TÜRKİYE DE OTOMATİK KATILIMLI BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNE GEÇİŞ SÜRECİ PROF. DR. CEM KILIÇ, GAZİ ÜNİVERSİTESİ 21 EKİM 2016, HALİÇ KONGRE MERKEZİ, İSTANBUL
TÜRKİYE DE EMEKLİ MAAŞI ALAN 7 MİLYON KİŞİ VAR TÜRKİYE DEKİ EMEKLİ PROFİLİ Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından yayınlanan Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması sonuçlarına göre; Türkiye de emekli maaşı alan 7 milyon kişi var. Söz konusu emeklilerin yüzde 82.1 i erkeklerden, yüzde 17.9 u ise kadınlardan oluşuyor.
TÜRKİYE DE EMEKLİLERİN YÜZDE 70 İ, 65 YAŞIN ALTINDA TÜİK verileri, Türkiye de daha önce uygulanmış olan ve toplumda kıyak emeklilik olarak adlandırılan erken yaşta emeklilik uygulamasının izlerini gözler önüne seriyor. Türkiye deki Emeklilerin Yüzde 1.2 si 35 45 yaş aralığında Yüzde 29.3 ü 46 55 yaş aralığında Yüzde 39.8 i 56 65 yaş aralığında Yüzde 20.1 i 66 75 yaş aralığında Yüzde 9.6 sı 76 ve üzeri yaş aralığında Yani, mevcut durumda sosyal güvenlik reformu sonrasında kademeli olarak 65 yaşına yükseltilen emeklilik yaşının altındaki yaş grubunda olan emeklilerin oranı yüzde 70.3.
HER 10 EMEKLİDEN 3 Ü ÇALIŞMAYA DEVAM EDİYOR TÜİK verilerine göre; Erken yaşta emekli olan kişilerin çoğu çalışmaya devam ediyorlar. Emekli olmasına rağmen çalışmaya devam eden kişilerin oranı, yüzde 30.8. Emekli çalışanların cinsiyetler itibarıyla durumuna bakıldığında, emekli erkeklerin yüzde 34.8 inin, emekli kadınların ise yüzde 11.9 unun işgücü piyasasında emeğini arz etmeye devam ettiği ortaya çıkıyor.
Türkiye, Emeklilik Gelirinin Yeterliliği Açısından 50 Ülke Arasında 42. Sırada Türkiye karşılaştırma yapılan 50 ülke içerisinde 42. sırada yer alıyor. Türkiye deki emeklilerin çalıştıkları dönemdeki gelirlerini korumaları mümkün değil. Bunun yanında, mutlaka bir ek tasarruf aracına ihtiyaç duyuyorlar. Mutlak yoksulluk sınırının altında kalmıyorlar belki ancak hayat standartlarını korumaları da mümkün olmuyor.
ÇALIŞAN EMEKLİLER HİZMET PEŞİNDE Çalışmaya Devam Eden Emeklilerin İşgücü Piyasasındaki Durumu: Çalışan emeklilerin yaklaşık yarısı (yüzde 47.8), kendi hesabına çalışanlardan oluşuyor. Ücretli ya da maaşlı çalışan emeklilerin oranı yüzde 29.3. Emekli olduktan sonra da çalışmaya devam eden her 10 emekliden 4 ü hizmetler sektöründe istihdam ediliyor. Çalışan emekliler açısından ikinci sırada tarım sektörü geliyor. Çalışan emeklilerin yüzde 36.9 unun tarımda istihdam edildiği görülüyor.
Emeklilik konusunda ne yazık ki, geçmiş dönemde yapılan hataların bedelini bugün çalışanlar ödüyor. SGK, 2015 yılında toplam 138,8 milyar TL emekli aylığı ödemiş. Buna karşılık, prim gelirleri 142 milyar TL. Yani, çalışanlardan toplanan primlerle yalnızca emekli aylıkları için gereken rakam toplanabilmiş. Sağlık harcamaları ve diğer sigorta kollarından sağlanan yardımlar için gerekli rakam prim gelirlerinden ile elde edilememiş. SGK nın açığı 13,8 Milyar TL.
Emeklilik konusunda ne yazık ki, geçmiş dönemde yapılan hataların bedelini bugün çalışanlar ödüyor. Tüm bunlara bağlı olarak aktif, pasif oranı da istenen seviyede değil. 2016 Yılı Temmuz ayı itibarıyla aktif pasif oranı 1,88. Yani, sistem halen kendi kendini çevirebilen ve sürdürülebilir bir sistem değil. Dünya ortalaması 1 çalışanın 4 emekliyi finanse etmesi iken, ülkemizde 1 çalışan ancak 2 emekliyi finanse edebiliyor. Böyle olunca da, sosyal güvenlik sisteminin dengesi bozuluyor ve geleceğimiz risk altında kalıyor.
Sosyal güvenlik sisteminin sürdürülebilirliğinin sağlanması için aktüeryal denge çok önemlidir. Çalışanların emekli olduktan sonra çalışmaya devam etmesi gösteriyor ki, bugün çalışanların emeklilikteki hayallerini gerçekleştirmek için mutlaka bireysel emeklilik veya diğer tasarruf araçlarını kullanmaları gerekiyor.
Otomatik Katılımlı Bireysel Emeklilik Sistemi Bireysel emeklilik sistemi, emeklilik döneminde insanların hayat standartlarını korumalarına yardımcı olacak ikinci bir emeklilik geliri elde etmelerini amaçlayan uzun vadeli bir tasarruf ve yatırım sistemidir. Otomatik katılım, bir işyerinde çalışmaya başlayan kişilerin otomatik olarak bir emeklilik planına dâhil edilmesi şeklinde işleyen bir sistem olup geniş kitlelerin kolay bir biçimde bireysel emeklilik sistemine dâhil olmalarını ve Türkiye de tasarruf açığını azaltmayı sağlayacak gerekli ve yerinde bir uygulama olarak öne çıkıyor.
Aylık Bağlama Oranının Düşmesi Çalışanları Bireysel Emekliliğe Yöneltiyor 2000 yılından itibaren emekli aylıklarının hesaplanmasındaki formül şu şekilde: Emekli aylığı = Aylık bağlama oranı X Ortalama aylık kazanç Ortalama aylık kazanç, kişinin her yıla ait prime esas kazançlarının, kazancın ait olduğu yıldan emekli aylığı talep edilen tarihe kadar güncelleme katsayısı ile güncellenmesiyle bulunuyor. Bu şekilde bulunan ortalama aylık kazanç, aylık bağlama oranı ile çarpılıyor ve ortaya emekli aylığı çıkıyor. Ocak 2000 ile Ekim 2008 arası dönemi için güncelleme katsayısında büyüme hızının tamamı dikkate alınmakta iken Ekim 2008 sonrası dönemde büyüme hızının sadece yüzde 30 u güncelleme katsayısında etkili.
Aylık Bağlama Oranının Düşmesi Çalışanları Bireysel Emekliliğe Yöneltiyor Emekli aylıklarının hesap dönemi var. Bu dönemler; hesaplanmasında birkaç o 2000 yılı öncesi dönem, o Ocak 2000 ile Ekim 2008 arası dönem ve o Ekim 2008 sonrası dönem olarak üçe ayrılmakta. farklı İlk dönemde aylık bağlama oranı 25 yıl hizmet üzerinden gidersek yüzde 76 ydı. İkinci dönemde, yani Ocak 2000 ile Ekim 2008 arasında bu oran yüzde 65 e geriledi. Son dönemde ise yani Ekim 2008 sonrasında aylık bağlama oranı yüzde 50 ye düşmüş oldu.
Aylık Bağlama Oranının Düşmesi Çalışanları Bireysel Emekliliğe Yöneltiyor Şu an için, 2000 den önce SSK lı veya Bağ Kur lu olan, halen çalışmaya devam eden, işçi olanlardan aylık kazancı 3 bin 250 TL nin, kendi hesabına çalışanlardan aylık 1.300 TL nin altında prim yatıranların emekli aylıkları hey ay yaklaşık 2.50 TL düşüyor. Asgari ücretli bir vatandaşın gelecekte alacağı emekli aylığındaki düşüş yıl bazında yaklaşık 30 TL civarında. Yaklaşık diyoruz çünkü emekli aylığını belirleyen bir de enflasyon parametresi var. Düşüş miktarında bunun da etkisi var.
Aylık Bağlama Oranının Düşmesi Çalışanları Bireysel Emekliliğe Yöneltiyor Sadece asgari ücretten bildirilenler değil aynı zamanda 3 bin 250 TL nin altında kazanç bildirilenlerin de aylıkları düşüyor. Taban aylık uygulamasından dolayı, asgari ücretten gösterilenle bugünkü rakamlar çerçevesinde 3 bin 250 TL den sigortalı gösterilenlerin emekli aylıklarında çok büyük bir fark oluşmuyor. Sigortalının primi 3 bin 250 TL nin üzerinde olunca bu kez maaş yükselişe geçiyor. Ayrıca yüksekten prim bildirilen sigortalı için tavandan yani asgari ücretin 6.5 katı üzerinden prim yatarsa, gelecekte alınacak emekli aylığı yıl bazında 70-80 TL civarında artış gösteriyor.
Dünya Nüfusu Yaşlanıyor Emekli Olarak Geçirilen Süreler Uzayacak Birleşmiş Milletler verilerine göre; Bugün itibarıyla dünyada 60 yaş ve üzerindeki kişi sayısı yaklaşık 7,3 milyar. Bu rakamın 2050 yılında iki, 2100 yılında üç katına çıkacağı öngörülüyor. Ortalama yaşam süresinin uzaması ve sağlık alanındaki gelişmeler neticesinde sosyal güvenlik sistemlerinin sürdürülebilirliği çok önemli hale gelmeye başladı. Emeklilik sisteminin uzayan yaşam süreleri çerçevesinde sürdürülebilir olması bütün dünyanın en önemli mücadelesi haline geliyor.
Emeklilik Sisteminde Sürdürülebilirlik Çok Önemli Bugün emeklilik sistemlerinde sürdürülebilirliği sağlayabilen yalnızca dört ülke var: Finlandiya Norveç Yeni Zelanda Hollanda Bu ülkeler dışındaki ülkelerin sosyal güvenlik sistemlerinin sürdürülebilir olmadığı ve değişime gidilmedikçe ilerleyen dönemde aktüeryal dengenin sarsılacağı görülüyor.
Yaşlanan Avrupa 2010 yılı itibarıyla Avrupa Birliği içerisinde emeklilik sistemlerinin gayri safi yurt içi hasıla içerisindeki payı yüzde 11,3. Bu oranın 2060 yılında yüzde 12,9 a yükselmesi bekleniyor. Emeklilik sistemlerinin sürdürülebilirliği hesaplanırken emekli aylıklarının o ülkedeki mutlak yoksulluk sınırının üzerinde bir gelir sağlayıp sağlamadığı veri olarak alınıyor. Ancak emeklilerin çalıştıkları dönemdeki hayat standartlarını korumaları için mutlaka ek bir tasarruf aracına ihtiyaçları var. Aksi taktirde, Avustralya, Amerika ve İngiltere gibi görece piyasa temelli refah rejimlerinde yalnızca mutlak yoksulluk seviyesinin üzerinde bir aylığa erişmek mümkün. Hayat standardının korunması ancak ek tasarruf araçlarıyla sağlanabiliyor.
Emeklilik Sisteminde Sürdürülebilirlik Çok Önemli Emekli aylıklarının yeterliliğinin sorgulanması çok kolay değil. Ülkedeki paranın satın alma gücünün dikkate alınması gerekiyor. Diğer yandan, yeterlilik sorgulaması için birkaç seviye belirlenerek değerlendirme yapılabiliyor. Bu seviyeler: Yoksulluk seviyesi Emekli olmadan önceki gelir veya ortalama yaşam seviyesi standardı Yaşlı insanların ihtiyaçları ve bu çerçevede belirlenen hayat standardı
Erken Emeklilik Her Zaman Olumlu Sonuçlar Yaratmıyor Avustralya, A.B.D. gibi piyasa ekonomisinin etkin olduğu refah rejimlerinde emeklilik erken yaşlarda gerçekleşebiliyor. Ancak emekli olan kişilerin ellerine geçen aylıklar bu kişilerin yeniden piyasada çalışmaya devam etmeleri sonucunu doğuruyor. Yani, sürekli bir şekilde piyasadan gelir elde etme zorunluluğu söz konusu. Bu nedenle, emeklilik konusunda karşılaştırma yapılırken yalnızca aylıklar üzerinden değil, emeklilik yaşları ve o ülkedeki ortalama yaşam süresi ve refaha erişim kanallarını da göz önünde tutmak gerekiyor.
Zorunlu Sistemlerle Bütünleşik Bir Yapının Kurulması Önemli
İnsanların Emekli Olduklarında Elde Edecekleri Aylıkları Bilmeleri ve Aylığın Yeterliliğini Sorgulamaları Gerekiyor
Erişilebilirliği Yüksek ve Gençlere Yönelik Bir Sistem Kurulmalı
IMF Projeksiyonlarına göre Dünya Tasarruf Sıralaması, 2016 Sıra No Ülke Tas. M. Gelire Oranı (%) 1 Katar 52.7 2 Singapur 47.1 3 Çin 44.4 4 Panama 39.9 5 Norveç 35.3 6 Güney Kore 35.2 7 Fas 34.8 8 Tayvan 33.5 9 Belarus 33.4 10 İsviçre 3.5 IMF projeksiyonlarına göre; dünya tasarruf sıralamasında ilk sıralarda yer alan petrol zengini ülkelerin enerji gelirlerindeki düşüşe paralel olarak 2016'da gayri safi tasarruf oranları da düşüş gösterecek.
IMF Projeksiyonlarına göre Dünya Tasarruf Sıralaması, 2016 Ülke Tas. M. Gelire Oranı (%) Ülke Tas. M. Gelire Oranı (%) Endonezya 32.5 Rusya 25.5 Hindistan 31.2 24.7 Özbekistan 31.1 Bir. Arap Emirlikleri Cezayir 30.9 İspanya 22.7 İsveç 30.8 Fransa 21.0 Sri Lanka 30.1 ABD 17.5 Kuveyt 26.9 S. Arabistan 17.4 İran 28.4 İtalya 19.0 Almanya 27.5 İngiltere 13.7 Japonya 25.6 Yunanistan 9.3
IMF Projeksiyonlarına göre Türkiye gelecek 5 yıllık süreçte yüzde 15'lik tasarruf oranları ile bir anlamda yerinde sayacak! IMF tahminlerine göre, tasarruf oranlarında Türkiye gelecek yıllarda da yüzde 20'nin altında kalmaya devam edecek. Türkiye'nin gayri safi milli tasarruf oranı bu yıl % 15.4 olacak. 2017'de bu oran % 14.9'a gerileyecek. Tasarrufların milli gelire oranları 2018-2021 döneminde % 14.6 düzeyinde gerçekleşecek.
IMF Projeksiyonlarına göre Türkiye de Tasarrufların Milli Gelire Oranı, 2016-2021 Yıllar Oran (%) 2016 15.42 2017 14.95 2018 14.64 2019 14.55 2020 14.59 2021 14.56 Kaynak: IMF Projeksiyonları Türkiye'nin 2016-2018 dönemini kapsayan Orta Vadeli Programı'nda yurt içi tasarrufların milli gelire oranının; - 2016 yılında % 16.5-2017 yılında % 17.2-2018 yılında % 17.8'e yükseleceği öngörülüyor.
Türkiye'de tasarrufları artırıcı çalışmalar hız kazanıyor... Türkiye'de yurt içi tasarruf oranlarını artırmak amacıyla ekonomi yönetimi tarafından çeşitli enstrümanlar üzerinde çalışılıyor. Bu kapsamda, BES çok önemli bir tasarruf aracı olarak görülürken, sisteme katılımı artırmak için sağlanan devlet desteği devam ediyor. Tasarruf oranlarının yükseltilmesi amacıyla BES'te otomatik katılım uygulaması 1 Ocak 2017 tarihi itibarıyla başlayacak. BES'te katılımcı sayısı 6 milyonu aşarken, toplam fon tutarı 47.4 milyar liraya, toplam devlet katkısı fon tutarı da 6.1 milyar liraya ulaşmış durumda.
TEŞEKKÜRLER... efckilic@gmail.com