AC YÜKSEK GERİLİM KARŞILAŞTIRMASI PROTOKOLÜ TÜBİTAK ULUSAL METROLOJİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK GERİLİM LABORATUVARI UME-G1YG-15-01 10 Eylül 2015 Rev. 00
Bu karşılaştırma ISO/IEC 17043: 2010 Conformity Assessment-General Requirements for Proficiency Testing standardına uygun olarak TÜBİTAK UME Yüksek Gerilim Laboratuvarı tarafından düzenlenmektedir. Yazışma Adresi TÜBİTAK Ulusal Metroloji Enstitüsü (UME) Yüksek Gerilim Laboratuvarı Barış Mah. Dr. Zeki Acar Cad. No:1 41470 Gebze KOCAELİ Tel: 262 6795000 (4300) Faks: 262 6795001 www.ume.tubitak.gov.tr Koordinatör Dr. Ahmet MEREV ahmet.merev@tubitak.gov.tr TÜBİTAK UME karşılaştırma protokolünde değişiklik yapmaya tam yetkilidir. AC yüksek gerilim karşılaştırmasına katılmayı kabul eden tüm katılımcılar protokolde belirtilen tüm şartları kabul etmiş sayılmaktadır. 2
İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ... 4 2. ÇALIŞMANIN AMACI... 5 3. DÜZENLEYİCİ KURULUŞ... 5 4. KATILIMCILAR... 6 5. REFERANS SİSTEM... 6 6. KARŞILAŞTIRMAYLA İLGİLİ ÖNEMLİ GENEL ESASLAR... 9 7. KARŞILAŞTIRMA ÖLÇÜMLERİ... 10 7.1 PERFORMANS DENEYİ... 10 7.2 DOĞRUSALLIK DENEYİ... 10 7.3 KISA DÖNEM KARARSIZLIĞI DENEYİ... 11 8. DENEY PROGRAMI... 12 9. SONUÇLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ... 13 10. REFERANS ÖLÇÜM SİSTEMİNİN MUHAFAZASI, TAŞINMASI VE SİGORTA... 13 11. REFERANS ÖLÇÜM SİSTEMİNİN KONTROLÜ... 14 12. GİZLİLİK ve SORUMLULUKLAR... 14 13. KAYNAKLAR... 15 EK-1... 18 EK-2... 20 EK-3... 21 EK-4... 22 3
1. GİRİŞ Kalibrasyon veya deney laboratuvarlarının gerçekleştirmiş oldukları kalibrasyonlarda, rutin veya tip deneylerinde ölçümlerinin güvenilirliği, gerçekleştirilen ölçümlerin kalitesi ile belirlenmektedir. Ölçüm kalitesi ise, ölçüm sonuçlarının doğruluğu ve tekrarlanabilirliği ile doğru orantılıdır. Laboratuvarlar arası karşılaştırmalar (LAK), kalibrasyon ve deney konusunda faaliyet gösteren laboratuvarların performansının belirlenmesinde önemli bir araçtır ve laboratuvar performansının diğer laboratuvarlarla karşılaştırılmasında da etkili bir yöntemdir. Belli bir deney veya kalibrasyon faaliyeti içerisinde bulunan bir laboratuvarın yeterliliğini kanıtlamasının bir diğer yolu da laboratuvarın bağımsız kurumlar tarafından akreditasyonudur. Laboratuvar akreditasyonu sırasında ve akreditasyonun değerlendirme sürecinde, laboratuvarın katılmış oldukları karşılaştırmalardan elde ettikleri sonuçlar da önemli bir ölçüt olarak değerlendirilmektedir. Laboratuvarlar arası karşılaştırmalar (LAK) deney ve kalibrasyon laboratuvarlarının teknik yeterliliklerinin ve verdikleri hizmet kalitesinin değerlendirilmesi için önemli bir araçtır ve bu durum TS EN ISO/IEC 17025:2005 standardı ve TÜRKAK dokümanlarında da ayrıntılı olarak belirtilmektedir [1, 2]. TÜBİTAK UME Yüksek Gerilim Laboratuvarı, özellikle ülkemiz elektromekanik sanayi üreticilerinin sahip oldukları deney laboratuvarlarının yeterlilik deneyi ihtiyaçlarına cevap verebilmek amacıyla ilk olarak 2010 yılında olmak üzere ve bunu takip yıllarda çeşitli yeterlilik deneyleri düzenlemiştir. Bilindiği üzere yüksek gerilim deneyleri, ağırlıklı olarak ölçüme dayalı olmayıp deneyden GEÇTİ/BAŞARILI veya KALDI/BAŞARISIZ prensibine göre gerçekleştirilmektedir. Bu prensip, ilkesel olarak yeterlilik deney sonuçlarının değerlendirilmesinde ISO 13528:2005 standardına aykırılık teşkil etmektedir [3]. Bu nedenle özellikle yüksek gerilim alanında gerçekleştirilmesi imkânsız olan yeterlilik deneyleri yerine, deney laboratuvarlarının yüksek gerilim deneylerinde kullandıkları ölçüm sistemleriyle LAK lara iştirak etmeleri ve başarılı sonuçlar elde etmeleri beklenmektedir. Bu yöntem tüm dünyada izlenen alternatif ve geçerliliği olan bir yöntemdir. Ülke içinde akredite olmuş veya akredite olmayı planlayan kalibrasyon ve deney laboratuvarlarının bu tür LAK ihtiyaçları dikkate alınarak, TÜRKAK-TÜBİTAK UME işbirliği çerçevesinde, TÜBİTAK UME Yüksek Gerilim Laboratuvarı 2015 çalışma yılı kapsamında AC Yüksek Gerilim Karşılaştırması konulu LAK organize etmiştir. İlgili LAK organizasyonuna katılmak için 30 laboratuvardan başvuru gelmiştir. 4
Gerçekleştirilecek olan karşılaştırma: 1. TÜBİTAK UME ye ait Referans AC Yüksek Gerilim Ölçüm Sistemi nin skala faktörünün IEC 60060-2 standardına [4] göre belirlenmesi (performans deneyi); 2. Karşılaştırmaya katılım sağlayan kuruluşa ait ölçüm sisteminin doğrusallığının ve kısa dönem kararsızlığının IEC 60060-2 standardına [4] göre belirlenmesi konularını kapsamaktadır. 2. ÇALIŞMANIN AMACI Bu çalışmada yüksek gerilim konusunda faaliyet gösteren kalibrasyon ve deney laboratuvarlarının, AC yüksek gerilim ölçümlerindeki performanslarının belirlenmesi ve laboratuvarların kendi performanslarını geliştirmeye yönelik uygulamaların oluşmasına katkı sağlanması amaçlanmıştır. 3. DÜZENLEYİCİ KURULUŞ Bu LAK, ISO/IEC 17043 Conformity Assessment-General Requirements for Proficiency Testing [5] standardına uygun olarak TÜBİTAK UME Yüksek Gerilim Laboratuvarı tarafından düzenlenmektedir. Düzenleyici kuruluş olarak TÜBİTAK UME Yüksek Gerilim Laboratuvarı nın görev ve sorumlulukları aşağıda sıralanmıştır: 1. Referans ölçüm sisteminin temini 2. Referans ölçüm sisteminin laboratuvarlara ulaştırılması ve teslim alınması 3. Deney protokolünün hazırlanması 4. LAK sonuçlarının gizlilik prensibine uygun olarak muhafazası 5. LAK sonuçlarının değerlendirilmesi ve sonuç raporunun hazırlanması 6. LAK sonuç raporunun posta veya elden katılımcılara ulaştırılması Yazışma Adresi: TÜBİTAK Ulusal Metroloji Enstitüsü (UME) Yüksek Gerilim Laboratuvarı Barış Mah. Dr. Zeki Acar Cad. No:1 41470 Gebze KOCAELİ Tel: 262 6795000 Faks: 262 6795001 5
AC Yüksek Gerilim Karşılaştırması ştırması Protokolü Koordinatör Dr. Ahmet MEREV Tel: 262 6795000 (4300) E-posta: ahmet.merev@tubitak.gov.tr Yeterlilik Deneyi Web Sayfası http://www.ume.tubitak.gov.tr/tr/lak/ac-yuksek-gerilim-karsilastirmasi-0 4. KATILIMCILAR 2015 yılının Kasım ayından itibaren başlanacak olan karşılaştırma ölçümleri, yüksek gerilim konusunda faaliyet gösteren tüm kalibrasyon ve deney laboratuarlarının katılımına açıktır. LAK a katılım konusunda istekli toplam 30 katılımcı laboratuvar bulunmaktadır. Katılımcıların listesi Tablo 1 de verilmiştir. LAK katılımcıları İstanbul, Kocaeli, Ankara-1, Ankara-2, Ege ve Güney Anadolu olmak üzere toplam 5 gruba ayrılmıştır. Referans ölçüm sistemi sırasıyla İstanbul, Kocaeli, Ankara-1, Ankara-2 Ege ve Güney Anadolu gruplarında bulunan laboratuvarlarda dolaştırılacaktır. Katılımcıların grupsal dağılımı Resim 1 de gösterilmiştir. Çalışmanın katılım bedeli, karşılaştırma ölçümlerine iştirak eden laboratuvarların sayısına bağlı olup, ulaşım ve konaklama masraflarına göre çeşitlilik göstermektedir. Resim 1. Deney katılımcılarının grupsal dağılımı 5. REFERANS SİSTEM AC yüksek gerilim karşılaştırmasında ş ştırmasında referans olarak kullanılacak ölçüm sistemi; 100 kv luk 100 pf kapasitans değerine erine sahip SF 6 gaz yalıtımlı gerilim bölücüsünden, 50 Ω karakteristik empedansa sahip ölçüm kablosundan, 6,5 dijit çözünürlüğe sahip dijital multimetreden, özel bir 6
yazılım ve diz üstü bilgisayardan oluşmaktadır. Referans ölçüm sistemi oluşturan en önemli metrolojik eleman olan gerilim bölücüsünün özellikleri Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 1. LAK Katılımcıları (Alfabetik Sıralamayla) No Laboratuvarlar Kısaltmalar 1 ABB ELEKTRİK SANAYİ A.Ş. GÜÇ TRANSFORMATÖRLERİ TEST LABORATUVARI ABB-1 2 ABB ELEKTRİK SANAYİ A.Ş. DAĞITIM TRANSFORMATÖRLERİ TEST LAB. ABB-2 3 ALCE ELEKTRİK SAN. ve TİC. A.Ş. ALCE 4 ALSTOM GRID ENERJİ ENDÜSTRİSİ A.Ş. DENEY LABORATUVARI ALSTOM 5 ANADOLU KALİBRASYON LTD.ŞTİ. ANADOLU 6 BEST A.Ş. DENEY LABORATUVARI BEST 7 ELİMSAN ŞALT CİHAZLARI VE ELEKTROMEKANİK SAN. VE TİC. A.Ş. ELİMSAN 8 ELKİMA TRAFO TEST LABORATUVARI ELKİMA 9 ELTAŞ TRANSFORMATÖR SAN. VE TİC. A.Ş. MERKEZ TEST LABORATUVARI ELTAŞ-1 10 ELTAŞ TRANSFORMATÖR SAN. VE TİC. A.Ş. ŞUBE TEST LABORATUVARI ELTAŞ-2 11 ELOPAR ELEKTRONİK ELEKTRİK OTOMOTİV İNŞ. SAN. TİC A.Ş. ELOPAR 12 EMEK ELEKTRİK ENDÜSTRİSİ A.Ş. EMEK 13 ENPAY TRANSFORMER COMPONENTS ENPAY 14 EREN TRAFO EREN 15 ESİTAŞ ELEKTRİK SAN. VE TİCARET A.Ş. ESİTAŞ 16 EUROPOWER ENERJİ VE OTOMASYON TEK. SAN. TİC. A.Ş. EUROPOWER 17 HES KABLO (HACILAR ELEKTRIK SAN. TIC. A.Ş.) HES 18 HIZAL ELEKTROEROZYON SAN. TİC. LTD HIZAL 19 METKAL ÖLÇÜ VE TEST SİSTEMLERİ SAN.TİC.LTD.ŞTİ METKAL 20 ÖZGÜNEY TRAFO DENEY LABORATUVARI (ÖZGÜNEY-1) ÖZGÜNEY-1 21 ÖZGÜNEY TRAFO DENEY LABORATUVARI (ÖZGÜNEY-2) ÖZGÜNEY-2 22 PFIFFNER TRANSFORMATÖR ve ELK. GEREÇLERİ ÜRETİM SAN. Ve TİC. A.Ş. PFIFFNER 23 SCHNEIDER ELEKTRİK SAN. VE TİCARET A.Ş. SCHNEIDER-1 24 SCHNEIDER ENERJİ ENDÜSTRİSİ SAN. ve TİCARET A.Ş. DENEY LABORATUVARI SCHNEIDER-2 25 SEM TRANFORMATÖR A.Ş. DENEY LABORATUVARI SEM 26 SÖNMEZ TRANSFORMATÖR SAN. TİC.AŞ. DENEY LABORATUVARI SÖNMEZ 27 TÜBİTAK UME TÜBİTAK UME 28 TRANSFORMATÖR ELEKTROMEKANİK TİC. LTD. ŞTİ. DENEY LAB. BETA 29 UMS KALİTE ELEKTRİKSEL KALİBRASYON SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. UMS 7
Resim 2. Referans gerilim bölücüsü (temsili) Tablo 2. Gerilim Bölücüsünün Özellikleri Parametre Çalışma Gerilimi YG Kapasitörü (Nominal) Özellikler 100 kv 100 pf İzolasyon Gazı SF 6 Gaz Basıncı 4 bar Tan δ (Maksimum) 1 10-5 Ölçüm Belirsizliği 500 ppm Kapasitansın Sıcaklık Katsayısı 3 10-5 1/K Kapasitansın Gerilim Katsayısı 3 10-5 Çalışma Sıcaklığı 5-40 C Mutlak Nem (40 C) 75 C Yükseklik 950 mm Taşıyıcı Boyutları 420 420 mm Ağırlık 46 kg 8
6. KARŞILAŞTIRMAYLA İLGİLİ GENEL ESASLAR AC yüksek gerilim karşılaştırmasıyla; kalibrasyon ve deney laboratuarlarında kullanılmakta olan ölçüm sistemlerinin 50 Hz (rms) şebeke frekanslı yüksek gerilim altındaki ölçüm performansının, doğrusallık (linearite) ve kısa dönem kararlılığının (short-term stability) tespit edilmesi amaçlanmaktadır. Bu 3 aşamalı ölçümler boyunca laboratuvarların dikkate alması gereken bazı önemli hususlar bulunmaktadır: 1. Referans ölçüm sistemi; kapasitif gerilim bölücüsü, yüksek gerilim bağlantı çubuğu ve topraklama folyosu, ölçüm kablosu, dijital multimetre ve yazılım destekli diz üstü bilgisayardan oluşmaktadır. Bu ekipmanların ölçüm yapılacak tesise girişinden çıkışına kadar her türlü güvenlikten laboratuvar sorumludur. 2. Başta gerilim bölücüsü olmak üzere tüm referans sisteme ait ekipmanların taşıma kutusundan çıkarılması sırasında gerekli hassasiyetin gösterilmesi hem laboratuvarın ölçüm güvenliği hem de tüm karşılaştırmanın sürdürülebilirliği açısında büyük önem taşımaktadır. Aksi durumda ortaya çıkacak arıza ve gecikmelerden laboratuvarın sorumluluğu bulunmaktadır. 3. Karşılaştırma ölçümlerine başlanmadan önce tüm ölçüm sistemlerinin (referans ve laboratuvara ait ölçüm sistemleri) en az 24 saat boyunca ölçüm yapılacak deney laboratuvarında ve kontrol odasında bekletilmeleri gerekmektedir. 4. Ölçümlere başlamadan en az 8 saat öncesinden, deney düzeneği ve bağlantılar laboratuvar tarafından planlanmalı ve kurulmalıdır. Referans gerilim bölücüsü bir daha yerinden hareket ettirilmemek üzere, en az 8 saat öncesinden ölçüme hazır konuma getirilmeli ve ölçümlerin sonuna dek hareket ettirilmeme ve sarsılmamalıdır. Unutulmamalıdır ki, referans gerilim bölücüsünün sarsıntıya maruz kalacak şekilde hareket ettirilmesinin hemen ardından alınacak ölçümlerdeki hatalı sonuçlardan laboratuvar sorumludur. 5. Deney düzeneğinin oluşturulması sırasında var olduğu düşünülen hatalar mazeret gösterilerek, karşılaştırma ölçümleri tamamlandıktan ve sonuç raporu hazırlandıktan sonra laboratuvardan gelecek ölçüm tekrarlama talepleri dikkate alınmayacaktır. 6. Karşılaştırmanın maksimum çalışma gerilimi (100 + 5) kv olup bu gerilimin aşılması durumunda oluşacak problemlerden laboratuvar sorumlu tutulacaktır. 7. Laboratuvara ait üreteç sistemlerinin ve gerilim özelliklerinin IEC 60060-1 [6] standardına uygun niteliklere sahip olması gerekmektedir. Bu konuda sorumluluk laboratuvara aittir. 8. Ölçümler alınmadan en az 2 saat öncesinden tüm ölçüm sistemlerine (referans ve laboratuvara ait ölçüm sistemleri) ait voltmetre, multimetre, kontrol masası vb. şebekeden beslenen tüm cihazlar stand-by konumunda çalışır halde tutulmalıdır. 9
9. Ölçüm yapılacak deney alanının tavsiye edilen ortam sıcaklığı (23±2) C dir. Ancak bu sıcaklık aralığı dışında da referans ölçüm sistemi kararlı bir davranış göstermektedir. Ancak ortam koşullarının +10 C ile +40 C dışında olması durumunda kesinlikle ölçüm yapılmaması gerekmektedir. 7. KARŞILAŞTIRMA ÖLÇÜMLERİ 7.1 PERFORMANS DENEYİ Ölçüm performansı 50 Hz şebeke frekanslı yüksek gerilim altında rms değerleri için gerçekleştirilecektir. Ölçüm düzeneğinin prensip gösterilimi Resim 3 te verilmiştir. Bu yapı tavsiye edilen temsili bir gösterilimdir. Çünkü katılımcılarının laboratuvar şartları, deney transformatörü ya da AC kaynağı ve gerilim bölücüsünün yapısı farklılıklar gösterebilir. Referans ölçüm sistemi ve laboratuvara ait ölçüm sistemi paralel olarak yüksek gerilim üretecine bağlanacaktır. Ölçümler en düşük seviyeden (20 kv) başlayarak en yüksek seviyeye (100 kv) doğru ve Tablo 3 te verilen gerilim seviyelerinde 10 ar okuma alınarak eş zamanlı olarak gerçekleştirilecektir. Performans deneyinden elde edilen değerler kullanılarak karşılaştırmanın değerlendirme kriteri ilgili standarda [5] göre yapılacak ve laboratuvarların karşılaştırmadan başarılı veya başarısız oldukları tespit edilecektir. Performans deneyi ile ilgili ayrıntılı bilgi EK-1 de verilmiştir. Tablo 3. Performans Deneyi Gerilim Seviyeleri Ölçüm Bölgesi Gerilim Seviyeleri (kv) 20-100 kv (rms) 20 40 60 80 100 7.2 DOĞRUSALLIK DENEYİ Performans deneyi sonucunda elde edilen değerler kullanılarak, laboratuvara ait ölçüm sisteminin doğrusallığı belirlenecektir. Bu nedenle doğrusallık deneyi adı altında herhangi bir ölçüm tekrarının yapılmasına gerek yoktur. Performans deneyinde elde edilen ölçüm sonuçları kullanılarak, kullanıcının ölçüm sistemine ait doğrusallık belirlenecektir. Bu konuda herhangi bir değerlendirme kriteri belirlenmeyecek olup sadece ölçüm sisteminin doğrusallığının IEC 60060-2 standardına göre uygun olup olmadığı konusunda laboratuvarlar bilgilendirilecektir. Doğrusallık deneyi, ilgili standardın belirtmiş olduğu ± %1 toleransın dışında olan laboratuvarlardan herhangi bir aksiyon gerçekleştirip gerçekleştirmemeleri konusunda sorumluluk kendilerine aittir. 10
AC Yüksek Gerilim Karşılaştırması ştırması Protokolü Resim 3. Ölçüm düzeneği 7.3 KISA DÖNEM KARARSIZLIĞI DENEYİ Kısa dönem kararsızlığı ı deneyi, laboratuvara ait ölçüm sisteminin, 100 kv gerilim seviyesinde ve 60 dakika gerilim altındaki skala faktörünün değişimi imi ilkesine dayanmaktadır. Başlangıç durumunda ölçüm sistemi Şekil 3 deki gibi bağlanır ve gerilim 100 kv a yükseltildikten sonra performans deneyindeki gibi karşılıklı 10 ar değer alınır. Ardından 100 kv gerilim seviyesi korunarak sistem gerilim altında 10 dakika boyunca tutulur. 10. dakikanın ardından benzer şekilde karşılıklı ölçümler alınır ve 1. çevrim tamamlanmış olur. 2. Çevrim başlangıcında gerilim düşürülmeden 11-20 dakika arasında sistem gerilim altında tutulur. 20. Dakikanın bitiminde karşılıklı 10 ar ölçüm alınarak 2. çevrim de tamamlanmış olur. Bu çevrim işlemi 6 kez tekrarlanır. 60. dakikadaki ölçümler alındıktan sonra (6. çevrim tamamlandıktan sonra) deney sonlandırılır ve gerilim kesilerek topraklama işlemleri gerçekleştirilir. Kısa dönem kararsızlığı deneyi sonucunda, 1 tanesi deney öncesi ve 6 tanesi de çevrim sonrasında gerçekleştirilen ölçümler olmak üzere toplam 7 seri ölçüm elde edilmiş olur. Elde edilen değerlerden ölçüm sisteminin kararsızlığı IEC 60060-2 standardına göre değerlendirilecek ve ilgili standarda göre uygun olup olmadığı ı konusunda laboratuvarlar bilgilendirilecektir. Kısa dönem kararsızlığı deneyi ile ilgili 11
olarak, IEC 60060-2 standardının belirtmiş olduğu ± %1 toleransın dışında olan laboratuvarlardan herhangi bir aksiyon gerçekleştirip gerçekleştirmemeleri konusunda sorumluluk kendilerine aittir. Kısa dönem kararsızlığı deneyi ile ilgili ayrıntılı bilgi EK-2 de verilmiştir. 8. DENEY PROGRAMI Karşılaştırma takvimi Tablo 2 de verilmiştir. Bu tarihlerin dışına çıkılmamasına özen gösterileceğinden laboratuvarların planlamalarını bu programa göre gerçekleştirmeleri beklenmektedir. Tablo 4. Karşılaştırma Programı Bölge Laboratuvar Adı Ölçüm Tarihleri ABB-1 * ABB-2 * İstanbul Grubu ALCE * ESİTAŞ * METKAL * SCHNEIDER-2 * ALSTOM * ELİMSAN * Kocaeli Grubu ELOPAR * ENPAY * SÖNMEZ * TÜBİTAK UME * EMEK * EUROPOWER * Ankara-1 HIZAL * Grubu PFIFNER * UMS * Ankara-2 Grubu Ege Grubu G. Anadolu Grubu EREN * ÖZGÜNEY-1 * ÖZGÜNEY-2 * SEM * BEST * ELKİMA * ELTAŞ-1 * ELTAŞ-2 * SCHNEIDER-1 * ANADOLU * BETA * HES * * Yurt dışından sipariş verilen bazı malzeme ve ürünlerin tedarik süreci kesinleştikten sonra belirlenecektir. Karşılaştırmanın hedeflenen başlangıç tarihi Kasım/2015 dir. 12
9. SONUÇLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ Bu karşılaştırma ölçümlerinde katılımcılardan performans, doğrusallık ve kısa dönem kararsızlık deneylerini gerçekleştirmeleri beklenmektedir. Ancak ISO/IEC 17043 standardına göre değerlendirme kriteri sadece performans deneyi sonucu üzerinden gerçekleştirilecektir. Performans deneyinde elde edilen sonuçlar bir belirsizlik ifadesiyle katılımcı laboratuvarlar tarafından koordinatöre gizlilik koşulları altında belirsizlik değerleriyle birlikte iletilecektir. Tüm katılımcılardan elde edilen sonuç ve belirsizlik değerleri ISO/IEC 17043 standardında belirtilen değerlendirme ölçütleri arasında yer alan E n skoru metodu kullanılarak sonuçlandırılacaktır. Her laboratuvara ait E n değeri (1) bağıntısı kullanılarak hesaplanır. = () (1) Burada, : referans değer : katılımcı laboratuvarın ölçüm sonucu : katılımcı laboratuvarın genişletilmiş ölçüm belirsizliği : referans laboratuvarın tanımladığı referans değerin genişletilmiş ölçüm belirsizliği Yeterlilik deneyi sonucunda katılımcıların hesaplanan skorları, aşağıda belirtilen kriterlere göre değerlendirilmektedir. 1,0 durumunda laboratuvarın yeterlilik deneyindeki performansı uygundur (yeterlidir), > 1,0 durumunda laboratuvarın performansı uygun değildir, düzeltici faaliyete gerek duyulmaktadır. 10. REFERANS ÖLÇÜM SİSTEMİNİN MUHAFAZASI, TAŞINMASI VE SİGORTA Referans sistemin muhafazasından ve ilgili laboratuvarlara ulaşımından TÜBİTAK UME sorumludur. Referans ölçüm sisteminin laboratuvara tesliminden itibaren, katılımcı kuruluş içerisinde muhafaza ve taşımacılığından deney laboratuvarı sorumludur. Bu sorumluluk sınırları içerisinde, referans ölçüm sisteminde arıza ve hasar oluşması durumunda ölçüm sisteminin maliyet masrafları ve karşılaştırma ölçümlerinin tekrarlanması gerektiğinde tüm maddi sorumluluklar (karşılaştırma ölçümlerinin toplam hizmet tutarı) kusuru tespit edilen kuruluş ya da kuruluşlara aittir. Bu nedenle referans ölçüm sistemi katılımcı laboratuvar tarafından istenirse 13
sigorta ettirilebilir. Kusur tespitinde tek yetkili karşılaştırma ölçümünün koordinatörüdür. Gerekli görülmesi durumunda koordinatör, teknik görüş ve desteği diğer katılımcı laboratuvarlardan alabilir. AC yüksek gerilim karşılaştırması, ölçümlerin başlangıcından bitimine kadar referans ölçüm sisteminin sağlam ve ölçüm değerlerinin kararlı kalacağı varsayımıyla yapılmaktadır. Eğer referans sistem herhangi bir şekilde zarar görür, kullanılamayacak duruma gelir veya bir başka nedenle elde edilen deneysel sonuçların kullanılamayacağı anlaşılırsa, tüm karşılaştırma masrafları sorumlu laboratuvar tarafından karşılandıktan ve referans ölçüm sistemi yeniden karakterize edildikten sonra, ölçümler uygun görülmesi durumunda kaldığı yerden devam eder ya da karşılaştırma çevrimi tekrarlanır. 11. REFERANS ÖLÇÜM SİSTEMİNİN KABULÜ, KONTROLÜ ve TESLİMİ Laboratuvarlar, referans ölçüm sisteminin teslim alma ve teslim verme aşamasında aşağıdaki hususlara dikkat etmelidir. Referans ölçüm sisteminin TÜBİTAK UME yetkilisinden teslim alındığında, görsel bir kontrol yapılmalı ve numune üzerinde ciddi sayılabilecek bir hasar olup olmadığını kontrol etmelidir. Laboratuvar hasarlı olduğunu düşündüğü konuları resimleyerek kayıt altına almalı ve en kısa zamanda koordinatörü bilgilendirmelidir. Yeterlilik deneyi numunesini EK-3 te verilen Referans Ölçüm Sistemini Teslim Alma Formu nu doldurarak TÜBİTAK UME yetkilisinden almalıdır. Laboratuvar ortam koşullarında en az 24 saat bekletilen referans ölçüm sisteminin ölçümleri gerçekleştirdikten sonra numuneyi teslim aldığı TÜBİTAK UME yetkilisine haber vererek numunenin geri iadesi için çağrıda bulunmalıdır. Yeterlilik deneyi numunesi EK-4 te verilen Referans Ölçüm Sistemini Teslim Etme Formu taraflarca doldurularak TÜBİTAK UME yetkilisine iade edilmelidir. Ölçüm sonuçları ve belirsizlik değerleri sadece karşılaştırma koordinatörüne iletilmelidir. 12. GİZLİLİK ve SORUMLULUKLAR Laboratuvarlara ait sonuçların gizliliği esastır. Çalışma sonuçlarının takibi için her bir laboratuvara, sonuç raporu hazırlanırken ayrı bir numara verilir. Sonuç raporunda her laboratuvar sadece kendisinin bildiği bu numara ile tanımlanır ve sonuçlar laboratuvar numaraları ile raporlanır. Benzer şekilde ölçüm sonuçlarının laboratuvarlar arasında da paylaşılmaması katılımcılardan beklenmektedir. Aksi şekilde davranan katılımcıların tespit edilmesi durumunda, ilgili laboratuvarlar yeterlilik deneyinde değerlendirme dışında tutulacak, yeterlilik deneyi ölçümleri koordinatör eşliğinde tekrarlanacaktır. Yeterlilik deneyine katılımı kabul eden tüm katılımcıların aynı zamanda deney protokolünde belirtilen şartları da yerine 14
getireceği kabul edilmiş sayılmaktadır. Koordinatör protokolde belirtilen her türlü koşulu değiştirme hakkına sahiptir. TÜBİTAK UME ile katılımcı laboratuvarlar arasında doğabilecek her türlü anlaşmazlık durumunda, öncelikle katılımcı laboratuvar(lar) ile karşılıklı mutabakat aranır. Buna rağmen taraflar anlaşmazlığı gideremezlerse, mahkeme yolu açıktır. Bu durumda ihtilafların hal mercii, T.C. Gebze Mahkemeleri ve İcra Daireleri dir. 13. KAYNAKLAR 1. ISO/IEC 17025 General Requirements for the Competence of Testing and Calibration Laboratories, 2005. 2. P704: Yeterlilik Deneyleri ve Laboratuvarlar Arası Karşılaştırma Programları Prosedürü TURKAK, 2014. 3. ISO 13528 Statistical Methods for Use in Proficiency Testing by Interlaboratory Comparisons, 2005. 4. IEC 60060-2 High-Voltage Test Techniques. Part-2: Measuring systems, 2010. 5. ISO/IEC 17043 Conformity Assessment - General Requirements for Proficiency Testing, 2010. 6. IEC 60060-1 High-Voltage Test Techniques. Part-1: General definitions and test requirements, 2010. 15
EK-1: Performans Deneyi (Hazırlık aşamasındadır. Yurt dışından beklenen malzemelerin tedariki sonrasında, görselliği olan bir ölçüm protokolü hazırlanacaktır.) 16
EK-2: Kısa dönem kararsızlığı deneyi (Hazırlık aşamasındadır. Yurt dışından beklenen malzemelerin tedariki sonrasında, görselliği olan bir ölçüm protokolü hazırlanacaktır.) 17
EK-3 Referans Ölçüm Sistemini Teslim Alma Formu Referans Ölçüm Sistemini Teslim Alan Laboratuvar Bilgileri Teslim Alan Laboratuvar Adı İlgili Personel Adres Telefon No E-Posta No Tarih Numunenin fiziksel muayenesinde belirtmek istediğiniz herhangi bir kusur var mı? Varsa açıklayınız. (Gerektiğinde ek kâğıt kullanarak bulgularınızı fotoğraf ve çizimlerle açıklayabilirsiniz) Yukarıda ifade edilen bilgiler doğrultusunda deney numunesini teslim aldım. İmza Teslim Eden TÜBİTAK UME Personeli Adı, Soyadı Tarih İmza 18
EK-4 Referans Ölçüm Sistemini Teslim Etme Formu Referans Ölçüm Sistemini Teslim Eden Laboratuvar Bilgileri Teslim Eden Laboratuvar Adı İlgili Personel Adres Telefon No E-Posta No Tarih Numunede, deney sonrasında ve/veya laboratuvarda bulunduğu süre içerisinde gözlemlediğiniz sıra dışı bir durum oldu mu? Varsa açıklayınız. (Gerektiğinde ek kâğıt kullanarak bulgularınızı fotoğraf ve çizimlerle açıklayabilirsiniz) Yukarıda ifade edilen bilgiler doğrultusunda deney numunesini ve sonuç formunu kapalı zarf içerisinde TÜBİTAK UME yetkilisine teslim ettim. İmza Teslim Alan TÜBİTAK UME Personeli Adı, Soyadı Tarih İmza 19