SOĞUK SAVAŞ SONRASI TÜRKĐYE NĐN GÜNEY KAFKASYA POLĐTĐKASI

TC ATILIM ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ ULUSLARARASI ĐLĐŞKĐLER ANABĐLĐM DALI YÜKSEK LĐSANS TEZĐ SOĞUK SAVAŞ SONRASI TÜRKĐYE NĐN GÜNEY KAFKASYA POLĐTĐKASI Levent ŞEN ANKARA- 2008

TC ATILIM ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ ULUSLARARASI ĐLĐŞKĐLER ANABĐLĐM DALI YÜKSEK LĐSANS TEZĐ SOĞUK SAVAŞ SONRASI TÜRKĐYE NĐN GÜNEY KAFKASYA POLĐTĐKASI Levent ŞEN TEZ DANIŞMANI Doç. Dr. Đdris BAL ANKARA- 2008

ÖZET Kafkasya komşu olduğumuz önemli bir bölge konumundadır. Tarih boyunca son derece stratejik bir geçit durumunda olan bölge gerek coğrafi yapısı, gerek etnik ve dinsel yapısı ile farklı bir konuma sahip olmuştur. Balkanlar gibi mozaik bir yapısı olan Kafkasya birçok devletin rekabet alanıdır. Son dönemde başta petrol ve doğal gaz gibi enerji kaynaklarının işletilmesi ve yüzyılın enerji boru hatlarının bölgeden geçirilmesi projelerinin gündeme gelmesiyle birlikte sadece yakın çevrenin değil tüm dünyanın ilgisini çeken, en küçük çatışmanın ve uzlaşmanın bile yakından takip edildiği bir yere dönüşmüştür. Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra Güney Kafkasya bölgesindeki üç yeni devletin bağımsızlığını herhangi bir ayırım gözetmeksizin 1991 yılında tanıyan Türkiye özellikle, ortak dil, kültür ve tarihi paylaştığı Azerbaycan la yakın bir ortaklık ilişkisi geliştirmiştir. Güney Kafkasya bölgesi özellikle ekonomik anlamda ve Türkiye nin içinde bulunduğu coğrafi konum itibariyle önem taşımaktadır. Bu önem yeterince bilinmemekte ve bu anlamda güçlü bir dış politika uygulanmamaktadır. Ayrıca, Türkiye Güney Kafkasya ülkelerinin toprak bütünlüğü konusunda kesin politikalar belirleyememiştir. Bu da ilişkilerin ilerlemesini engellemektedir. Türk dış politikasının belirlenmesinde jeopolitik ve güvenlikteki işbirliği, ekonomik işbirliği kadar göz önünde tutulmalıdır. Türk dış politikası duygusal değil, gerçekçi bir bakış açısıyla oluşturulmalı ve bu bağlamda Güney Kafkasya ülkelerine karşı kesin politikalar üretilmelidir. Anahtar Kelimeler: Güney Kafkasya, Türkiye, Sovyetler Birliği, Azerbaycan, Türk Dış Politikası iii

ABSTRACT New regional sub-systems emerged in the international system wake of the end of the Cold War which ended with the dismemberment of the USSR in 1991. In fact, with the dismemberment of the Soviet Union, Caucasian states were divided into north and south through the borders. South Caucasia incorporates three independent states, namely Azerbaijan, Armenia, and Georgia. Caucasia is an important neighboring region for Turkey. The region which, throughout history, has been a very strategically positioned passage, enjoyed a different status due to its geographical, ethnic, and religious composition. Caucasia which is a mosaic just like the Balkans is also a land of competition for many powers. The region has become, due to its energy resources such as petroleum and natural gas, its incorporation in the projects of extremely important pipelines, a point of focus for all the world where even the slightest conflict and consensus is closely monitored. Turkey, which recognized the independence of all three South Caucasian states in 1991 without any discrimination in the wake of the Soviet Union s disintegration, has developed a close partnership relation with especially Azerbaijan with which it has common language, cultural, and historical ties. South Caucasia has great importance in terms of economics and in the context of the geographical location which also includes Turkey. The importance of the region is not pointed out as it should and Turkey has failed to develop a worthy foreign policy regarding the region. In addition, Turkey failed to develop strict policies regarding the territorial integrity of the regional countries. In the making of Turkish Foreign Policy, geopolitics and security should be regarded as highly as economics. The Turkish Foreign Policy has to be developed based upon a realist, not emotional point of view. In this context, clear policies regarding the South Caucasian countries must be developed and the presence of Turkey as a regional power must be underlined. Keywords: South Caucasia, Turkey, Soviet Union, Azerbaijan, The Turkish Foreign Policy iv

ÖNSÖZ Kafkasya, tarih boyunca ticaret ve göç yollarının, kültürlerin kesiştiği önemli bir kavşak noktası olmuştur. Doğu Batı arasında bir köprü durumunda olan Kafkasya, Avrasya coğrafyasının en hassas bölgesindedir ve siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik alanlarda birçok güç odağının etkinlik mücadelesine de sahne olmaktadır. Kafkasya dil, din ve etnik gruplar açısından çok kültürlü ve heterojen yapıda bir bölgedir. Bu nedenle Soğuk Savaş döneminde, SSCB kontrolünde bir dizi cumhuriyet, özerk cumhuriyet ya da özerk bölge halinde, SSCB yi oluşturan 15 Cumhuriyetin içinde olan Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan, 1991 yılında Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla beraber bağımsızlıklarını ilan etmiş, Çeçenistan, Dağıstan ve Abhazya ise halen bağımsızlık mücadelesini sürdürmektedir. Sovyetler Birliği nin dağılması ile ortaya çıkan güç boşluğunun bulunduğu ve bu nedenle güç mücadelelerinin yaşandığı, önemli istikrarsızlıkların (özellikle etnik ve dini çatışmalar başta olmak üzere) ortaya çıktığı Güney Kafkasya, Türkiye nin yanı başında ve onun milli menfaatleri ile milli güvenliğini etkileyen bir bölgedir. Türkiye, Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla beraber kendisini yeni oluşumlar ve bundan doğan fırsat, tehdit ve risklerle karşı karşıya bulmuştur. Bu yeni oluşumların ve fırsatların çok iyi tahlil edilmesi, uygun stratejilerin ortaya konması ve politikalar oluşturması bulunduğu coğrafyada bölgesel bir güç olma iddiasındaki Türkiye için bir zorunluluk halini almaktadır. Ayrıca bu durum, Ortadoğu, Balkanlar ve Kafkasya gibi, dünyanın en istikrarsız ve önemli bölgelerinin merkezinde bulunan ve jeopolitik durumuyla, bölgesel güç konumundaki Türkiye Cumhuriyeti nin, içinde bulunduğu yalnızlıktan kurtulmasına da yardımcı olacak ve 21 inci Yüzyıla, birçok devletle işbirliği içinde girmesini sağlayacaktır. v

TEŞEKKÜR Türk dış politikası açısından son derece önemli ve güncelliğini koruyan bu çalışmaya beni yönlendirdiği; bilimsel özeni ve dikkatiyle bütün desteğini veren, kendisiyle çalışma onuru yaşadığım hocam Doç Dr. Đdris Bal a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Tezimin tamamlanma aşamasında bilimsel yönlendirmeleri ile bana destek veren jüri üyelerim Doç. Dr. Cengiz Başak a ve Yrd. Doç. Dr. Ayşe Bahar Turhan Hurmi ye teşekkür ederim. Yüksek Lisans eğitimim boyunca ve tez yazma aşamalarında bana sağladığı destek ve yardımları için hocalarım Prof. Dr. Orhan Sevilengül e ve Prof. Dr. Mehmet Sayarı ya, tüm çalışmam sırasında fikirleri ile beni yönlendiren ve tez çalışmamın tamamlanma aşamasında verdiği destek ve yardımlar için hocam Dr. Nevin Yazıcı ya, tez çalışmamın her aşamasında desteklerini ve manevi katkılarını benden esirgemeyen hocam Prof. Dr. M. Abdulkadir Varoğlu na ve Yrd. Doç. Dr. Yelda Demirağ a, manevi yardımlarını benden esirgemeyen arkadaşlarım Araş. Gör. Koray Göksal a, Güney Bayır a, Elif Serdar a ve Đsmail Hakkı Kavak a, teşekkür ederim. Tez yazım süresinde bana sağladıkları yardım ve destek için tüm hocalarıma ve tüm çalışma arkadaşlarıma teşekkür ederim. Hayatım boyunca bana sağladıkları desteği tez çalışmam sırasında da sürdüren, hoşgörü ve anlayışlarını benden esirgemeyen çok sevgili, canım aileme teşekkür ederim. vi

ĐÇĐNDEKĐLER ÖZET ABSTRACT ÖNSÖZ TEŞEKKÜR ĐÇĐNDEKĐLER TABLO VE ŞEKĐLLER KISATMALAR iii iv v vi vii xi xii BĐRĐNCĐ BÖLÜM 1. GĐRĐŞ 1 ĐKĐNCĐ BÖLÜM GÜNEY KAFKASYA BÖLGESĐNĐN ÖNEMĐ VE KRĐZ / MÜCADELE ALANLARI 2.1. Giriş 6 2.2.Kafkasya Bölgesinin Jeopolitiği 6 2.3.Güney Kafkasya Bölgesinin Yapısı, Önemi ve Kriz / Mücadele Alanları 10 2.3.1.Azerbaycan 19 2.3.1.1.Azerbaycan ın Ülke Bilgileri 19 2.3.1.2.Azerbaycan ın Kısa Tarihçesi 20 2.3.1.3.Azerbaycan daki Politik, Askeri ve Ekonomik Gelişmeler 21 2.3.1.4.Azerbaycan daki Kriz ve Mücadele Alanları 22 vii

2.3.1.4.1.Dağlık Karabağ Sorunu 22 2.3.1.4.2.Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti 24 2.3.2.Gürcistan 25 2.3.2.1.Gürcistan ın Ülke Bilgileri 25 2.3.2.2.Gürcistan ın Kısa Tarihçesi 26 2.3.2.3.Gürcistan daki Politik, Askeri ve Ekonomik Gelişmeler 27 2.3.2.4.Gürcistan daki Kriz ve Mücadele Alanları 30 2.3.2.4.1.Abhazya Özerk Cumhuriyeti 30 2.3.2.4.2.Acaristan Özerk Cumhuriyeti 35 2.3.2.4.3.Güney Osetya Sorunu 38 2.3.2.4.4.Cevaheti Sorunu 47 2.3.3.Ermenistan 49 2.3.3.1.Ermenistan ın Ülke Bilgileri 49 2.3.3.2.Ermenistan ın Kısa Tarihçesi 50 2.3.3.3.Ermenistan daki Politik, Askeri ve Ekonomik Gelişmeler 51 2.3.3.4.Ermenistan daki Kriz ve Mücadele Alanları 55 2.3.3.4.1.Ermenistan ın Azerbaycan la Toprak Sorunu 55 2.4. Sonuç 56 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SOĞUK SAVAŞ SONRASI ULUSLARARASI SĐSTEM VE GÜNEY KAFKASYA POLĐTĐKALARI 3.1.Giriş 57 viii

3.2.Soğuk Savaş Sonrası Uluslararası Sistemde Değişiklikler 57 3.3.Güç Merkezlerinin Güney Kafkasya Politikaları 67 3.3.1.Rusya Federasyonu nun Güney Kafkasya Politikası 67 3.3.2.ABD nin Güney Kafkasya Politikası 77 3.3.3.Đran ın Güney Kafkasya Politikası 88 3.3.4.Çin in Güney Kafkasya Politikası 90 3.3.5.AB nin Güney Kafkasya Politikası 92 3.4.Sonuç 99 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SOĞUK SAVAŞ SONRASI TÜRKĐYE NĐN GÜNEY KAFKASYA POLĐTĐKASI 4.1.Giriş 101 4.2.Soğuk Savaş Sonrası Türk Dış Politikası Analizi 101 4.3.Güney Kafkasya nın Türkiye Açısından Önemi ve Türkiye nin Güney Kafkasya daki Hedefleri 107 4.4.Bölge Ülkeleri ve Türk Dış Politikası 117 4.4.1.Türkiye-Azerbaycan Đlişkileri 117 4.4.2.Türkiye-Gürcistan Đlişkileri 120 4.4.3.Türkiye-Ermenistan Đlişkileri 134 4.5.Bir Model Olarak Türkiye nin Ortaya Çıkışı ve Bölgesel Đşbirlikleri 136 4.5.1.Karadeniz Ekonomik Đşbirliği Örgütü 141 4.5.2.Karadeniz Barış Gücü 143 4.5.3. Güney Kafkasya Đçin Đstikrar Paktı 145 ix

4.5.4.Türk Đşbirliği ve Kalkınma Đdaresi Başkanlığı (TĐKA) 146 4.5.5.Türkçe Konuşan Ülkeler Devlet Başkanları Zirve Toplantıları 147 4.5.6.Türkiye nin Enerji Terminali Olma Arayışları 149 4.5.6.1.Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı 151 4.5.6.2.Azerbaycan-Türkiye (Şahdeniz) Doğal Gaz Boru Hattı Projesi 152 4.5.6.3.Hazar Geçişli Türkmenistan-Türkiye-Avrupa Doğal Gaz Boru Hattı Projesi 4.5.6.4.Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) nın Kafkasya da Petrol Arama Faaliyetleri 154 156 4.6.Bölgedeki Güç Mücadelelerinin Türk Dış Politikasına Yansımaları 157 4.7.Sonuç 167 BEŞĐNCĐ BÖLÜM 5.SONUÇ 168 KAYNAKÇA 179 x

TABLO VE ŞEKĐLLER Harita 2.1. Asya ve Avrupa Arasında Sınır 8 Harita 2.2.Güney Kafkasya Bölgesi 11 Harita 2.3. Transkafkasya nın Etno-linguistik Dağılımı 13 Harita 3.1.1. Azerbaycan Siyasi Haritası 20 Harita 3.2.1. Gürcistan Siyasi Haritası 26 Harita 3.3.1. Ermenistan Siyasi Haritası 50 Tablo 2.1.Transkafkasya da Kriz ve Mücadele Alanları 18 xi

KISALTMALAR AGĐK AGĐT AHC AT AB ACG AKKA ABD ABM ATC BIO BTD BM BTC DUMA FMF GUUAM IMF KAĐK KTM KEĐÖ NATO OATC PSG SSCB Avrupa Güvenlik ve Đş Birliği Konferansı Avrupa Güvenlik ve Đş Birliği Teşkilatı Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Avrupa Topluluğu Avrupa Birliği Azeri-Çıralı-Güneşli Avrupa Konvensiyonel Kuvvetler Anlaşması Amerika Birleşik Devletleri Anti-Ballistic Misilse Amerikan-Türk Konseyi Barış Đçin Ortaklık Projesi Bağımsız Devletler Topluluğu Birleşmiş Milletler Bakü-Tiflis-Ceyhan Projesi Rusya Federasyonu federal meclisinin aşağı kanadına verilen ad. Foreign Military Finance (Yabancı Askeri Finansman) Gürcistan, Ukrayna, Özbekistan, Azerbaycan ve Moldavya'nın Đngilizcelerinin baş harflerinden oluşan bu ülkelerin politik, ekonomik ve stratejik ortaklıklarını kuvvetlendirmek üzere kurdukları, bati devletleri (özellikle ABD) ile işbirliği içinde bulunan oluşum. International Monetary Fund (Uluslararası Para Fonu) Kuzey Atlantik Đşbirliği Konseyi Kazak- Türk-Munay Karadeniz Ekonomik Đşbirliği Örgütü The North Atlantic Treaty Organization (Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü Orta Asya Türk Cumhuriyetleri Pipeline Solutions Group Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği xii

SĐÖ Shangay Đşbirliği Örgütü TACIS Technical Assistance to the Commonwealth of Independent States / Bağımsız Devletler Topluluğuna Teknik Yardım TĐKA Türk Đşbirliği ve Kalkınma Ajansı TPAO Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı UNOMIG Birleşmiş Milletler Gürcistan Gözlemci Heyeti USDA ABD Savunma Bakanlığı nın Ortaklaşa Tehdit Azaltma Programı CIA Central Intelligence Agency (Amerikan Gizli Servisi) xiii

1 BĐRĐNCĐ BÖLÜM 1. GĐRĐŞ Bu çalışmada, Soğuk Savaş sonrasında Türkiye nin Güney Kafkasya politikasını şekillendiren coğrafi, tarihi, kültürel, ekonomik ve siyasi bağlılıklar, dini ve etnik çatışmalar; bu bağlılık ve çatışma unsurlarını belirleyen petro-politik ve jeo-stratejik unsurlar üzerinden küresel ve bölgesel aktörlerin güç mücadelesi ve rekabeti ele alınmıştır. Bu çerçevede Türkiye nin, Kafkasya eksenli, Karadeniz, Hazar Denizi ve Orta Asya politika ve hedefleri de ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu çalışmanın amacı Güney Kafkasya nın tarihsel süreçte, etnik ve demografik yapısını, jeopolitik önem ve konumunu ve sorun alanlarını inceleyerek; 1) Güney Kafkasya nın, jeopolitik önemini belirleyen unsurlar çerçevesinde; bölgedeki mevcut sorunlar ile çatışma alanlarını ortaya koymak, 2) Soğuk Savaş sonrasında değişen dünya siyasi konjonktürünün Türk dış politikası açısından analiz etmek ve bu bağlamda Türkiye nin Güney Kafkasya politikasını belirlemek, 3) Türkiye nin Güney Kafkasya ülkeleri ile ilişkilerini karşılıklı olarak ortaya koymak, 4) Güç merkezlerinin Güney Kafkasya üzerindeki menfaatlerini, mücadele alanlarını, hedeflerini, stratejilerini ve uyguladıkları politikaları ortaya koymak, 5) Türkiye nin Güney Kafkasya politikasını, güç merkezlerinin bölgeye yönelik politikalarının etkileri ve yansımaları çerçevesinde belirlemek ve Türkiye nin bölgede uygulaması gereken politikaları azami kazanç ve güvenlik anlayışı açısından ortaya koymak. Bu tezde, Türkiye nin Soğuk Savaş sonrasında bağımsızlığını kazanan Güney Kafkasya ülkelerine yönelik izlediği siyaset, gerek bölge içi güçlerin gerekse bölge dışı güçlerin faaliyetleri çerçevesinde ele alınmıştır. Türk dış politikası açısından

2 bölge ile olan ilişkilerin genel bir değerlendirmesinden sonra Türkiye nin dış politika araçları incelenerek, dış politikanın oluşturulması açısından kayda değer yaklaşımlar ortaya konmuştur. Konuyla ilgili tarihsel bir arka plan oluşturularak, bunun üzerine Soğuk Savaş dönemi sonrası gelişmeler yerleştirilmiştir. Dönemsel ve karşılaştırmalı olarak ele alınan veriler, gerektiği yerlerde örnek tablolarla ve şekillerle zenginleştirilmiş ve bu tabloların analizi güncel literatürle beslenerek yapılmıştır. Kronolojik bir çerçeve dahilinde ele alınan konular, alt başlıklarla detaylandırılarak objektif bir bakışla incelenmiştir. Konunun geçmiş ve şimdiki zaman dilimini kapsaması nedeniyle, literatür taraması ve arşiv tetkiki yapılmış; süreli yayınlar, güncel basın ve haber ajanslarının takip edilmesine önem verilmiş ve çalışmanın konusu çok yakın geçmişe ait olduğu için büyük ölçüde Türkiye ve diğer ülkelerde yayınlanmış olan kitap ve makalelerin, gazetelerin ve internetten literatürün taraması şeklinde yürütülmüştür. Türkiye de bulunan kütüphanelerdeki süreli yayınlar ve kitaplar taranmıştır. Dünya literatüründe bulunan konuyla ilgili akademik kitaplara ulaşılmıştır. Çalışmanın önemi ise; Türkiye için Güney Kafkasya, Orta Asya da bulunan Türk Cumhuriyetleriyle siyasi, ekonomik, kültürel bağlantı ve geçiş bölgesidir. Kafkasya da bulunan Türk ve Müslüman toplulukları ile, Türkiye nin ortak dil, din, kültür ve soy birliği bağlantısı olması, bölgeyle ortak tarihi geçmişinin bulunuşu ve Güney Kafkasya nın jeopolitik önemi, Türkiye nin bölge ile yakından ilgilenmesini gerektirmektedir. Soğuk Savaş sonrasında Türkiye, Karadeniz, Kafkaslar ve Orta Asya ya uzanan coğrafyada önemli sorunlar ve fırsatlar ile karşı karşıya kalmıştır. SSCB nin dağılmasının ardından jeopolitik bir sarsıntı geçirmiş olan Kafkasya, küresel ve

3 bölgesel aktörlerin güç mücadelesine sahne olmuş; bu durum, Türkiye nin Rusya ile var olan sınırının ortadan kalkması ve Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan ile komşu durumuna gelmesiyle beraber; Türkiye nin daha hassas bir zeminde politika izlemesini gerektirmiştir. Bununla birlikte, Bölge enerji kaynakları açısından da Türkiye için önemlidir. Türkiye hem bu enerjiye bağımlıdır, hem de Güney Kafkasya ve Orta Asya enerji kaynaklarının Batı pazarlarına aktarılmasında önemli bir konumdadır. Öte yandan Karadeniz üzerindeki küresel mücadele de Türkiye yi yakından ilgilendirmekte; burada Türkiye sahip olduğu jeopolitik konumun ve etrafındaki tüm bölgelerle var olan tarihi ve kültürel bağlarının bilincinde olarak bölgede öne çıkmak isteyen aktörler karşısında bu özelliklerini kullanmasını gerektirmektedir. Tarih boyunca jeopolitik anlamda önemli bir konuma sahip olan Güney Kafkasya, Sovyetler Birliği sonrası oluşan yeni dönemde de bu önemini muhafaza etmiş; bölgenin sahip olduğu doğal zenginlikler de stratejik açıdan önemli ve belirleyici unsurlar olmuşlardır. Rusya Federasyonu varlığını devam ettirmek ve kendi güvenliğini sağlamak için Güney Kafkasya ya önem vermektedir. Kafkasya; askeri ve güvenlik açısından, Rusya nın güney, Türkiye nin doğu yan emniyetini sağlar. Güney Kafkasya nın jeopolitik ve stratejik önemi, sadece Rusya Federasyonu açısından değil, ABD, AB, Đran ve Türkiye gibi bölge ülkeleri açısından da önem taşımaktadır. Bölge; sosyal, etnik, dil ve din yapısı çok karmaşık olduğu için, dünyadaki güç odaklarınca, enerji ve diğer yer altı kaynakları ile hammadde paylaşımını kolaylaştırmak maksadıyla; bu karmaşık yapının etnik çatışmalara dönüştürülerek, kışkırtılma ihtimali nedeniyle, potansiyel bir kriz alanıdır. Başta ABD olmak üzere, Batı, bölgenin ekonomik zenginliğinden yararlanmak istemektedir. Bölgeye ekonomik açıdan önem veren Batı ülkeleri, bölgenin istikrara kavuşması için başlangıçta Rusya Federasyonu nu müttefik olarak görmüşlerse de, Rusya Federasyonu nun bölgedeki emperyalist eğilimi ve petrol ve yer altı kaynaklarına tekrar egemen olma isteği anlaşıldıktan sonra; özellikle ABD nin tutumunda önemli değişiklikler olmuş, bölgesinde istikrarlı, dengeli ve caydırıcı bir güç konumunda olan Türkiye ile işbirliğini artırmışlardır.

4 Çalışmanın kapsamını; Soğuk Savaş sonrasında değişen dünya siyasi dengelerinin Güney Kafkasya bölgesine ve Türk Dış politikasına etkileri, Güney Kafkasya daki çatışma alanları ve bu çatışma alanlarının gerek bölge ülke ülkeleri gerekse Türkiye açısından değerlendirilmesi, güç merkezlerinin Güney Kafkasya politikalarının Türk dış politikası açısından değerlendirilmesi ve Türkiye nin bölgede uygulaması gereken politikaların azami kazanç ve güvenlik anlayışı açısından ortaya konması oluşturmaktadır. Bu kapsamda Türkiye nin bölge ülkeleri ile ilişkilerini daha fazla geliştirerek, bölgedeki potansiyel gücü kendi çıkarları ve bölge ülkelerinin çıkarları doğrultusunda kullanabilmelidir. Çalışmanın içeriği, giriş kısmı ve dört bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında, çalışmanın konusu, amacı, metodu, önemi, kapsamı ve içerdiği bölümler hakkında bilgiler yer almaktadır. Đkinci bölümde genel hatlarıyla Kafkasya nın jeopolitiği anlatılmış, Güney Kafkasya bölgesinin yapısı ve önemi; coğrafi konum, ekonomik, siyasi, politik ve kültürel unsurlar çerçevesinde belirlenmiş ve Soğuk Savaş dönemine kadar olan tarihsel süreç ve Güney Kafkasya daki kriz / mücadele alanları bölge ülkeleri bazında ifade edilmiştir. Üçüncü bölümde Soğuk Savaş sonrası uluslararası sistem tanımlanarak, Güç merkezlerinin Güney Kafkasya bölgesine yönelik politikalarına yer verilmiştir. Dördüncü bölümde Soğuk Savaş sonrası dönemde Türk dış politikasının analizi yapılarak, Güney Kafkasya nın Türkiye açısından önemi ve Türkiye nin Güney Kafkasya daki hedefleri tespit edilmiştir. SSCB nin dağılmasının ardından, değişen Türkiye-Rusya sınırı ve Türkiye nin Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan ile komşu durumuna gelmesiyle beraber Türk dış politikasını şekillendiren coğrafi, tarihi,

5 kültürel, ekonomik ve siyasi bağlılıklar; dini ve etnik çatışmalar; bu bağlılık ve çatışma unsurlarını belirleyen petro-politik ve jeo-stratejik unsurlara yer verilmiştir. Türkiye nin Güney Kafkasya da karşı karşıya kaldığı çatışma alanları ve bölge ülkeleriyle yaptığı ittifaklar anlatılmış; bölgedeki güç mücadelelerinin Türk dış politikasına etkileri ve yansımaları, Türkiye nin gelecekteki konumu ve izlemesi gereken politikalar açısından değerlendirilmiş ve çıkarımlarda bulunulmuştur.

6 ĐKĐNCĐ BÖLÜM GÜNEY KAFKASYA BÖLGESĐNĐN ÖNEMĐ VE KRĐZ / MÜCADELE ALANLARI 2.1. Giriş Bu bölümde, Güney Kafkasya nın jeopolitik konumu ve stratejik önemi, bölgenin coğrafi, demografik, siyasi, ekonomik ve tarihi unsurlarıyla ele alınmış ve bölgede yer alan ülkeler bazında değerlendirilmiştir. Güney Kafkasya bölgesi, coğrafi, demografik, siyasi ve tarihi konum çerçevesinde bir bütün olarak ele alınmış ve bölgenin stratejik ve jeopolitik önemi ortaya konmaya çalışılmıştır. 1 Ayrıca Soğuk Savaş sonrası bağımsızlıklarını ilan eden Güney Kafkasya devletlerinin içinde bulunduğu kriz ve mücadele alanları üzerinde durularak bölge üzerindeki etkileri tartışılmıştır. 2.2. Kafkasya Bölgesinin Jeopolitiği Karadeniz in kuzey doğusunda, Azak denizi kıyısındaki Taman Yarımadasından, Hazar denizi kıyılarında Bakü nün doğusundaki Apseron yarımadasına kadar uzanan, batıda Karadeniz, kuzeyde Kuban ve Kuma ovası, doğuda Hazar Denizi, güneyde Türkiye ve Đran ile çevrili olan dağlık bölgeye Kafkasya denilmektedir. 2 1 2 Çalışmamızın esasını Güney Kafkasya Bölgesi oluşturduğu için bu kısım genel bir çerçevede verilecektir. Nihat Kaşıkçı ve Hasan Yılmaz, Aras tan Volga ya Kafkaslar (Ülkeler-Şehirler-Đz Bırakanlar), Türkar Yayınları, 2000, s.8

7 Kafkaslar, 3 Karadeniz in doğu kıyısından 38-50 Kuzey enlemleri ile 37-50 doğu boylamları arasında yer almaktadır. Kuzeybatı-Güneydoğu yönünde 1200 km., Kuzey-Güney yönünde de 600 km. uzunlukta ve 470.000 km² alanı kaplayan dağlık bir alandır. 4 Kafkasya bölgesinin coğrafi konumunu, üç özellik ile açıklamak mümkündür. Birincisi, bölge, genellikle dağlık olup, birbirine geçit vermez çok sayıda vadiden oluşmaktadır ve bu durum, bölgenin sosyo-politik yapısını belirlemekte; çeşitli kökenlerden gelen toplulukların, tarih boyunca yaşanan işgallerden, kendilerini koruyabilmelerini ve kültürlerini sürdürebilmelerini sağlamıştır. Đkincisi, bölge coğrafi bağlamda büyük devletler arasında bir tampon vaziyetindedir ve komşuları olan Araplar, Đranlılar, Ruslar ve Türkler tarih boyunca, Transkafkasya ile ilgilenmişler ve bu nedenle bölge, zaman zaman çeşitli güçlerin egemenliğine girmiştir. Bölgenin coğrafi yapısına ilişkin son özellik ise, ticaret ve ulaşımda önemli bir köprü durumundadır ve kuzey ve güneyin bağlantısını sağlamaktadır. 5 Kafkasya; Avrupa, Asya, Afrika kıtalarının buluşma noktasındaki menteşe ve bu menteşe üzerine vurulmuş kilit ve de kilidi açan anahtar değerindeki Anadolu nun, bir uzantısı ve bütünleyicisi konumundadır. Kafkaslar, kıtaları kapsayan coğrafya bütününün, kuzey-güney bağlantılarından biridir. Kafkasya; Karadeniz yolu ile 3 4 5 Kafkas ve Kafkasya adı ilk defa eski Yunan düşünürlerinden Aiskhylos un M.Ö. 490 da yazdığı, Zincire Vurulmuş Zevk ve Eğlence isimli eserinde anılan Kavkasos Dağı deyiminde görülmüştür. Karadeniz ile Kuban Irmağı arasında kalan sıradağların batı kesiminin kuzeyindeki yerli ahalinin milli adı olarak Kafkas deyimi, eski Yunanca yazılı yerli efsanelerden M.S. 430 yılında Kartel/Đber (Tiflis çevresi) alfabesine çevrilen destanî Kartel/Đber (Gürcistan) tarihi Kartlis-Çkhovreba da geçmekte ve Lekan (Dağıstan daki Lekler ve Lezgiler) kavminin batı komsusu olan halkın ataları bu isimle anılmaktadır. Bölgeye Kafkasya isminin, Dağıstan yerlileri tarafından M.S. 479 dan itibaren verildiği de bilinmektedir. Kafkas kelimesi, (Arapça da al-kabk, Türkçe de Kafkas) Farsça Kâfkah yani Kaf Dağı ndan türetilmiştir. Firdevsi nin Şahname sinde, Kafkasya, Kuhe kâf olarak adlandırılmıştır. Bu konuda Bkz: M. Fahrettin Kırzıoğlu, Osmanlılar ın Kafkas Elleri ni Fethi (1451-1590), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yay., 1998, s. XV; Yasar Bedirhan, Selçuklular ve Kafkasya, Konya, Çizgi Kitabevi Yay., 2000, s.39; Ali Faik Demir, Türk Dış Politikası Perspektifinden Güney Kafkasya,Đstanbul, Bağlam Yay., 2003, s. 59; Ramazan Özey, Kafkasya ve Kafkas Ülkeleri, Avrasya Etüdleri, Mart 2000, s.21 Sefa Sekin ve Rahşan Tekin, Güney Kafkasya ve Gürcistan, Kafkasya Araştırma & Analiz, Nisan 2006-Eylül 2006, Sayı: 2, s. 28 DEMĐR, Türk Dış Politikası Perspektifinden,ss.59-60.

8 Avrupa içlerine, Hazar Denizi yolu ile Asya içlerine ulaşma imkanı verir. Böylece sadece kuzey-güney istikametinde değil, doğu-batı arasında da bağ oluşturur. 6 Kaynak: http://www.gridtb.org/projects/geo-cauc/intr.pdf (10.02.2006) Harita 2.1. Asya ve Avrupa Arasında Sınır Konum itibariyle doğudan batıya ve kuzeyden güneye bir köprü vazifesi gören Kafkasya, tarih boyunca pek çok kavimin ve devletin gelip geçtiği, etkilediği, nüfuzuna aldığı bir alan olmuştur. 7 Kafkasya ya kuzeyden gelen Kimmer, Đskit (Sakalar), Hun, Bulgar, Alan, Hazar, Kıpçak gibi Türk kavimleri, Karadeniz yoluyla Batı dan eski Yunan, Roma, Bizans, Ceneviz ticaret kolonileri, Anadolu ve Ön Asya dan gelen çeşitli medeniyetler Kafkas halklarının kültürleri ile birleşerek 6 7 Suat Đlhan, Kafkasların Çoğrafi Konumu, Jeopolitik, Jeoekonomik, Jeostratejik Özellikleri ve Bölge Üzerinde Güç ve Rekabet Mücadelesinin Geleceği, Kafkaslar, Orta Doğu ve Avrasya Perspektifinde Türkiye nin Önemi Sempozyumu, Harp Akademileri Komutanlığı, Đstanbul, 28-29 Nisan 1998, s.123 Mustafa Aydın, Üç Büyük Gücün Çatışma Alanı Kafkaslar, Đstanbul, Gökkubbe Yay.,2005,s. 5

9 günümüzdeki Kafkas etnik ve toplumsal yapısını şekillendirmişler, Kafkas kültürünün meydana gelmesinde önemli rol oynamışlardır. 8 Kafkasya bölgesi coğrafi konumu nedeniyle, çeşitli millet ve toplulukların bir, geçiş noktası olması sebebiyle kozmopolit bir demografik yapı arz etmektedir. Bölgede, demografik ve politik olarak Türkler, Gürcüler ve Ermeniler belirleyici unsurlardır. Kafkasya da yaşayan toplulukları, Türk kökenliler, Hıristiyan milletler, Müslüman olan Kafkas kavimler olarak tasnif ettiğimizde; Kafkasya nın Türk ve Müslüman olmayan, Hıristiyan unsurları: Ermeniler, Osetler, Assuriler, Udiler; Kafkasya nın Türk olmayan Müslüman unsurları: Osetler, Çeçenler, Kabardaylar, Acaralar, Abazalar, Çerkezler, Adigeler, Tatlar, Talışlar, Lezgiler, Dargınlar, Laklar, Rutullar, Agullar, Sokurlar, Tabarasanlar; Türk grupları ise: Azerbaycan Türkleri, Kumuk, Karaçay, Balkar, Nogay, Kundur, Ahıska Türklerinden oluşmaktadır. 9 Kafkasya nın tarihi coğrafyası ve jeopolitik önemi, bölgenin stratejik önemini de artırmaktadır. Kafkasya nın bu önemi, tarihte icra ettiği önemle paralellik arz eder. Geçmişte yaşanan olaylar veya Kafkasların çevresindeki güç merkezlerinin, birbirlerine karşı takip ettikleri politikalar bugün içinde aynen geçerlidir. Kafkasya bir bütün olarak ele alındığında, dünyada çok az bölgede bulunan doğal zenginliklere sahiptir. Uluslararası Enerji Ajansı na göre Orta Asya ve Güney Kafkasya nın belirlenmiş petrol rezervleri, 15 ila 40 milyar varildir. 10 Hem kendisi bölgeye özgü zengin bir petrol havzasıdır ve hem de Basra Körfezini kontrol eden stratejik bir mevkiye sahiptir. Kafkasya nın giriş kapısı durumunda olan Kuzey Kafkasya, bölgenin kontrolünü sağlayabilecek, asıl stratejik önemi olan kritik arazi 8 9 10 Mustafa Pamuk, Kafkasya ve Azerbaycan ın Dünü-Bugünü-Yarını, Harp Akademisi Yay., Đstanbul, 1995, s.5 ve B.Zakir Avşar, Kafkasya-Rusya Federasyonu ve Türkiye, Yeni Türkiye, Yıl:3, Sayı: 16, Türk Dünyası Özel Sayısı II, Ankara, Temmuz-Ağustos 1997, ss.18-79 Necip Torumtay, Değişen Stratejiler Odağında Türkiye, Milliyet Yay., Đstanbul, 1996, s.188 A. Necdet Pamir, Bakü Ceyhan Boru Hattı: Orta Asya ve Kafkasya da Bitmeyen Oyun, ASAM Yayınları, Ankara, 2004, s. 95.

10 kesimi özelliğini taşır. Kuzey Kafkasya yı elinde bulunduran güç, Güney Kafkasya üzerinde, kontrol sağlamak için büyük avantaj sağlar. Rusya da, bu bağlamda; Kuzey Kafkasya yı elinde bulundurma gayreti içerisindedir. Hazar Denizi nden, Karadeniz e kadar uzanan Kuzey Kafkasya, bu mücadelenin jeostratejik hedefi olagelmiştir. Bölge kendi kaynakları ile kendisini besleyecek ve donatacak durumdadır. 11 2.3. Güney Kafkasya Bölgesinin Yapısı, Önemi ve Kriz / Mücadele Alanları Kafkas sıra dağlarının güneyinde yaklaşık 37-43 Kuzey enlemi ile 41-50 Doğu boylamları arasında kalan ve Gürcistan, Azerbaycan, Ermenistan, Dağlık Karabağ ve Nahcivan ı kapsayan yaklaşık 200.000 km² alanı kaplayan bölge Güney Kafkasya veya Transkafkasya olarak adlandırılmaktadır. 12 Güney Kafkasya; Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan Cumhuriyetleri ile Abhazya, Acara, Dağlık Karabağ, Nahçivan Özerk Cumhuriyetleri ve Güney Osetya bölgesinden meydana gelmektedir. Güney Kafkasya bölgesinin literatürdeki adı Kafkas Ötesidir. Rusların bu bölgeye verdikleri Zakavkazya, Đngilizlerin kullandıkları Transcaucasus, Osmanlı ve Arapların verdikleri Mavera-i Kafkasya adları Güney Kafkasya değil, Kafkas Ötesi anlamındadır. 13 11 12 13 Paul B. Henze, Kafkasya da Çatışma Geçmiş, Sorunlar ve Gelecek Đçin Öngörüler, Avrasya Etüdleri,Cilt1,Đlkbahar 1994, s.66;đdris Bal, Orta Asya da Sovyet Kontrol Yöntemleri, Avrasya Etüdleri, Cilt 3, Sayı 2, (Yaz 1996), ss.97-113; Can Sönmez, Jeopolitik Açıdan Kafkasya, Avrasya Dosyası, Rusya-Kafkasya Özel, Cilt:3,Sayı:4, Kış 1996, s.20;đlhan, Kafkasya nın Gelişen Jeopolitiği, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Đstanbul, 1999,s.53 SEKĐN -TEKĐN, Güney Kafkasya ve Gürcistan,,s.30 Ufuk Tavkul, Etnik Çatışmaların Gölgesinde Kafkasya, Đstanbul, Ötüken Yayınları., 2002, ss. 11-13

11 Kaynak: Avrupa Siyasi Haritası, Atlas Dergisi,, Đstanbul, Aralık 2004. Harita 2.2.Güney Kafkasya Bölgesi Bu bölge, Akdeniz dünyasını Orta Asya ya, bozkır ülkesini de Yakındoğu ya bağlamakta, kuzeyde Büyük Kafkaslar, güneyde Türkiye ve Đran, batıda Karadeniz, doğuda Hazar Denizi ile çevrili olup, 186.100 km² lik bir alanı kapsamaktadır. 14 Güney Kafkasya da Gürcistan, coğrafi konumu, Azerbaycan ekonomik potansiyeli, doğal zenginlikleri ve nüfusunun büyüklüğü sebebiyle, Ermenistan ise Rusya ile kurduğu askeri işbirliği ve bölgede oynadığı çözülme rolü temelinde stratejik önem arz etmektedirler. Güney Kafkasya nın Karadeniz e sınırı olan tek devleti Gürcistan, Orta Asya ülkelerini Batı ya bağlayan en kısa güzergahı oluşturması açısından önemli bir coğrafi konuma sahiptir. 15 14 15 DEMĐR, Türk Dış Politikası Perspektifinden, ss.60-61 Sinan Ogan - Kamil Ağacan, Güney Kafkasya da Yeniden Baslayan veya Bitmeyen Soguk Savas, Stratejik Analiz, Mayıs 2001, Cilt: 2, Sayı 13, s. 27; Revaz Gachechıladze, Making of the New Georgia: Development Factors Pluses and Minuses, Caucasian Regional Studies, Volume 3, Issue 1, 1998.

12 Transkafkasya da üç etnik kökenden söz edilebilir. Bunlar; Türk soylular, Đndo- Germenler (Hint-Avrupa) ve Đbero-Kafkas (Yafet) gruplarıdır. Türkler; Azeri Türkleri, Mesket Türkleri dir. Đndo-Germenler ise; Ermeni ve Oset lerden ibarettir. En büyük ve en karmaşık grubu ise, Đbero-Kafkas (Yafet) ailesi teşkil eder. Bunlar Gürcü lerin dahil olduğu Güney (Hartvel-Kartvel) ve Abhazalardır. 16 Transkafkasya nın en kalabalık grupları; Azeri Türkleri, Gürcüler ve Ermeniler dir. Tarih boyunca, Transkafkasya daki etnik grupların nüfusları, dağılımları ve önemleri değişmiştir. 17 Bölgedeki etnik mozaiğin çeşitliliği, kültürel ve sosyal yönden son derece önemli bir zenginlik oluşturmakla birlikte, bu farklılık, tarih boyunca, bölge içi ve dışı güçlerin iktidarı ele geçirmek için istismar ettikleri bölgenin bir zaafı özelliğini de taşımaktadır. 18 Bu etnik yapı, Ruslar tarafından değişik tarihlerde (1864 ve 1944 ) planlı olarak uygulanan pek çok, Toplu Sürgün olayı ile daha da karıştırılmış ve birleşmesi imkânsız bir mozaik haline getirilmiştir. 19 Halklar göçe zorlanmış, çoğunluğun içine azınlıklar yerleştirilmiş, azınlıkların çoğunluğu yönetmesi istenmiş ve bunun gibi gelişmeler yüzünden düşmanlıklar meydana getirilmiştir. 20 16 17 18 19 20 Kemal Yavuz, Orta Asya nın Batıya Açılan Kapısı: Kafkasya, Ulusal Strateji, Yıl:2, Sayı:12, Đstanbul, Mayıs-Haziran 200, ss.43-44. DEMĐR, Türk Dış Politikası Perspektifinden,,ss.70-71 DEMĐR, Türk Dış Politikası Perspektifinden, s.70; YAVUZ, Orta Asya nın Batıya Açılan Kapısı,s.44 YAVUZ, Orta Asya nın Batıya Açılan Kapısı, s.44 Abdullah Saydam, Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1997, s.18

13 Kaynak: http://www.envsee.org/southcauc/maps/ethnic.jpg (29.10.2005) Harita 2.3. Transkafkasya nın Etno-linguistik Dağılımı Doğal bir enerji kaynağı olan petrol, 19.yy. dan itibaren son derece önemli politik bir güç haline gelmiş, ülkelerin gerek ulusal gerek uluslararası ilişkilerini belirleyen temel unsurlardan biri olmuştur. Dünya enerji dengelerinde petrolün kritik konumu ve petrol rezervlerin dengesiz" dağılımı, petrole istisnai bir ekonomik, stratejik ve politik önem kazandırmaktadır. Son derece önemli bir enerji kaynağı olan petrole bağımlılık, yerel petrol kaynaklarına sahip olmayan ve dolayısıyla petrol ithalatçısı olan ülkelerin, yabancı arz kaynaklarını kontrol etmeye yönelik çeşitli politikalar geliştirmesine neden olmuştur. Bu nedenle petrol, ülkelerin, hem ulusal politikasının

14 hem de dış politikasının temelini oluşturan; petrole erişilebilirlik noktasında da bir ulusal güvenlik sorunu şeklinde algılanan, önemli bir güç olmuştur. 21 Dünya nın en zengin petrol rezervleri Orta Doğu, Rusya, Uluslararası Enerji Ajansı nın verdiği rakamlara göre, Hazar bölgesinin, ispatlanmış petrol rezervleri 28 milyar varil, doğalgaz rezervleri ise 8 trilyon metre küptür: ( http:// www.eia.org, 18.06.2004 ) ABD Enerji Bakanlığı nın verilerine göre, Hazar havzasında enerji rezervleri şu şekildedir: Hazar bölgesindeki Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan ın petrol rezervlerini 18-34 milyar varildir. Olası rezervler de hesaba katıldığında, bölgenin 260 milyar varil gibi önemli bir potansiyele sahip olduğu görülmektedir. Doğalgaz rezervlerinin ise 16-19 trilyon metre küp (dünya rezervlerinin %11-12 si ) olduğu tahmin edilmektedir. 22 Kafkasya-Hazar-Orta Asya da bulunmaktadır. Soğuk Savaş sonrasında, Sovyetlerin dağılmasıyla birlikte Doğu Bloku nda yaşanan çözülme, SSCB nin kontrolü altında olan Kafkasya-Hazar-Orta Asya zenginliklerini gözler önüne sermiş ve bu durum, adı geçen bölgeleri bir anda uluslararası politikanın merkezi konumuna getirmiştir. Kafkasya, tarihin en eski çağlarından itibaren, çeşitli milletlerin mücadelelerine sahne olmuş bir bölgedir. M.Ö. sekizinci yüzyıldan itibaren, Azerbaycan ın ilk sakinleri, Orta Asya dan gelen Saka Türkleridir. Đslam fetihleri başladığı sırada bölge, Bizans hâkimiyetinde bulunuyordu. 13 üncü yüzyıldaki Moğol istilasına kadar Kafkaslar; Selçuklu Türklerinin yönetiminde kalmıştır. Bu yüzyıldan itibaren bölge, önce Hülâgü Đmparatorluğunun ve daha sonra onların devamı olan, Đlhanlı Devleti nin bir parçası olmuştur. Bölge, ilhanlılardan sonra, Akkoyunlu ve 21 22 Nevin Yazıcı, Petrol Çerçevesinde Musul Sorunu(1926 1955), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2007, s.456 Suat Parlar, Barbarlığın Kaynağı Petrol; Anka Yay. Đst. 2003, s. 112

15 Karakoyunlu Türkleri nin yönetimleri altına girmiştir 23 Kafkasya ve özellikle Azerbaycan bölgesi, 16. Yüzyıldan itibaren, Osmanlı ve Đran Devletleri nin mücadele alanı olmuş ve bu iki devlet arasında sürekli el değiştirmiştir. Rusya nın Kafkasya ya doğrudan ilk inişi, 1720 li yıllarda, Hazar Denizi nin kuzey kıyılarını ve Bakü yü ele geçirmeleriyle olmuştur 24 19 uncu Yüzyılın başlarından itibaren, Rusya, Kafkasya ya tam olarak yerleşmeye başlamış; 25 böylece Ruslar, Anadolu üzerinden Akdeniz e, Đran üzerinden Hint Okyanusu na ve Hazar Denizi üzerinden Asya ya gidebilecekleri bir üs kazanmışlardır. 26 Ancak bütün olarak Kafkas halklarının Rus yönetimine karşı fırsat buldukça başkaldırdıklarını ve Çarlık yönetiminin bu başkaldırıları acımasız yöntemlerle sindirdiğini de ifade etmek gerekir. 27 I. Dünya Savaşı sırasında Rusya da meydana gelen devrim, Kafkas halklarının siyasi bağımsızlık elde etme yönünde çeşitli örgütlenmelere yöneldiğini görmekteyiz. Güney Kafkasya da Gürcü Menşeviklerin liderliğinde; Gürcü, Ermeni ve Azeriler den oluşan, Maveray-ı Kafkas Komiserliği Transkafkas Federasyonu, 28 Kasım 1917 de kurulmuştur ancak, bu federasyonun milli kuvvetleri yok gibiydi. 28 Transkafkasya da kurulan bu üç başlı, Mavera-yı Kafkas Cumhuriyeti nin istikrarlı bir devlet olamayacağı kısa sürede anlaşılmış ve Tiflis te yaptığı son toplantısında (26 Mayıs 1918) kendisini feshederek, Mavera-yı Kafkas Cumhuriyeti nin sona erdiğini ilan etmiştir. 29 26 Mayıs 1918 de Gürcüler, 28 Mayıs 1918 de de Azerbaycan ve Ermenistan bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. 30 Osmanlı Devleti bu 23 24 25 26 27 28 29 30 PAMUK, Kafkasya ve Azerbaycan ın Dünü-Bugünü-Yarını,s.5 PAMUK, Kafkasya ve Azerbaycan ın Dünü-Bugünü-Yarını,s.6 PAMUK, Kafkasya ve Azerbaycan ın Dünü-Bugünü-Yarını,s.9 Savaş Yanar, Türk-Rus Đlişkilerinde Gizli Güç Kafkasya, IQ Kültür Sanat ve Yayıncılık, Đstanbul, 2002., s.46 Ayrıntılı bilgi için Bkz. Đdris Bal, Orta Asya da Sovyet Kontrol Yöntemleri, Avrasya Etüdleri, Cilt 3, Sayı 2, Yaz 1996, ss. 97-113 YANAR, Türk-Rus Đlişkilerinde Gizli Güç Kafkasya,s.49 PAMUK, Kafkasya ve Azerbaycan ın Dünü-Bugünü-Yarını,s.14 DEMĐR, Türk Dış Politikası Perspektifinden.,s.68

16 müstakil devletlerle, Batum da, 16 Haziran 1918 de ayrı ayrı barış anlaşmaları imzalamıştır. 31 Fakat Birinci Dünya Savaşı müttefikler lehine sonuçlanınca, Osmanlı Devleti 30 Ekim 1918 de Mondros Mütarekesi ni imzalamak zorunda kalmış ve Mütarekenin, 11 ve 15 inci maddeleri gereğince, Azerbaycan daki kuvvetlerini geri çekmeyi kabullenmiştir. Nitekim Mondros Mütarekesi nin ardından Đngilizler, Kafkaslara çıkarma yapmışlar ve bölgeyi işgal etmişlerdir. 32 Mart 1920 de, Kızılordu, Beyaz Orduların mukavemetini kırarak, bütün Kafkasya yı işgale başlamış ve 26 Nisan 1920 de, sınırı geçen Kızılordu, Bakü ye ulaşmıştır. Rusya, 1922 yılında, bölgedeki üç ülkeyi (Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan), SSCB çatısı altında, Güney Kafkasya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adı ile birleştirmiş; 1936 yılında bu üç cumhuriyet ayrı ayrı Sovyet cumhuriyetlerine dönüştürülerek, doğrudan SSCB ne bağlanmıştır. Bu durum, SSCB nin dağıldığı, 1991 yılına kadar devam etmiştir. 33 SSCB sonrası dönemde Güney Kafkasya da meydana gelen kriz / mücadele alanlarını belirleyen unsurları şöyle ifade etmek mümkündür: 1) Etnik ve dinsel bir temel üzerinde patlak veren ulusçu ve ayrılıkçı sorunlar, 2) Globalleşme sürecine bağlı olarak ortaya çıkan petrol-doğalgaz üzerinde temellenen enerji politikaları, 3) Sovyet mirasından kaynaklanan sorunlar. 31 32 33 PAMUK, Kafkasya ve Azerbaycan ın Dünü-Bugünü-Yarını, s.14. ; YANAR, Türk-Rus Đlişkilerinde Gizli Güç Kafkasya, s.50 PAMUK, Kafkasya ve Azerbaycan ın Dünü-Bugünü-Yarını, s.14. ; YANAR, Türk-Rus Đlişkilerinde Gizli Güç Kafkasya, s.51 PAMUK, Kafkasya ve Azerbaycan ın Dünü-Bugünü-Yarını., s.15. ; YANAR Türk-Rus Đlişkilerinde Gizli Güç Kafkasya,, s.52

17 Bu sorunların gerisindeki temel olgular, olumsuz ekonomik durum, siyasal istikrarsızlıklar, etnik çatışmalar, toplumsal karmaşa ve bölge jeopolitiğinin getirdiği güç mücadeleleridir. Transkafkasya ülkelerinden Gürcistan da, tarihi ve etnik açıdan, Kafkas halklarına dahil olan Abhaz ve Oset halkları yaşamaktadır. Gürcistan, Abhazya ve Güney Osetya da etnik çatışma ve Cevahiti Ermenileri ile de etnik problemlerle karşı karşıyadır. Yine Transkafkasya ülkelerinden, Azebaycan ın kuzey bölgelerinde, tarihi ve etnik açıdan Kafkas halklarına mensup Lezgi, Avar ve Tsahur halkları yaşamaktadır. Azerbaycan ile bu halklar arasında da etnik problemler mevcuttur. Dağlık Karabağ ile Azerbaycan da Laçin koridorunu işgal eden Ermenistan ile Azerbaycan arasında gerginlik devam etmektedir. Güney Kafkasya genelinde yaşanılan sorun ve krizlerin genel çerçevesi çizildiğinde; Azerbaycan ve Ermenistan arasında yaşanan savaşta, Ermenistan ın Rusya ve Đran tarafından, Azerbaycan ın da Türkiye tarafından desteklenmesi, ABD nin bölgedeki devletlerle değişik boyutlarda ittifak halinde olması, ABD nin Đran a, Türkiye nin Ermenistan a, Ermenistan ın Nahçıvan a ekonomik ambargo uygulaması, Rusya nın Çeçenistan a yardım ettiği iddiasıyla, Gürcistan a müdahale etmesi, Gürcistan ın Abhazya ya ambargo uygulaması, bölgedeki ülkelerden hiçbirinin gerçek anlamda demokratik bir şekilde yönetilmemesi, tarihsel rekabetin büyük ve güçlü olduğu bölgede istikrarın sağlanmasını, sorunların ve krizlerin atlatılmasını güçleştirdiği görülmektedir. 34 34 AYDIN, Geopolitics of Central Asia and The Caucasus; Contuinity and Change Since The End of The Cold War, The Turkish Yearbook of International Realations, Sayı: XXXII 2001, Ankara, 2002, s.211.

18 Tablo 2.1.Transkafkasya da Kriz ve Mücadele Alanları Kaynak: Nadir Devlet, Kafkasya, Orta Asya, Güney ve Doğu Asya daki Kriz Kaynakları ve Bölgelerinin Türkiye nin Güvenliğine Etkileri, Türkiye, NATO ve Avrupa Birliği Perspektifinden Kriz Bölgelerinin Đncelenmesi ve Türkiye nin Güvenliğine Etkileri Sempozyumu, Đstanbul, 27 28 Mayıs 2004, s.205

19 2.3.1. Azerbaycan 2.3.1.1. Azerbaycan ın Ülke Bilgileri GENEL BĐLGĐLER Resmi Adı Azerbaycan Cumhuriyeti Başkenti Bakü Konum: Güneybatı Asya da bulunur. Batıda Ermenistan, güneybatıda Türkiye, kuzeybatıda Gürcistan, güneyde Đran, kuzeyde Rusya Federasyonu ve doğusunda Hazar Denizi bulunmaktadır. Sınırlarının toplam uzunluğu 3600 km dir. Dili Azeri Dili Para Birimi Manat Đklimi Kuru ve subtropikal karakterdedir. Kuzey bölgesinde kuru karsal iklim hakimdir. Yer altı Kaynakları Petrol, doğalgaz, kurşun, çinko, bakır, demir cevheri, barit, alünit, kobalt, arsenik, mermer, kireç taşı, siyanit, maden tuzu ve kayatuzu Tarımsal Ürünler Üzüm, pamuk, tütün,çay, sebze ve meyve Sanayi Dalları Petrol araştırma, sondaj makineları üretimi, petro-kimyasallar, yiyecek ve içecek, tekstil, elektronik ve metal işleme Nüfus (Toplam) 8,120,247 (Temmuz 2007)(CIA-The Word Factbook Home) Nüfus Dağılımı (yaşlara göre) 0-14 yaş arası: % 25.4 15-64 yaş arası: % 67.7 65 yaş ve üzeri: % 7 (Temmuz 2007)(CIA-The Word Factbook Home) Ortalama yaş Toplam: 27,6 yaş Erkek: 26 yaş Kadın: 29,4 yaş (2007) Nüfus Büyümesi Oranı % 0.688(2007) Doğum Oranı 17.47 doğum /1,000 nüfusta(2007) Ölüm Oranı 8.35 Ölüm / 1,000 nüfusta (2007) Net Göç Etme Oranı 2.25 göçmen/1,000 nüfusta (2007) Uyruk Azeri Etnik Gruplar Azeri % 90.6, % 2.2 Dağistanlı, % 1.8 Rus, % 1.5 Ermeni, % 3.9 diğer.( 1999 sayımı) (CIA- The Word Factbook Home) Din % 93.4 Müslüman, % 2.5 Rus Ortadoks, % 2.3 Ermeni Ortadoks, % 1.8 diğer.(1995 ölçümleri) (CIA-The Word Factbook Home) Dil % 90.3 Azeri, % 2.2 Lazca, % 1.8 Rusca, % 1.5 Ermenice, % 3.3 Diğer, % 1 belirlenmemiş. (1999 sayımı) (CIA-The Word Factbook Home) Okur-Yazarlık Oranı 15 yaş ve üzeri okuma yazma oranı. Toplam: % 98.8 Erkek: % 99.5 Kadın: % 98.2 (1999 sayımı) (CIA-The Word Factbook Home) Devlet Yönetimi Yönetim Şekli Cumhuriyet Bağımsızlık 30 Ağustos 1991 ( Sovyetler Birliği nden) Anayasa 12 Kasım 1995 yılında benimsenmiştir. Hukuk Sistemi Sivil hukuk sitemi üzerine kuruludur. Oy Kullanma yaşı 18 yaş ve üzeri Yönetim Ülke Başkanı: Đlham Aliyev ( 31 Ekim 2003 den itibaren) Başbakan: Arthur Rasızade ( 04 Kasım 2003 den itibaren) Kaynak: http://www.tika.gov.tr/tr/icerik.asp?id=276&sayfa=1; https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gg.html, 2008.

20 Kaynak: www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook Harita 3.1.1. Azerbaycan Siyasi Harita 2.3.1.2.Azerbaycan ın Kısa Tarihçesi Azerbaycan ı, 35 Türklerin kendilerine yurt edinmeleri M.Ö. III. yüzyılda Saka Türkleri ile başlamış, V-VI yüzyıllarda Oğuz Türklerinin bölgeye kitlesel olarak yerleşmesiyle devam etmiş ve VII. Yüzyılda, Türk Hazar Đmparatorluğu egemenliğine geçmiştir. 36 Tarihin çeşitli dönemlerinde birçok kavimin işgaline uğrayan bölgeye, XI. yy.dan itibaren Selçuklu Devleti, Türk Şirvanşahlar Devleti, hakim olmuş; 1220 de ise Moğol istilasına uğramıştır. Sırayla Akkoyunlu, Karakoyunlu dönemi; Safevi Devleti, Türk Hanlıkları dönemi, Đran-Osman-Rus mücadeleleri ve 18.yy. ortalarında tekrar bağımsız Türk hanlıkları döneminde 37 çeşitli adlarda devlet ve hanlıklar kurarak; 1812 yılına kadar ülke bütünlüğünü koruyarak gelmişlerdir. Bu tarihte Rusların Azeri hanlıklarını ve Đran ı işgale 35 36 37 Azerbaycan topraklarına eski zamanlarda Otlar yurdu denmiştir. ĐLHAN, Kafkasya nın Gelişen Jeopolitiği, ss. 25-26 ĐLHAN, Kafkasya nın Gelişen Jeopolitiği, s. 24

21 başlamasıyla Ruslarla Đran arasında 1812 Gülistan ve 1828 Türkmençayı Antlaşması yapılarak Azerbaycan ikiye bölünmüştür. Azerbaycan ın yaklaşık 2/3 ünü kapsayan büyük bir kısmı Đran ın egemenliği altına girerken, geri kalan kuzey kısmı ise Rusların işgaline uğramıştır. 28 Mayıs 1918 bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan, 27 Nisan 1920 Kızıl Ordu tarafından işgal edilmiş; 5 Aralık 1936 da SSCB ne bağlı Cumhuriyet olmuştur. Azerbaycan, SSCB nin dağılmasıyla birlikte 23 Eylül 1989 da egemenliğini, 30 Ağustos 1991 de ise bağımsızlığını ilan etmiş ve Eylül 1993 de BDT ye katılmıştır. 38 2.3.1.3. Azerbaycan daki Politik, Askeri ve Ekonomik Gelişmeler Toprak bütünlüğünün küçük, nüfus miktarının azlığına karşılık, geniş enerji kaynaklarıyla kendini gösteren Azerbaycan ın, jeopolitik konumu ve jeostratejik önemi fazlasıyla dikkat çekicidir. Azerbaycan, Hazar Havzası ve Orta Asya nın zenginliklerini ihtiva eden bir öneme sahiptir. Bağımsız bir Azerbaycan, Batı nın enerji bakımından zengin Hazar Havzası na ve Orta Asya ya açılımı için bir koridor görevi görebilir, boyun eğmiş bir Azerbaycan ise; Orta Asya nın dış dünyadan tecrit edilmesine ve yeniden Rusya ile birleşmek üzere baskılara maruz kalmasına yol açabilir. 39 Azerbaycan ın Asya, Avrupa ve Kafkasya arasında bir geçit noktasında olması, dış ülkeleri en az Bakü petrolleri kadar ilgilendirmekle beraber; Avrupa-Kafkasya- Hazar-Orta Asya nakliyat ve ticaret yolu projesi ise Türk dünyasını için önem arz etmektedir. Bu proje, Asya yı Avrupa ile birleştiren tarihi Đpek Yolu nun modern şeklini oluşturmaya adaydır. Azerbaycan, bugün, geçmişte olduğu gibi; Rusya ve Đran etkisine kısmen maruz kalmaktadır. 40 38 39 40 Azerbaycan Maddesi, Ana Britannica, Cilt 4 Namık Kemal Zeybek, Türk Olmak, Ocak Yay., 1999, Cilt 2, Đstanbul, s. 231 Audrey L. Altstadt, Milli Bilinç Meselesi, Azerbaycan TKD, Temmuz-Ağustos 2000, s.86

22 2.3.1.4. Azerbaycan daki Kriz ve Mücadele Alanları 2.3.1.4.1. Dağlık Karabağ Sorunu Ermeniler, 20.yy başında, Büyük Ermenistan hayaline ulaşmak için örgütlenmeye başlamışlar; Kafkasya ve Doğu Anadolu da; yaşadıkları topraklar üzerinde etnik çatışmalara ve ayrılıkçı hareketlere yönelmişlerdir. 1905 te, Ermeniler ve Azeriler arasında kanlı çatışmaların ortaya çıkmasına neden olmuş, Çarlık Rusya nın müdahalesi ile olaylar durulmuştur (1906-1917). Ancak, 1917 Bolşevik devrimi, bölgede otorite boşluğu yaratmış ve bu ortamda, Kafkas devletleri bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Ermenistan ın kurulmasıyla beraber, Ermeniler hem Anadolu topraklarına hem de Azerbaycan a ait bölgelere Taşnak çeteleriyle saldırmaya başlamışlardır. Bu saldırılarda 1920 yılında Paris Barış Konferansında Azerbaycan toprağı olarak kabul gören Dağlık Karabağ da hedef haline gelmiştir. Kargaşa ortamı devam ederken iç savaşta galip gelen ve Çarlık Rusya yı yıkan Bolşevikler Rusya da iktidara gelmiş ve 1921 yılında yapılan antlaşmayla, Karabağ a özerklik verilerek Azerbaycan a bağlanmasına karar verilmiştir. 41 Dağlık Karabağ sorunu, 1987 yılının Ağustos ayında Ermeniler in, Karabağ daki Ermeni nüfusunun çoğunluğunu öne sürerek bölgenin Sovyet Ermenistanı na bağlanması için Moskova ya başvurması üzerine; Ermenistan ve Karabağ da bulunan Ermenilerin gösterilere başlamısıyla ortaya çıkmıştır. Şubat 1988 de Karabağ Ermenileri, Karabağ ın Ermenistan a bağlanması kararını almış, 42 Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkezi Komitesi nin, bu kararı geri çevirmesi üzerine; Ermenilerle, Azeriler arasında çatışma süreci başlamıştır. 43 1991 de Azerbaycan ve Ermenistan ın bağımsızlığını kazanmasının ardından; 26 Kasım 1992 de; Azerbaycan, Dağlık Karabağ Özerk Cumhuriyeti nin özerkliğini kaldırarak, bölgeyi merkeze bağladığını ilan etmiştir. Dağlık Karabağ Ermenileri ise bu durumu 10 Aralık 1992 de halk oylamasıyla bağımsızlık kararı alarak protesto etmişler; BDT ye Dağlık Karabağ Özerk Cumhuriyeti adıyla girmeye çalışmışlar, 41 42 43 Araz Aslanlı, Tarihten Günümüze Karabağ Sorunu Azerbaycan Dosyası, Editör: Ümit Özdağ Ankara, Asam Yay., 2001, ss. 393-394 Đsmayıl Veliyev, Dünya Susar, Tarih Susmaz, Gençlik Neşriyatı, Bakü 1994 s. 228 Cemalettin Taşkıran, Geçmişten Günümüze Karabağ Meselesi, Ankara, 1995 s.125

23 ancak bu girişimleri kabul edilmemiştir. Fakat Dağlık Karabağ Özerk Cumhuriyeti içindeki Ermeni olmayan nüfusu karşı baskı ve ayrımcılık yaparak bölgeden göç etmelerini sağlamışlardır. 1992 yılında Rus birliklerinin bölgeden çekilmesiyle ve Azerbaycan Türklerine karşı yapılan baskıların artması üzerine; Azerbaycan bölgeye müdahale etmiştir. Yaşanan ufak çaplı çatışmalar Ermenistan ın da bölgeye girmesiyle savaşa dönüşmüş, Rusya nın desteğini alan Ermeniler, 1993 1994 yıllarında Dağlık Karabağ ve çevresini ele geçirmişlerdir. Dağlık Karabağ sorunu, SSCB nin dağılma sürecinde ortaya çıkan ve bölge açısından önemli sonuçlara sebep olmuş bir gelişmedir. Azerbaycan ve Ermenistan arasında tarihe dayanan ve Sovyetler döneminde zorunlu olarak askıya alınan sorun, büyük bir patlama yaratarak savaşa dönüşmüştür. Eski Sovyet sınırları içinde bulunmakla birlikte konu, çok farklı nedenlerle dünya kamuoyuna yansımıştır. Basına yansıyan belli başlı konular şöyledir: bölgenin zengin petrol kaynakları ve başta petrol olmak üzere birçok doğal kaynağın geçişine olanak tanıması, yeni bağımsızlığını kazanan cumhuriyetlerle iletişimde köprü olması, diasporadaki Ermenilerin yoğun lobi faaliyetleri, Türkiye, Đran ve Rusya gibi bölge devletlerinin yoğun rekabetleri, ABD, Avrupa ülkeleri ve Japonya gibi büyük güçlerin ekonomik beklentileri. Dağlık Karabağ bölgesi, Azerbaycan açısından ele aldığımızda, bölge, hem Ermenistan ı hem de Đran ı kontrol edebilecek bir konumdadır. Ayrıca asırlardır Türk yurdu olarak kabul görmüş, tarihsel bağlar ve psikolojik unsurlar barındırmaktadır. Ermeniler içinse, bölgenin, stratejik konumunun yanı sıra, tarihten gelen Büyük Ermenistan hayalinin bir ayağını oluşturmaktadır. Ayrıca bölgede yaşayan nüfusunun büyük çoğunluğunun Ermeni olması bağları güçlendirmekte; Ermenistan kendisini Dağlık Karabağ Ermenilerinin koruyucusu olarak görmektedir. Türkiye Dağlık Karabağ sorununda Azerbaycan ın yanında yer almış ve sorunun toprak bütünlüğü çerçevesinde, Azerbaycan lehine çözülmesi ve Ermenistan ın işgal ettiği Azerbaycan topraklarından çekilmesi yönünde politikalar benimsemiştir. Bu sorunlara bağlı olarak Ermenistan ile diplomatik ilişkilerini dondurmuş ve bu ülkeye karşı ambargo uygulama yolunu seçmiştir. 44 44 http://www.mfa.gov.tr/mfa_tr/: Dış Đşleri Bakanlığı Bilgi Notları, Ankara 2002.