bölgenin sosyo ekonomik durumu ve bu bölgeden göç hareketi arasýndaki iliþkinin analizi amaçlanmaktadýr. Bu amaç çerçevesinde, bildirinin bundan sonraki ikinci bölümünde TRA2 Bölgesine iliþkin genel coðrafi yapý ve stratejik konumu ile ilgili bilgilerden sonra üçüncü bölümde SEGE endeksinin nasýl hesaplandýðý, endekste yer alan bileþenlerin neler olduðu kýsaca belirtildikten sonra TRA2 bölgesi illerinin SEGE endeks deðerlerinin 1996, 2003 ve 2011 yýllarýndaki genel geliþimi ele alýnacaktýr. Dördüncü bölümde SEGE endeks deðerlerini veren sosyal ve ekonomik alt bileþenlerine göre TRA2 bölgesi illerinin durumu genel olarak analiz edilecek, beþinci bölümde genel olarak iç göçün nedenlerine deðinildikten sonra TRA2 bölgesinden diðer bölgelere doðru gerçekleþen iç göçe iliþkin veriler deðerlendirilecek ve çalýþmanýn son bölümünde TRA2 bölgesi endeks deðerleri ile bu bölgeden göç arasýndaki iliþki üzerinde durulacaktýr. 2.TRA2 Bölgesi: Coðrafi Yapý ve Stratejik Konumu TRA2 Bölgesi ÝBBS'e göre Aðrý, Kars, Iðdýr ve Ardahan olmak üzere dört ilden oluþmaktadýr. Türkiye'nin Kuzey doðusunda yer alan bölge, 30.193 km2'lik yüzölçümü ile Türkiye yüzölçümünün %3,9'unu oluþturmaktadýr. TRA2 Bölgesi, Türkiye'nin Asya'ya ve Kafkaslara açýlan bir kapýsý konumundadýr. Ayrýca Hazar Havzasý'nýn doðal zenginliklerinin dünya pazarlarýna ulaþtýrýlmasýyla birlikte Kafkasya ve Orta Asya'ya yönelik insan ve mal trafiðinde meydana gelecek artýþýn gerekli kýlacaðý Trans-Kafkasya ulaþým 159

koridorunun hayata geçirilmesi bakýmýndan TRA2 Bölgesi anahtar konumdadýr. Dolayýsýyla Türkiye'nin dýþ politikasýna yön veren yakýn kara, yakýn deniz ve yakýn kýta havzalarýna eriþimin TRA2 Bölgesi ile baðlantýlý olarak gerçekleþtirilmesi, bu bölgeye jeopolitik konum açýsýndan önemli bir güç saðlamaktadýr (SERKA, 2010: 8-9). Sahip olduðu konum itibariyle dört ülke ile sýnýrý olan ve Doðusunda Ermenistan, Güneydoðusunda Ýran ve Nahcivan, Kuzeyinde ise Gürcistan'la çevrili olan bölge, özellikle Kafkasya ve Orta Asya hattýnda önemli bir stratejik konuma sahiptir (Özyakýþýr, 2012: 84). Aðrý Alt Bölgesi olarak adlandýrýlan bu bölgede; yolcu, yük ve araçlarýn giriþ ve çýkýþ yaptýklarý üç adet gümrük kapýsý aktif olarak hizmet vermektedir. Bu açýk kapýlarýn yaný sýra kapalý olan 4 adet gümrük kapýsý daha mevcuttur. Bunlar; Boralan, Alican, Doðu Kapý ve Aktaþ sýnýr kapýlardýr. Bölgede bir kalkýnma fýrsatý olarak dýþ ticareti ve sýnýr ticaretini imkan dahiline koyan (Karabulut, 2005) açýk gümrük kapýlarý ve komþu ülkeler Tablo 1'de görülmektedir. Tablo 1: TRA 2 Bölgesinde Açýk Sýnýr Kapýlarý ve Karþý Ülkeler Ýl Sýnýr Kapýsý Karþý Ülke Açýlýþ Tarihi Aðrý Gürbulak Ýran 1953 Iðdýr Dilucu Nahcivan 1992 Ardahan Türkgözü Gürcistan 1995 Kaynak: Karabulut, 2005. 3.SEGE'nin Hesaplanmasý ve TRA2 Bölgesi SEGE Çalýþmalarý Sonuçlarý Sosyo-ekonomik geliþmiþlik endeksi veya kýsaltýlmýþ haliyle SEGE hesaplama çalýþmalarý, yukarýda belirtildiði gibi, ülkemizdeki illerin sosyo-ekonomik geliþmiþlik düzeyini tespit etmek ve bölgesel kalkýnma politikalarý çerçevesinde yapýlacak projelerin yönlendirilmesi, verilecek kamu teþviklerinin ve yapýlacak kamu yatýrýmlarýnda öncelik verilecek iller ve bölgelerin tespiti ve AB bölgesel kalkýnma politikalarýna uyum amacýyla DPT tarafýndan 1996'da baþlatýlmýþ, bu çalýþma 2003 ve DPT'nin Kalkýnma Bakanlýðýna baðlanmasý sonrasý 2011 yýllarýnda da tekrarlanmýþtýr. Statik yatay kesit çalýþmasý olarak adlandýrabilecek bu endeksleme çalýþmalarýnda 1990, 2000 yýlý nüfus sayýmý çalýþmalarýnýn sonuçlarý yanýsýra 2011 SEGE çalýþmasý için 2009 ve 2010 yýlý verileri ve adrese dayalý nüfus kayýt sistemi (ADNKS) sonuçlarýndan büyük oranda yararlanýlmýþtýr. Bu çerçevede iller düzeyinde ve ilçeler düzeyinde elde edilebilecek sosyo-ekonomik veriler-göstergeler belirlenmiþ, bu göstergeler kendi aralarýnda alanýna göre belirli kategorilerde toplanmýþ (demografik, ekonomik, mali göstergeler, eðitim göstergeleri, saðlýk göstergeleri, diðer refah göstergeleri, rekabetçi ve yenilikçi kapasite, eriþilebilirlik gibi) ve bu kategorilerin aðýrlýðýna göre çalýþmada yer almýþtýr. Elde edilen göstergeler veya deðiþkenler, temel bileþenler analizi yöntemi kullanýlarak endeks deðerleri olarak hesaplanmýþtýr. Elde edilen endeks deðerleri üzerinden Türkiye ortalamasý bulunduktan sonra iller bu ortalamadan sapmaya göre aldýklarý endeks deðerleri üzerinden kendi aralarýnda farklý sosyo-ekonomik geliþmiþlik düzeyine göre gruplanmýþlardýr. Örneðin 1996 ve 2003 yýllarýnda 10 kategoride yer alan 58 gösterge üzerinden illerin SEGE deðerleri hesaplanmýþtýr. Bu çerçevede, 1996 çalýþmasýnda 76 il ve 2003 çalýþmasýnda 81 il SEGE deðerlerine göre 5 farklý sosyo-ekonomik geliþmiþlik grubunda toplanmýþtýr. Bu 160

çerçevede 1996 SEGE çalýþmasýnda en geliþmiþ birinci grupta 5 il, ikinci grupta 11 il, üçüncü grupta 26 il, dördüncü ve beþinci grubun her birinde 17 il yer almýþtýr (DPT: 1996, 54). SEGE 2003 çalýþmasýna göre ise en geliþmiþ birinci grupta 5 il, ikinci grupta 19 il, üçüncü grupta 21 il, dördüncü grupta 19 il ve beþinci en az geliþmiþ grupta 16 il yer almýþtýr (DPT, 2003a: 42 ve 57). Öte yandan ilçe düzeyinde elde edilebilen 32 gösterge 8 kategoride deðerlendirilerek ilçelere iliþkin SEGE hesaplamasý da yapýlmýþtýr. Bu baðlamda ilçelerin SEGE hesaplamasýna iliþkin 1996 çalýþmasýnda 858 ilçe ve 2004 yýlýndaki çalýþmada 872 ilçe ele alýnmýþ ve ilçeler de kendi aralarýnda sosyo-ekonomik geliþmiþlik düzeyine göre 6 farklý geliþmiþlik grubuna göre ayrýlmýþtýr. Bu çerçevede birinci derecede geliþmiþ grupta 15 ilçe, ikinci grupta 152 ilçe, üçüncü grupta 309 ilçe, dördüncü grupta 117 ilçe, beþinci grupta 100 ilçe ve altýncý grupta 119 ilçe yer almýþtýr (DPT, 2004: 26 ve 56). DPT'nin Kalkýnma Bakanlýðýna baðlanmasý sonrasý SEGE 2011 çalýþmasý, henüz basýlý þekilde ayrýntýlý olarak yayýnlanmmýþtýr. Bununla birlikte basýn ve medya kuruluþlarýna verilen özet açýklamaya göre bu kez SEGE deðerleri 8 kategoride yer alan 61 gösterge/deðiþken üzerinden temel bileþenler analizi yöntemi kullanýlarak hesaplanmýþtýr. Daha önceki iki çalýþmada kullanýlan 25 deðiþken bu çalýþmada yer almýþ, ancak rekabetçi ve yenilikçi kapasite göstergeleri, eriþilebilirlik göstergeleri ve yaþam kalitesi kategorilerinde daha önceki iki çalýþmadan farklý göstergelerin bulunmasý nedeniyle bu çalýþmanýn daha önceki iki çalýþmayla karþýlaþtýrýlabilir olmadýðý açýklanmýþtýr. Ayrýntýlý il SEGE deðerleri henüz yayýnlanmamýþ, ilçe düzeyinde bir açýklama yapýlmamýþtýr. SEGE 2011 çalýþma sonuçlarý baðlamýnda iller bu kez 6 farklý sosyo-ekonomik geliþmiþlik düzeyine göre sýralanmýþtýr. Bu baðlamda, Tablo 2'de görüldüðü gibi, 2011 SEGE deðerlerine göre en geliþmiþ grupta 8 il, ikinci grupta 13 il, üçüncü grupta 12 il, dördüncü grupta 17 il, beþinci grupta 16 il ve 6 grupta ise 15 il yer almýþtýr. Tablo 2: SEGE- 2011 ÝL GRUPLARI 1. Bölge 2. Bölge 3. Bölge 4. Bölge 5. Bölge 6. Bölge Ankara Adana Balýkesir Afyonkarahisar Adýyaman Aðrý Antalya Aydýn Bilecik Amasya Aksaray Ardahan Bursa Bolu Burdur Artvin Bayburt Batman Eskiþehir Çanakkale Gaziantep Bartýn Çankýrý Bingöl Ýstanbul Denizli Karabük Çorum Erzurum Bitlis Ýzmir Edirne Karaman Düzce Giresun Diyarbakýr Kocaeli Isparta Manisa Elazýð Gümüþhane Hakkari Muðla Kayseri Mersin Erzincan Kahramanmaraþ Iðdýr Kýrklareli Samsun Hatay Kilis Kars Konya Trabzon Kastamonu Niðde Mardin Sakarya Uþak Kýrýkkale Ordu Muþ Tekirdað Zonguldak Kýrþehir Osmaniye Siirt Yalova Kütahya Sinop Þanlýurfa Malatya Tokat Þýrnak Nevþehir Tunceli Van Rize Yozgat Sivas 8 ÝL 13 ÝL 12 ÝL 17 ÝL 16 ÝL 15 ÝL Kaynak: Kalkýnma Bakanlýðý. 161

Kamu teþviklerinin verilmesi baðlamýnda Yatýrýmlarda Devlet Yardýmlarý Hakkýndaki 15 Haziran 2012 tarih ve 2012/3305 sayýlý Bakanlar Kurulu Kararý ile SEGE-2011 gruplamasýnýn dikkate alýnmasýna karar verilmiþtir. TRA2 bölgesi illerinin de içinde bulunduðu 6 gruptaki en az geliþmiþlik düzeyine sahip 15 il arasýnda Harita 1'de görüldüðü gibi büyük bir çoðunlukla Doðu Anadolu (9 il) ve Güneydoðu Anadolu Bölgesi illeri (6 il) yer almaktadýr ve en önemli teþvik imkanlarýnýn bu illere saðlanmasýyla bu bölgenin kalkýndýrýlmasý amaçlanmaktadýr. Harita 1: Yatýrýmlarda Yeni Teþvik Sistemine Göre Bölgeler Kaynak: Ekonomi Bakanlýðý Bu noktada SEGE endeksi açýsýndan son durumu gördükten sonra TRA2 bölgesinde yer alan illerin 1996, 2003 ve 2011 yýlýnda bulunduklarý duruma bakabiliriz. Bu çerçevede Tablo 3'de görüldüðü gibi TRA2 illerinin SEGE deðerlerine bakýldýðýnda aþaðýdaki noktalar dikkati çekmektedir; Tablo 3:TRA2 Bölgesi Ýlleri SEGE Deðerleri ve Sýralamasý 1996 Sýralamasý (76 Ýl) Endeks (1996) SEGE Bölge Grubu 2003 Endeks Sýralamasý (2003) (81 Ýl) SEGE Bölge Grubu 2011 Sýralamasý (81 Ýl) SEGE Bölge Grubu 6 6 Kars 62-0,75467 5 67-0,81944 5 68 Iðdýr 69-0,98002 5 69-0,89094 5 69 Ardahan 72-1,05751 5 74-1,07324 5 71 6 Aðrý 74-1,13453 5 80-1,28116 5 79 6 Kaynak: DPT, 2003a: 55-56 ve DPT, 2012. Basýn Açýklamasý. - Kars ilinin 62. sýradan yeni illerin kurulmasý ve SEGE deðerinin 2003 sýralamasýnda gerilemesinin de etkisiyle 67. sýraya gerilediði ve 2011'de bir sýra gerileyerek 68. sýraya indiði, - Iðdýr'ýn yeni illerin kurulmasý sonrasý illerin sayýsýndaki artmaya karþýn SEGE deðerinde görece iyileþme baðlamýnda 69 olan sýralamadaki yerini 2003 ve 2011 sýralamasýnda da koruduðu, 3 Devlet Planlama Teþkilatý, Basýn Açýklamasý, Eriþim Tarihi: 01.05.2013. (http://www.dpt.gov.tr/docobjects/view/14197/basin_a%c3%87iklamasi-sege_2011-v6.pdf) 4 Ekonomi Bakanlýðý, Yatýrýmlarda Yeni Teþvik Sistemi ve Bölgeler, Eriþim Tarihi: 01.05.2013 (http://www.ekonomi.gov.tr/upload/0b0a191d-a1c1-4b96-7b250ed2e2d13027/yeni_tesvik_sistemi.doc) 162

- Ardahan'ýn yeni iller kurulmasý sonrasý 2003 sýralamasýnda SEGE deðerinin de gerilemesinin etkisiyle 74. sýraya gerilediði, SEGE 2011 deðerine göre durumunda üç sýra iyileþme olduðu, - Aðrý ilinin 1996'da 76 il içinde sondan ikinci (74) ve yeni iller kurulmasý sonrasý 2003 sýralamasýnda SEGE deðerinin de gerilemesinin etkisiyle yine sondan ikinci ( 80) sýrada bulunduðu ve SEGE 2011 deðerine göre durumunda bir sýra iyileþme olduðu görülmektedir. Bu geliþmeler ýþýðýnda, öncelikle belirtilmelidir ki, TRA2 bölgesinde SEGE deðerlerinde iyileþme görülen iller olsa bile, bu dört il, yapýlan üç SEGE çalýþmasýnda da en az geliþmiþ SEGE grubunda yer almaktadýr. Zaten bu bölgenin, 9. Kalkýnma Planýnda belirtildiði gibi, 26 Düzey 2 bölgesi içinde 25. sýrada olmasý bu bölgenin olumsuz ekonomik koþullar içinde bulunduðunun en önemli kanýtýdýr (DPT: 2006, 54). Öte yandan TRA2 bölgesi içinde, Kars ilinin SEGE açýsýndan dört il içinde en iyi durumda görünüyor olmasýna karþýn sýralamada yerinin kötüleþtiði, bu durumun ortaya çýkmasýnda Kars'dan 1992'de siyasi bir tercihle il yapýlarak ayrýlan Ardahan ve Iðdýr'ýn ekonomik katkýsýnýn azalmasýnýn ve Ermenistan ile sýnýr kapýsýnýn açýk olmamasý nedeniyle bir sýnýr ili olmasýna raðmen dýþ ticaret ve sýnýr ticaretinden yararlanamasýnýn etkisinin olduðu belirtilebilir (Üzümcü, 2004: 110). Iðdýr'ýn SEGE sýralamasýndaki yerinin stabil olmasýnda Ýran ve Nahcivan sýnýrý nedeniyle dýþ ticaret ve sýnýr ticaretinden yararlanmasý yanýsýra ilde üniversitenin açýlmasýnýn etkisinin olduðu, Ardahan'ýn da benzer biçimde küçük bir il olmasýna karþýn Gürcistan ile sýnýrý ve ilde üniversitenin açýlmasýnýn sýralamada yerinin iyileþmesinde olumlu etkisinin olduðu söylenebilir. Aðrý ili açýsýndan bakýldýðýnda, bu ilin azgeliþmiþliðinde iklim koþullarý ve olumsuz coðrafi koþullarýn etkili olduðu ve bu durumun diðer sosyo-ekonomik olumsuz göstergelerle birleþmesinden kaynaklanan olumsuzluðun Ýran sýnýrý (Doðu Beyazýt) üzerinden ticaret ve ilde üniversite açýlmasý ile sadece bir sýra iyileþme ile sýnýrlý kaldýðý görülmektedir. Bu noktada 2011 SEGE çalýþmasýnda yer almasa bile bu dört ilin 2004 ilçe düzeyindeki SEGE çalýþmalarýnýn sonucuna da burada baktýðýmýzda, benzer bir durumu görmek mümkündür. Tablo 4:TRA2 Bölgesi Ýlçeleri SEGE Deðerleri ve Sýralamasý ( 2004) Ýl Ýlçe 2003 Ýl Ýçindeki SEGE Ýlçeler Endeks (872 Ýlçe) Geliþmiþlik Sýrasý GeliþmiþlikGrubu Kars Merkez 189 0,48958 1 3 Sarýkamýþ 595-0,49395 2 4 Kaðýzman 716-0,71810 3 5 Akyaka 766-0,84890 4 6 Selim 791-0,95361 5 6 Susuz 799-1,00333 6 6 Arpaçay 807-1,07705 7 6 Digor 839-1,30191 8 6 Ardahan Merkez 486-0,29251 1 4 Posof 697-0,67821 2 5 Göle 759-0,81782 3 6 Çýldýr 769-0,85812 4 6 Hanak 784-0,90769 5 6 Damal 795-0,97922 6 6 Iðdýr Merkez 334-0,01516 1 3 Aralýk 677-0,64174 2 5 Karakoyunlu 762-0,82770 3 6 Tuzluca 798-0,99375 4 6 Aðrý Merkez 352-0,06557 1 3 Doðubeyazýt 743-0,77728 2 5 163

Patnos 805-1,06560 3 6 Eleþkirt 813-1,09474 4 6 Tutak 842-1,32542 5 6 Taþlýçay 843-1,32921 6 6 Hamur 863-1,54084 7 6 Diyadin 867-1,57880 8 6 Kaynak: DPT: 2004, 139, 177, 221 ve 222. Ýlçelerin geliþmiþlik araþtýrmasýnda da benzer deðiþkenlerden bu kez yukarýda belirtildiði gibi, 32 deðiþken dikkate alýnarak Türkiye genelinde 872 ilçenin sosyo-ekonomik geliþmiþlik sýralamasý yapýlmýþtýr. Bu çalýþmaya göre, Tablo 4'de görüldüðü gibi, Kars, Iðdýr ve Aðrý merkez ilçeleri ancak 3.derecedeki geliþmiþ ilçeler grubuna girebilmiþtir. Bu ilçeleri Sarýkamýþ ilçesi ve Ardahan merkez ilçesi 4. derecedeki geliþmiþ ilçeler olarak takip etmiþtir. TRA2 illerinin ilçeleri arasýnda 5. derecede olan Kars'ýn Kaðýzman, Ardahan'ýn Posof, Iðdýr'ýn Aralýk ve Aðrý'nýn Doðubeyazýt ilçeleri dýþýndaki diðer ilçeler (toplam 17 ilçe) en düþük geliþmiþlik grubunu gösteren 6. derecededirler. Bu sýralama il düzeyinde en azgeliþmiþ beþinci grupta yer alan bu illerin merkez ilçeleri dýþýndaki diðer ilçelerinin önemli bir kýsmýnýn genel olarak en az geliþmiþ ilçeler grubu içinde olduðunu göstermektedir. 4. TRA2 Bölgesi Sosyo-Ekonomik Göstergelerinin Alt Bileþenlerinin Analizi Kuzeydoðu Anadolu (TRA) bölgesinde Aðrý alt bölgesi olarak adlandýrýlan TRA2 bölgesinin yukarýda görülen il ve ilçe düzeyinde SEGE deðerleri hesaplanýrken 10 kategoride (demografik, ekonomik, mali göstergeler, eðitim, saðlýk göstergeleri v.b) yer alan 58 deðiþkenin hesaplandýðýný yukarýda belirtmiþtik. Bu göstergelere genel olarak sosyal içerikli göstergeler ve ekonomik içerikli göstergeler olarak bakýlabilir. Bu çerçevede, bu göstergelerin veya alt bileþenlerinin analizini yapmak amacýyla bu baþlýkta ikili bir ayrýma gideceðiz. Çünkü bu göstergeler veya SEGE deðerini veren alt bileþenler, TRA2 bölgesinin sosyo-ekonomik durumunun fotoðrafýný verdiði gibi, bu göstergelerin geliþimi bu bölgeden iç göçün nedenlerine de ýþýk tutmaktadýr. Bu baðlamda TRA2 bölgesinden iç göçün yansýmasýný gösteren nüfusla ve göçle ilgili demografik göstergelere daha sonra deðinmek üzere SEGE deðerlerinin ekonomik içerikli bileþenlerine öncelikle deðinecek, ardýndan sosyal içeriði aðýr basan göstergelere deðineceðiz. 4.1. TRA2 Bölgesi Bazý Ekonomik Göstergelerinin Geliþiminin Analizi a) Ýl, Bölge GSYÝH ve Kiþi Baþýna GSYÝH Düzeyleri TRA2 Bölgesine iliþkin ekonomik göstergeler baðlamýnda öncelikle bu illerdeki GSYÝH deðerleri ve kiþi baþýna GSYÝH deðerlerinin geliþimine bakýlabilir. Bu göstergeler, bu bölgenin illerinin Türkiye içindeki aðýrlýðýný ve TRA2 bölgesi ortalama deðerleri ile Türkiye ortalamasýnýn karþýlaþtýrýlmasýnda katký saðlayabilecek ve bölge illerinin durumunu daha net görmemizi saðlayabilecektir. Bununla birlikte aþaðýdaki tablolarda görülebileceði gibi TÜÝK'in il düzeyinde GSYÝH deðerlerini 2001 itibarýyla vermeyi býrakmasý ve kiþi baþýna GSYÝH verilerinin sabit fiyatlarla 2000 yýlýna kadar gelmesi söz konusudur. Ayrýca TRA2 Bölgesini oluþturan illerden Iðdýr ve Ardahan, 1992'de Kars'tan ayrýlarak il olduðu için bu illere ait göstergeler, 1993'ten baþlamaktadýr (DPT, 2003b). Böylesi bir veri sýnýrlandýrmasýndan dolayý Tablo 5'de TRA2 bölgesi illerinin GSYÝH deðerleri ve Türkiye GSYÝH içindeki paylarý görülmektedir. 164

Tablo 5: TRA2 Bölgesi GSYÝH Göstergeleri, 1993-2001 (1987 Fiyatlarý ile Milyon TL ve % ) YIL Kars Ardahan Iðdýr Aðrý TRA2 TÜRKÝYE TRA2/TUR 1993 170275 46485 59085 131289 407134 96590373 % 0,42 2000 186356 60423 91271 183939 521989 118789113 % 0,44 2001 190705 63592 88695 175286 518278 107783064 % 0,48 Kaynak: DPT, 2002, 9-10 ve TUÝK, Ýllere Göre GSYÝH (http://www.tuik.gov.tr/preistatistiktablo.do?istab_id=533) Tablo 5'de görüldüðü gibi, TRA2 bölgesinin illerinin toplam sabit fiyatlarla GSYÝH deðeri Türkiye GSYÝH deðerinin %0,50'ni dahi bulamamaktadýr. Bu durum bu bölge illerinin oldukça düþük üretim deðerine sahip olduklarýný ve bölge illerinde iktisadi faaliyetlerin yetersizliðini göstermektedir. TRA2 illeri içinde görece daha büyük olan Kars ilinin Türkiye GSYÝH içindeki payý %0,15 ile %0,19 arasýnda iken Aðrý'nýn payý ise %0,13-%0,16 arasýnda bulunmaktadýr. Tablo 6: TRA2 Bölgesi Kiþi Baþýna GSYÝH Göstergeleri, 1993-2000 (1987 Fiyatlarý ile TL ve % ) YIL Kars Ardahan Iðdýr Aðrý TRA2 TÜRKÝYE TRA2/TUR 1993 516588 320790 417229 296990 387899 1623613 % 24 2000 567644 447790 544048 349934 477354 1760856 % 27 Kaynak: DPT, 2002, 12-13. Not: TRA2, kiþi baþýna GSYÝH deðeri dört ilin basit aritmetik ortalamasý olarak tarafýmýzdan hesaplanmýþtýr. Tablo 6'de TRA2 bölgesi illerinin kiþi baþýna GSYÝH deðerlerinin sabit fiyatlarla 1993-2000 dönemindeki geliþimi görülmektedir. Tabloda görüldüðü gibi Türkiye'de kiþi baþýna ortalama GSYÝH deðeri ile karþýlaþtýrýldýðýnda TRA2 Bölgesi kiþi baþýna GSYÝH deðeri kabaca 1/4'ü kadardýr. TRA2 bölgesi illerinden Kars ilinin kiþi baþýna GSYÝH deðeri, Grafik 1'de görüldüðü gibi, Türkiye ortalamasýnýn üçte biri (%32) kadardýr. Iðdýr ilinin kiþi baþýna GSYÝH deðerleri Kars iline benzer bir durum arz ederken Ardahan ili Türkiye ortalamasýnýn ancak %25-%30'na ve Aðrý ise ancak %20-%25'ne ulaþabilmektedir. Tablo 5 ile birlikte düþünüldüðünde bu durum bölgedeki iktisadi faaliyetlerin yetersizliði yaný sýra bölgedeki illerin yoksulluðunu da açýk biçimde resmetmektedir. Grafik 1: TRA2 Bölgesi Kiþi Baþýna GSYÝH Deðerlerinin Türkiye Ortalamasýna Oraný (%) 6 Ýller itibariyle GSYH deðerleri en son 2001 için mevcuttur. Bu tarihten sonra güncelleme yapýlmamaktadýr. Geniþ bilgi için bkz: (ww.tuik.gov.tr/preistatistiktablo.do?istab_id=532) Eriþim Tarihi: 02.05.2013. 165

Öte yandan cari fiyatlarla kiþi baþýna GSYÝH'in dolar cinsinden geliþimine de bakýldýðýnda benzer bir durum görülmektedir. Tablo 7 ve Grafik 2'de görüldüðü gibi, TRA2 bölgesinde 1993'te 891 dolar olan kiþi baþýna düþen GSYÝH deðeri 1999'da 1183 dolara kadar çýksa da 2001'de krizin etkisiyle 788 dolara gerilemiþtir. Türkiye'de ise 1993'te 2.981 dolar olan kiþi baþý gelir, 2001'de 2.146 dolara gerilemiþtir. Tablo 7: TRA2 Bölgesi Kiþi Baþýna GSYÝH Göstergeleri, 1993-2001 (Cari Fiyatlarla Dolar ve %) YIL Kars Ardahan Iðdýr Aðrý TRA2 TÜRKÝYE TRA2/TUR 1993 1167 792 939 667 891 2981 % 30 1999 1223 1229 1403 878 1183 2847 % 42 2000 1134 1058 1068 824 1046 2941 % 36 2001 886 842 855 568 788 2146 % 37 Kaynak: TÜÝK, Ýller Ýtibarýyla Kiþi Baþýna Gayri Safi Yurtiçi Hasýla ( http://www.tuik.gov.tr/preistatistiktablo.do?istab_id=532) Grafik 2: TRA2 Bölgesi Ýlleri ve Türkiye Kiþi Baþýna GSYÝH Deðerleri 1993-2001 (ABD Dolarý) TRA2 Bölgesi ortalama kiþi baþýna gelir düzeyinin bu çerçevede 1993'de Türkiye ortalama kiþi baþýna gelir düzeyinin %30'u düzeyinde iken 1999'da ancak %42 düzeyine ulaþabildiði ve 1993-2001 döneminde ortalama %30-%42'i arasýnda bulunduðu dikkati çekmektedir. Bu ortalamaya karþýn Aðrý ilinin diðer TRA2 bölgesi illerinden farklý olarak kiþi baþýna gelirinin Türkiye ortalamasýnýn %22-%%30'nu ancak bulabildiði gözlenmektedir. b) Bölgesel ve Kiþibaþýna Gayri Safi Katma Deðer Düzeyleri Günümüze doðru TÜÝK il düzeyinde üretim ve kiþi baþýna gelir deðerlerini vermese bile 2004 yýlýnda AB'ne uyum çerçevesinde 26 düzey 2 bölgesi için bölgesel katma deðer ve bölgeler bazýnda kiþi baþýna gayri safi katma deðerler vermeye baþlamýþ, ancak bu veriler 2008 yýlýnda son bulmaktadýr. Bununla birlikte bu çalýþmadan elde edilen bölgesel gayri safi katma deðer ve sektörel daðýlýmý ile Türkiye geneli sektörel gayri safi katma deðeri içinde TRA2 bölgesinin payýnýn geliþimi ve kiþi baþýna bölgesel gayri safi katma deðer açýsýndan TRA2 bölgesinin durumunu görmeyi saðlamaktadýr. Bu baðlamda öncelikle kiþi baþýna gayri safi katma deðerler açýsýndan TRA2 bölgesinin durumunu belirten Tablo 8'de görüldüðü gibi TL ve dolar olarak TRA2 bölgesi, kiþi baþýna gayri safi katma deðer sýralamasýnda Türkiye'de 26 düzey bölgesi içinde 24 ve 25 sýrada gelmektedir. Cari fiyatlarla TL olarak bölgesel katma 166

deðer TRA2 bölgesinde 2933 TL'den %57 oranýndaki artýþla 4613 TL düzeyine çýkmýþ olsa da ayný dönemde Türkiye kiþi baþýna katma deðeri %64 arttýðý için TRA2 bölgesi kiþi baþýna bölgesel katma deðeri Türkiye kiþi baþýna katma deðer ortalamasýnýn %40'ý kadarken %38,4 düzeyine inmiþtir. Tablo 8: TRA2 Bölgesi ve Türkiye'de Kiþi Baþýna Gayri Safi Katma Deðer, 2004-2008 (Cari Fiyatlar TL, Dolar ve %) 1) TRA2 (TL) 2004 2005 2006 2007 2008 2933 (24) 3379 (24) 2) Türkiye (TL) 7307 8338 9632 10744 12020 3) TRA2 (Dolar) 2048 2507 2661 3174 3601 4) Türkiye (Dolar) 5103 6187 6686 8267 9384 TRA2 / Türkiye 40,1 40,5 39,8 38,4 38,4 Kaynak: TUÝK, Bölgesel Gayri Safi Katma Deðer, (http://www.tuik.gov.tr/preistatistiktablo.do?istab_id=1317) 3834 (25) 4125 (25) 4613 (25) Not: Parantez içindeki deðerler Türkiye'de 26 Düzey 2 Bölgesi içinde bölgenin sýralamasýný göstermektedir. Tablo 8 ve Grafik 3'de görüldüðü gibi ayný dönemde dolar cinsinden TRA2 bölgesi kiþi baþýna gayrisafi katma deðeri de benzer biçimde 2048 dolardan 3601 dolara çýkmýþ, ancak yukarýda belirtildiði gibi Türkiye kiþi baþýna gayri safi katma deðerinin ancak %38'ne ulaþýlabilmiþtir. Grafik 3: TRA2 Bölgesi ve Türkiye Kiþi Baþýna Gayrisafi Katma Deðer 2004-2008 (ABD Dolarý) Öte yandan Tablo 9'da görüldüðü gibi TRA2 bölgesi Türkiye'de üretilen toplam gayri safi katma deðerin 2004-2008 döneminde sadece %0,6 - %0,7 kadarýný üretebilmiþtir ki, bu oranla TRA2 bölgesi 26 düzey bölgesi arasýnda son sýrada yer almaktadýr. Tablo 9: TRA2 Bölgesi ve Türkiye'de Gayri Safi Katma Deðeri, 2004-2008 (Cari Fiyatlar bin TL, %) 2004 2005 2006 2007 2008 TRA2 3.385.948 3.887.211 4.394.111 4.706.945 5.257.444 Türkiye 494.884.058 571.714.470 668.418.265 754.384.542 854.585.214 TRA2/Türkiye (%) 0,7 0,7 0,7 0,6 0,6 Kaynak: TÜÝK, 2011: 89. 167

c) Bölgesel Gayri Safi Katma Deðerin Sektörel Daðýlýmý TRA2 Bölgesi ve Türkiye'de 2004 ve 2008 yýllarýnda üretilen gayri safi katma deðerin sektörel daðýlýmý ve Türkiye ile TRA2 bölgesi karþýlaþtýrmasý da Tablo 10 ve grafik 4'de görülmektedir. Tablo 10: TRA2 Bölgesi ve Türkiye'de Gayri Safi Katma Deðerin Sektörel Daðýlýmý, 2004-2008 (%) Tarým Sanayi Hizmetler 2004 2008 2004 2008 2004 2008 1) TRA2 34,5 24,6 11,9 12,6 53,7 62,8 2) Türkiye 10,7 8,5 28,0 27,2 61,3 64,3 Sektörlere Göre TRA2 Bölgesinin Türkiye Payý 2,2 1,8 0,3 0,3 0,6 0,6 Kaynak: TÜÝK, 2011: 89. Grafik 4: TRA2 Bölgesi ve Türkiye'de Gayrisafi Katma Deðerin Sektörel Daðýlýmý-2008 (%) Tablo ve grafikte görüldüðü gibi TRA2 bölgesinde 2004 yýlýndan 2008 yýlýna kadar olan dönemde TRA2 bölgesinde tarýmýnýn sektörel gayri safi katma deðerinin payý önemli oranda azalýrken sanayi ve hizmetlerin payý görece yükselmiþtir. Bununla birlikte TRA2 bölgesinde halen tarýmýn önemi yüksektir ve Türkiye ortalamasýnýn yaklaþýk 4 katýna yakýn bir paya sahiptir. Buna karþýn sanayinin payý Türkiye ortalamasýnýn ancak yarýsý kadardýr. Bu durum bölgedeki geri kalmýþlýðýn sanayi yetersizliðinden kaynaklandýðýný ileri sürmeyi haklý çýkaracak bir göstergedir. Öte yandan TRA2 bölgesinde tarýmýn önemi fazla olmasýna karþýn bu bölgedeki tarýmdaki verimlilik düþüklüðü (toprak ve iþgücü verimliliðinin yetersizliði) nedeniyle bu bölge Türkiye tarýmsal gayri safi katma deðerinin 2004'de %2,2 kadarýný üretirken 2008'de sadece %1,8'ni üretebilmiþtir. Bu durum ekonomisi büyük ölçüde tarýma dayalý olan bu bölgenin tarýmsal ürün fiyatlarýnda bu bölgede üretilen ürünler aleyhine fiyat deðiþimleri bir kenara býrakýlýrsa, verim düþüklüðü nedeniyle bölgenin geliþmesi açýsýndan tarýmdan esas itibarýyla yeterince kazaným saðlamadýðýný göstermektedir. Ayrýca, sanayi ve hizmetlerin toplam gayri safi katma deðeri üretimleri içinde TRA2 bölgesinin payýnýn Türkiye toplam deðerinin sýrasýyla %0,3 ve %0,6 gibi çok düþük düzeylerde kalmasý da 26 düzey 2 bölgesi arasýnda bu bölgenin son sýrada bulunmasýnýn nedeni açýklamaktadýr. Bilindiði gibi TRA2 Bölgesi denilince tarým ve hayvancýlýk, akla gelen ilk geçim kaynaðý olarak bölgenin ekonomik yapýsýnda önemli bir yer tutmaktadýr. Bu nedenle tarým ve hayvancýlýk sektörünün analizi bölgede en fazla istihdamý saðlayan sektörlerin anlaþýlmasý açýsýndan oldukça önem taþýmaktadýr. Buna göre küçükbaþ hayvancýlýkta bölge, Türkiye toplam koyun varlýðýnýn %8,13'üne sahip olup, koyunculuk 168

genellikle hanehalkýnýn süt, peynir ve yün ihtiyacýný karþýlamak amacýyla yapýlmaktadýr. Ayrýca ülkedeki büyük baþ hayvan miktarýnýn yaklaþýk %9'u TRA2 Bölgesinde bulunmaktadýr. Ekilebilir tarým arazileri, bölgenin toplam yüzölçümünün %27,79'nu oluþturmaktadýr. Ayrýca tarým arazilerinin %57,6'sý sulanabilir olmasýna raðmen, hâlihazýrda bu arazilerin ancak %29,1'i sulanmaktadýr. Ayrýca bölgede arazi kullanýmýnda çayýr ve meralarýn payý yüksektir. Çayýr ve mera alanlarý %51'lik oran ile Türkiye ortalamasýnýn (%18,7) yaklaþýk 3 katýdýr. Dolayýsýyla bölgede mera hayvancýlýðý yoðun þekilde yapýlabilmektedir (SERKA, 2010: 37-46).Bölgedeki kiþi baþý tarýmsal üretim deðeri, yukarýda belirtildiði gibi, ülke ortalamasýnýn altýndadýr. Bunun baþlýca nedenleri arasýnda; istihdamýn büyük kýsmýnýn tarým sektöründe bulunmasýna raðmen, katma deðeri yüksek ürünler üretilememesi, iþletme verimliliklerinin düþük olmasý ve tarým sektöründeki gizli iþsizlik sayýlabilir. d) Bölgesel Ýstihdamýn Sektörel Daðýlýmý TRA2 Bölgesindeki istihdamýn sektörel durumuna bakýldýðýnda, orantýsýz bir yapýnýn olduðu görülmektedir. Bölgedeki sektörel daðýlým, bu alandaki verilerin 2004'ten itibaren elde edilmesi sebebiyle 2004-2012 arasý dönemde ele alýnabilmektedir. Tablo 11'de görülebildiði gibi, TRA2 bölgesinde 2004'de tarým sektörü %63,3 ile en fazla istihdam saðlayan sektör olurken ikinci sýrada %31,8 ile hizmet, üçüncü sýrada yaklaþýk %5 ile sanayi sektörü yer almýþtýr. Dönem sonunda hizmetlerin payýnda önemli bir deðiþim olmazken, sanayi sektörünün istihdam payý %13,2'ye yükselmiþ, tarýmýn payý ise on puan azalarak %52,7 düzeyine inmiþtir. Bununla birlikte, grafik 5'de görüldüðü gibi, TRA2 bölgesinde sanayinin payý Türkiye ortalamasýnýn yarýsýna ancak ulaþýrken tarýmýn payý Türkiye ortalamasýnýn hala iki katýnýn üstündedir. Ýstihdamýn sektörel daðýlýmýnda tarýmýn önemli paya sahip olmasý, bölgenin tarým ve hayvancýlýk bölgesi olmasý açýsýndan anlaþýlabilir bir durumdur. Zira tarým TRA2 Bölgesinin temel geçim kaynaðýdýr (Özyakýþýr, 2012: 92). Tablo 11: TRA2 ve Türkiye'de Ýstihdamýn Sektörel Daðýlýmý, 2004-2011 Bölge Yýl Tarým (%) Sanayi * (%) Hizmet (%) 2004 63,3 4,9 31,8 TRA2 2009 64,1 6,4 29,6 2012 52,7 13,2 34,1 2004 29,1 24,9 46,0 TÜRKÝYE 2009 24,6 25,3 50,1 2012 24,6 26,0 49,4 Kaynak: TÜÝK, Hane halký Ýþgücü Anketi Bölgesel Sonuçlarý (*) Ýnþaat sektörü, sanayi sektörü içinde deðerlendirilmiþtir. Geniþ bilgi için bkz: (http://www.tuik.gov.tr/preistatistiktablo.do?istab_id=605) Eriþim: 04.05.2013. Grafik 5: TRA2 Bölgesi ve Türkiye'de Ýstihdamýn Sektörel Daðýlýmý-2012 (%) 169

e) Bölgede Ýþgücüne Katýlým Oraný ve Ýþsizlik Oranlarýnýn Geliþimi TRA2 bölgesinde ve Türkiye'de iþgücüne katýlým oraný ve iþsizlik oranlarýnýn geliþimine bakýldýðýnda Tablo 12'de görüldüðü gibi, iþgücüne katýlma oraný ve toplam istihdam oranýnda 2009-2010 yýllarý bir kenara býrakýlýrsa belirgin bir artýþ olmuþtur. Örneðin 2004'te TRA2 Bölgesinde %43,4 olan toplam istihdam oraný 2012'de %50,9'a yükselmiþtir. Tablo 12: TRA2 Bölgesi ve Türkiye'de Ýþgücüne Katýlma Oranlarý ve Ýþsizliðin Geliþimi 2004-2012 (bin kiþi ve %) TRA2 2004 2008 2009 2010 2011 2012 15 + Nüfus 688 647 656 665 704 716 Ýþgücü 304 334 336 339 383 393 Ýstihdam Edilenler 299 315 304 304 344 364 Ýþsiz 5 19 32 35 39 29 Ýþgücüne katýlma oraný 44,2 51,6 51,1 50,9 54,4 55,0 Toplam Ýstihdam Oraný 43,4 48,8 46,3 45,7 48,8 50,9 Ýþsizlik Oraný 1,8 5,6 9,4 10,3 10,2 7,4 15 + Nüfus 47.504 50.772 51.686 52.541 53.593 54.724 Ýþgücü 22.016 23.805 24.748 25.641 26.725 27.339 Türkiye Ýstihdam Edilenler 19.632 21.194 21.277 22.594 24.110 24.821 Ýþsiz 2.835 2.611 3.471 3.046 2.615 2.518 Ýþgücüne katýlma oraný 46,3 46,9 47,9 48,8 49,9 50,0 Toplam Ýstihdam Oraný 41,3 41,7 41,2 43,0 45,0 45,4 Ýþsizlik Oraný 10,8 11,0 14,0 11,9 9,8 9,2 Kaynak: TÜÝK, Hane Halký Ýþgücü Anketi Bölgesel Sonuçlarý. http://www.tuik.gov.tr/preistatistiktablo.do?istab_id=603 2004-2012 döneminde Türkiye'deki toplam istihdama katýlma oraný ise sürekli bölgedeki oranlarýn altýnda kalmýþtýr. Bu bölgede ücretsiz aile iþçisi olarak erkek ve kadýnlarýn tarýmda istihdam edilmeleri nedeniyle toplam istihdam oranýnýn yüksek çýkmasý normal karþýlanmalýdýr. Bununla birlikte bölgede sanayileþme ve kentli nüfus Türkiye ortalamasýna göre düþük olsa da özellikle 2005-2010 döneminde iþsizlik oraný hýzla yükselmiþ ve grafik 6'da görüldüðü gibi, 2004'de %1,8 gibi oldukça düþük düzeyde iken 2010'da %10,3 düzeyine yükselmiþtir. Bu çerçevede TRA2 bölgesinde 2004'de 5.000 kiþi iþsizken 2009'a kadar iþsiz sayýsý artarak 32.000 kiþiye yükselmiþ, hatta 2011 yýlýnda 39.000 kiþinin iþsiz olduðu görülmüþtür. Türkiye'de iþsizlik oranýnýn görece yüksek kaldýðý 2008-2010 döneminde bölgede iþsizlik oranlarýnýn da yüksek seyretmesi sözkonusu olmuþtur. Bu baðlamda bölgede iþsizliðin artýþýnýn sebebi olarak, özellikle 2007-2009 döneminde derinleþen dünya ekonomik krizinin Türkiye'ye yansýmalarý sonucunda ortaya çýkan sektörel daralmalarýn etkisi gösterilebilir. 170

Grafik 6: TRA2 Bölgesi ve Türkiye'de Ýþsizlik Oranlarýnýn Geliþimi 2004-2012 (%) Öte yandan TRA2 Bölgesinde iþsizliðin geniþ yaþ guruplarý ve dönemlere göre deðerlendirmesi yapýldýðýnda, özellikle genç nüfus içerisinde yüksek iþsizlik oranlarýna rastlamak mümkündür. Ayrýca bu oranlarýn özellikle ekonomik krizlerin yoðunlaþtýðý 2008 ve sonrasýnda önemli ölçüde artmasý da dikkat çekmektedir. Tablo 13'de görüldüðü üzere 2004'ten itibaren 30 yaþ altý nüfus içindeki iþsizlik oranlarý giderek artýþ kaydetmiþtir. Ýþsizlik oranýnýn en üst düzeye çýktýðý 2009 ve 2010 dönemlerinde gerek 15-19, gerekse 20-24 yaþ arasýndaki nüfusun iþsizlik oraný %17'nin üstünde seyretmiþtir. Tüm yaþ gruplarýnda iþsizlik oranlarýnda 2012 yýlýnda görece azalma gerçekleþmiþtir. Bu olumlu geliþmeye raðmen tarým dýþý iþsizlik ve genç iþsizliði oranlarýnýn yüksek olmasý bölgeden göçün hýzýnýn azalmasýnýn önündeki önemli engellerden birini oluþturmaktadýr. Tablo 13: TRA2 Bölgesinde Yaþ Gruplarýna Göre Ýþsizlik Oraný, 2004-2011 (%) YIL 15-19 YAÞ 20-24 YAÞ 25-34 YAÞ 35-54 YAÞ 55+ YAÞ 2004 4,2 6,3 2,5 0,2 0,2 2008 10,9 12,5 7,1 3,6 0,3 2009 17,4 17,8 11,2 5,7 1,5 2010 17,0 17,8 12,1 7,3 2,9 2011 16,7 15,7 13,1 7,0 2,2 2012 12,3 13,5 8,6 4,7 1,9 Kaynak: TÜÝK, Ýþgücü Ýstatistikleri, Dinamik Sorgulama Sonuçlarý. Bkz: (http://tuikapp.tuik.gov.tr/isgucuapp/isgucu.zul) f) TRA2 Bölgesinde Sanayinin Durumu TRA2'deki iþyerlerinin sektörel daðýlýmý da bölgenin ekonomik durumunu yansýtabilecek önemli bir göstergedir. Bölgesel düzeydeki sanayi ve iþyeri sayýmý TÜÝK tarafýndan en son 2002 yýlý itibariyle verildiði için tablo 14'de sadece söz konusu yýlýn sonuçlarý verilebilmektedir. Tablo 14. TRA2'deki Ýþyeri Sayýlarýnýn Sektörel Daðýlýmý, 2002 Sektörler TRA2 TRA2 TÜRKÝYE TÜRKÝYE (Sayý ) (Ýstihdam) (Sayý ) (Ýstihdam) Madencilik ve taþ ocakçýlýðý 14 109 2410 77.027 Ýmalat 1.078 3.883 272.482 2.183.286 Elektrik, Gaz, Su 70 978 4.206 96.430 Ýnþaat 98 227 35.749 224.874 Toptan ve perakende ticaret 8.541 13.869 867.890 1.876.525 Otel, lokanta ve kahvehane 1.508-174.199 545.167 171

Ulaþtýrma, depolama ve haberleþme 4.982 9.314 270.517 612.814 Mali aracý kuruluþlarýn faa liyetleri 136 1.153 14.303 183.169 Gayrimenkul kiralama ve iþ faaliyetleri 337-95.971 339.502 Eðitim 38 267 6.695 79.129 Saðlýk iþleri ve sosyal hizmetler 226 401 33.383 101.193 Diðer 425 823 80.386 177.924 Toplam 17.453 31.024 1. 858.191 6.497.040 Kaynak: TÜÝK, 2002 Genel Sanayi ve Ýþyerleri Sayýmý.bkz: (http://www.tuik.gov.tr/preistatistiktablo.do?istab_id=386) Tablo 14'den görülebileceði gibi, bölgedeki iþyerlerinin 8.541'i ticaret alanýnda, 4.982'si ulaþtýrma alanýnda 1.078'i ise imalat sanayinde faaliyette bulunmaktadýr. Bölgenin sanayi alanýndaki geri kalmýþlýðý göstergelere de yansýmakla birlikte ticaretin baþat sektör olduðu açýkça görülmektedir. Ulaþtýrma sektöründeki iþletme sayýsýnýn yüksek olmasý, Aðrý ve Iðdýr'daki sýnýr ticaretinin yüksek düzeylerde olmasýyla açýklanabilir (Özyakýþýr, 2012: 93). g) TRA 2 Bölgesinin Dýþ Ticareti ve Potansiyeli TRA2 Bölgesinde her bir ilin en az bir ülke ile sýnýrý bulunduðu için bölge, dýþ ticaret açýsýndan önemli bir potansiyele sahiptir. Bölgede; Posof ilçesinde yer alan Türkgözü sýnýr kapýsý, Nahcivan'a açýlan Iðdýr'ýn Dilucu sýnýr kapýsý ve Aðrý ile Ýran arasýnda yer alan Gürbulak sýnýr kapýsý olmak üzere aktif olarak ticaretin yapýldýðý üç önemli sýnýr kapýsý bulunmaktadýr. Kapalý olan sýnýr kapýlarýnýn açýlmasýnýn, mevcut sýnýr kapýlarýnda ve ulaþým aðýnda yapýlacak düzenlemelerle birlikte bölgenin dýþ ticaret potansiyelini daha da arttýrmasý beklenmektedir (Tutar, 2012a: 1). TRA2 bölgesinin dýþ ticaretine iliþkin verilere bakýldýðýnda Tablo 15'de görüldüðü gibi, 1996 yýlýnda bölgenin ihracat deðeri 51,7 milyon dolar iken, 2007'de 154 milyon dolara, 2010'da 182 milyon dolara yükselmiþtir. Bu olumlu geliþmede sýnýr kapýlarýnýn önemli bir etkisinin olduðunu söylemek mümkündür. Dýþ ticarete katký açýsýndan illerin durumu incelendiðinde Kars ve Ardahan'ýn bazý sýnýr kapýlarý kapalý olduðu için bölgenin dýþ ticaret hacmine önemli bir etkide bulunmadýðý, fakat aktif sýnýr kapýlarýyla ortaya çýkan artýþlarda Iðdýr ve Aðrýnýn önemli ölçüde etki ettiði söylenebilir. Nitekim TRA2 Bölgesindeki ihracatýn büyük bir bölümü Iðdýr ve Aðrý illerinden Ýran ve Nahcivan'a yapýlmaktadýr. Tablo 15 : TRA2 Bölgesi Dýþ Ticaretinin Geliþimi (1996-2012) Yýl Ýhracat Miktarý (Bin Dolar) TRA2 Ýthalat Miktarý (Bin Dolar) 172 Ýhracat Miktarý (Milyon Dolar) TÜRKÝYE Ýthalat Miktarý (Milyon Dolar) 1996 51.756 24.220 23.224 43.627 2000 32.950 30.065 27.775 54.503 2004 60.232 21.585 63.167 97.540 2008 138.887 79.859 132.027 201.964 2009 126.099 48.572 102.143 140.928 2010 182.061 68.009 113.883 185.544 2011 178.467 81.584 134.907 240.842 2012 131.903 88.329 152.478 236,545 Kaynak: TÜÝK, Dýþ Ticaret Ýstatistikleri.( http://www.tuik.gov.tr/preistatistiktablo.do?istab_id=646)

Kaynak: TÜÝK, Dýþ Ticaret Ýstatistikleri.( http://www.tuik.gov.tr/preistatistiktablo.do?istab_id=646) TRA 2 bölgesinin dýþ ticaret potansiyeline ithalat açýsýndan bakýldýðýnda 1996'da 24,2 milyon dolar olarak gerçekleþen ithalat deðerinin, 2000 yýlýndan sonraki dönemlerde istikrarsýz bir yapý göstermekle birlikte son dönemde artýþ göstererek 2012 yýlý sonu itibarýyla 88,3 milyon dolara yükseldiði görülmektedir. Ýthalat miktarýnýn artýþýnda Ýran ile sýnýr kapýsý bulunan Aðrý'nýn payý oldukça yüksektir. Nitekim bölge ithalatýnýn neredeyse tamamý Ýran üzerinden Aðrý'ya yapýlmaktadýr. Öte yandan 2012 yýlý itibarýyla bölgeden yapýlan ihracatýn Türkiye ihracatýnýn içindeki payýnýn önemsenmeyecek oranda çok düþük (%0,08) olduðu ve bölgenin ithalatýnýn da Türkiye'nin ithalatý içinde önemsenmeyecek kadar düþük oranda gerçekleþtiði görülmektedir. Bu çerçevede bölgede bazý kapalý sýnýr kapýlarýnýn bulunmasýnýn baþta Kars olmak üzere sanayisi yeterince geliþmemiþ bölge illerinin dýþ ticaretinin ve sýnýr ticaretinin geliþmesinin önünde bir engel olduðu da belirtilebilir. 4.2.Bölge Ýllerinin Demografik ve Sosyal Göstergelerinin Geliþimi Bir bölgenin demografik ve sosyal yapýsý analiz edilirken nüfus, eðitim ve saðlýk gibi sosyal faktörler üzerinde durulmaktadýr. Biz de bu baþlýk altýnda TRA2 bölgesine ait nüfus baþta olmak üzere demografik göstergeler, eðitim ve göstergeleri üzerinde duracaðýz a)tra2 Bölgesi Demografik Yapýsý ve Nüfusu TRA2 Bölgesinin demografik yapýsýna bakýldýðýnda, Bölge'nin 4 il (Aðrý, Kars, Iðdýr ve Ardahan), 22 ilçe, 12 belde ve 1.334 köyden oluþtuðu görülmektedir. 2012 yýlý itibariyle bölgenin demografik durumu Tablo 16'da görülmektedir. Tablo 16: Nüfus Deðiþimi, Þehirleþme Oraný ve Nüfus Yoðunluðu (2000-2012) Yýl Nüfus Þehir Nüfusu Köy Nüfusu Þehirleþme Oraný (%) Nüfus Yoðunluðu nüfus/km 2 Nüfusun Ülke Ýçindeki Payý (%) Aðrý 2000 528.744 252.309 276.435 47,7 46 0,78 Kars 2000 325.016 142.145 182.871 43,7 32 0,48 Iðdýr 2000 168.634 81.582 87.052 48,4 47 0,25 Ardahan 2000 133.756 39.725 94.031 29,7 27 0,20 TRA2 2000 1.156.150 515.761 640.389 44.6 38,3 1,71 Türkiye 2000 67.803.927 44.006.274 23.797.653 64,9 88 100 Aðrý 2012 552.404 292.525 259.879 52,9 48 0,73 Kars 2012 304.821 131.235 173.586 43,0 30 0,40 Iðdýr 2012 190.409 101.483 88.926 53,3 53 0,25 Ardahan 2012 106.643 37.522 69.121 35,2 22 0,14 TRA2 2012 1.154.277 562.765 591.512 48,7 38,34 1,52 Türkiye 2012 75.627.384 58.448.431 17.178.953 77,3 98 100 Kaynak: TÜÝK,2000 Yýlý Nüfus Sayýmý Sonuçlarý ve ADNKS, 2012 Bölgesel Ýstatistikler. Geniþ bilgi için bkz: (http://tuikapp.tuik.gov.tr/adnksdagitapp/adnks.zul). Eriþim Tarihi: 05.05.2013. 173

Tabloda görüldüðü gibi, 2000 yýlýnda 1.156.150 olan bölge nüfusu, 2012 itibariyle görece çok düþük oranda gerilemeyle 1.154.277 olmuþtur. Nüfusun yarýsýndan fazlasýnýn kent merkezi dýþýndaki yerleþim yerlerinde yaþadýðý için þehirleþme oraný %50'nin altýnda bulunmaktadýr. Bununla birlikte nufusunu artýran Aðrý ve Iðdýr'da kentli nüfusun artmasýyla bu iki ilin kentleþme oraný %50'nin üzerine çýkmýþtýr. Buna karþýlýk Ardahan 2012 yýlý itibarýyla Türkiye kentleþme oranýnýn yarýsýna dahi ulaþamamýþ durumdadýr. Türkiye nüfusunun 67 milyondan 75 milyona çýktýðý dönemde bölge illerinin nüfusunun çok az da olsa azalmasý nedeniyle, bölge nüfusunun ülke içindeki payý 2000'de %1,71 iken 2012'de %1,52'ye düþmüþtür. Tablo 17'de ise 2012 itibariyle bölgedeki nüfusun yaþ baðýmlýlýk oranlarý gösterilmiþtir. Tablo 17: TRA2 Bölgesinin Nüfus ve Yaþ Baðýmlýlýk Oranlarý, 2012 Toplam Nüfus 0-14 (%) 15-65 (%) 65 yaþ üstü (%) Yaþ baðýmlýlýk oraný (%) Genç baðýmlýlýk oraný (%) Yaþlý baðýmlýlýk oraný (%) TRA2 1.154.277 35,1 59,6 5,2 67,66 58,86 8,8 Türkiye 75.627.384 25,3 67,4 7,3 48,42 37,51 10,91 Kaynak: TÜÝK, Bölgesel Ýstatistikler,ADNKS, 2012. (http://tuikapp.tuik.gov.tr/adnksdagitapp/adnks.zul). Eriþim Tarihi: 05.05.2013. Tabloya göre toplam yaþ baðýmlýlýk oraný Türkiye'de %48,42 iken TRA 2 Bölgesinde %67,66 gibi oldukça yüksek düzeydedir. Özellikle %58,66'lýk genç baðýmlýlýk oranýnýn bölgenin ekonomik kalkýnmasý açýsýndan ciddi tehditler barýndýrdýðý söylenebilir. Bu oranlara göre bölgede iþgücüne katýlabilen ve üretime elveriþli olan her 100 kiþiden yaklaþýk 70'i üretimde bulunamayacak durumdadýr. Öte yandan sosyo-ekonomik koþullarý görmede bir baþka gösterge olarak kent ve köylerde ortalama hane büyüklüðüne de bakýlabilir.bu amaçla hazýrlanan Tablo 18'de görüldüðü gibi TRA2 bölgesinde ortalama hane büyüklüðü 2000 yýlý nüfus sayýmý sonuçlarýna göre 6,4 kiþi iken 2008 yýlýnda 5,5 kiþiye düþmüþtür. Türkiye ortalamasý olarak hane büyüklüðünün 2000 yýlýnda 4,5 olduðu ve 2008'de 3,97 kiþiye gerilediði düþünüldüðünde bu bölgede ortalama olarak hanelerin daha kalabalýk olduðunu göstermektedir. Ayrýca TRA2 bölgesi illeri içinde Ardahan en düþük ortalama hane büyüklüðüne buna karþýn Aðrý ili en fazla ortalama hane büyüklüðüne (2008 yýlý itibarýyla 6,8 kiþiye yakýn) sahiptir ve genel olarak TRA2 bölgesinde köylerde ortalama hane büyüklüðü daha yüksektir (Tutar, 2012b, 24). Tablo 18: TRA2 Bölgesi ve Türkiye'de Ortalama Hane Halký Büyüklükleri 2000 2008 Genel Ortalama Ýl ve Ýlçe Merkezleri Belde ve Köyler Genel Ortalama Aðrý 7,64 6,27 7,36 6,79 Kars 6 4,6 5,8 5,27 Iðdýr 6,16 5,05 5,93 5,45 Ardahan 5,7 4,11 4,84 4,60 TRA2 6,4 5 5,9 5,50 Türkiye 4,5 3,9 4,2 3,97 Kaynak: TÜÝK, Bölgesel Ýstatistikler, 2008. 174

b)tra2 Bölgesi Eðitim Göstergeleri Bölge, eðitim göstergeleri bakýmýndan ele alýndýðýnda ise ilköðretim okullaþma oranýnýn Türkiye ortalamasýna neredeyse eþit olduðu fakat ortaöðretim ve üniversite eðitiminde Türkiye ortalamasýnýn çok gerisinde kaldýðý gözlenmektedir (SERKA, 2010, 21). Tablo 19. TRA2 Bölgesinde 15 Yaþ ve Üzeri Nüfusun Eðitim Durumu (%), 2011 TRA2 TÜRKÝYE Okuma yazma bilmeyen 11,72 5,69 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 13,51 6,28 Ýlkokul mezunu 22,68 27,57 Ýlköðretim /Ortaokul mezunu 24,72 Lise veya dengi okul mezunu 14,79 24,77 21,37 Yüksekokul veya fakülte mezunu 5,81 10,82 Ýlköðretim Okulaþma Oraný 98,24 98,67 Ortaöðretim Okullaþma Oraný 41,35 67,37 Kaynak: TÜÝK, ADNKS. Tablo 19'dan görüldüðü üzere bölgenin eðitim potansiyeli ülke geneliyle karþýlaþtýrýldýðýnda, sadece ilköðretimde okullaþma oraný ve Ýlköðretim/Ortaokul mezunu gibi iki göstergede eþitlik saðlanmaktadýr. Öte yandan TRA2 bölgesi okuma yazma bilmeyenlerin oraný Türkiye ortalamasýnýn iki katý, yüksekokul veya fakülte mezunu oraný ise Türkiye ortalamasýnýn yarýsý kadardýr. Bununla birlikte öðretmen baþýna düþen öðrenci sayýlarý açýsýndan bölgenin durumu incelendiðinde, Tablo 20'de görüldüðü gibi, ilköðretimde Türkiye ortalamasý 20 iken TRA2 bölgesi ortalamasý 23 öðrencidir. Yine, Türkiye'de ortaöðretimde bir öðretmene 16 öðrenci düþerken, TRA2 Bölgesinde 20 öðrenci düþmektedir. Bu göstergelerden yola çýkarak bölgedeki sýnýflarýn kalabalýk olduðu söylenebilir. Tablo 20: TRA2 Bölgesinde Öðretmen Baþýna Düþen Öðrenci Sayýlarý, 2011-2012 Ýlköðretim Ortaöðretim (Genel) Ortaöðretim (Mesleki ve Teknik) TRA2 23 20 18 Türkiye 20 16 16 Kaynak: Millî Eðitim Ýstatistikleri, Örgün Eðitim, 2011-2012. c)tra2 Bölgesinde Saðlýk Göstergeleri Saðlýk göstergeleri bakýmýndan da Türkiye ortalamasýnýn altýnda kalan TRA2 Bölgesi, saðlýk hizmetlerinin bütün vatandaþlara ulaþtýrýlmasý noktasýnda oldukça sorunlu bir bölgedir (SERKA, 2010: 23). Sözü edilen durum Tablo 21'de açýkça görülmektedir. Tablo 21: TRA2 Bölgesinde Bin Kiþiye Düþen Saðlýk Personeli Sayýsý, 2011 Uzman Hekim Pratisyen Hekim Toplam Hekim Diþ Hekimi Eczacý Saðlýk Memuru Hemþire TRA2 0,45 0,55 1,00 0,11 0,15 1,08 1,08 0,72 Türkiye 1,15 0,53 1,67 0,29 0,36 1,28 1,56 0,68 Ebe Kaynak: TÜÝK, Saðlýk Ýstatistikleri 2011. 175